De pura cerna (36)

…/…

¿Quen nos puxo de pé?
O transplante de Herminia para Marianao, convertida en viúva, e de paso en sobriña do boticario, foi un éxito de terapia psicolóxica. Con iso, o calendario da xestante non retrocedeu, que non era posible, pero colleu cor, paulatinamente, e algúns días xa lle amenceron en gris, que era bastante gradación partindo daquelas tebras, daquel negro absoluto das últimas semanas no Paseo do Prado.

Botaba en falta, iso si, aqueles curmáns que oficiaban de irmáns, ou mellor que moitos irmáns, pois con eles, neles, non había asomo de intereses legatarios, partilláns. Non tivo que suspirar moito porque ben que ansiaban levarlle as súas apertas, os seus confortos, en persoa; así que colgaron aquel carteliño na porta principal, déronlle permiso a Agar e tamén á Aída, e colleron a guagua, a primeira, a que volvía para a barriada de Marianao despois de deixa-los obreiros que traballaban en La Habana.

-...

-¡Que alegría vervos, aos dous xuntos, e tan cedo! Pero, ¿quen queda no choio, no noso restaurante; as dúas mulleres, soas? -A primeira idea, a primeira asociación, aquel medo á banda dos Merton-Verdini, que a seguía preocupando en Marianao.

-Chica, non sei se fariamos ben con cerrar do sábado ao martes, que son moitos días, pero Nicasio cafreou que é máis importante verte a ti que atusmarlles aos clientes... E logo eu, coas ganas que tiña de botar unha parolada, precisamente contigo, ¡tanto do que agora temos que falar...! Pero o primeiro é o primeiro: ¿Como estás; do corpo e da alma; quero dicir, das dúas cousas; vaste serenando? ¡Que se vas a mellor, pois ben de todo xa sei que non, pero iso virache, como todo, co tempo...!

-¡Querida Neves, querida curmá, xa me ves: aquí estou, perfectamente querida e atendida, pero encovada coma un coello daqueles do monte; sufrindo e calando, que outra cousa non me queda!

-Pois, ao que vexo, de quilos e de aspecto, vas costa arriba... ¡Ai, muller, que ata pareces máis guapa, que moito melloraches nestes meses; dous, que dous levas cos tíos, que che levo a conta..., polo teu ben, se entende! ¡Pero qué ben fixeches en virte con eles, que aquí saes á rúa, a cotío, que nolo dixeron o outro día cando foron de compras a La Habana...! -Neves, con intención de animala, pero tamén convencida, pois aquelas probas á vista estaban.

-¿Máis guapa...; qué é iso de máis guapa? ¡Neves, máis guapa, non, imposible, pois túa curmá sempre che gañou niso, na beleza, que outra tal aínda non entrou en La Habana, que ata parece mentira que nacese e se criase no monte...! -Nicasio, que nunca se recatara de admirar a Herminia; con todo respecto e con toda devoción; fraternalmente, iso si. Sentíase orgulloso daquela curmá da súa muller, en tódolos aspectos.

Herminia, máis ben seria:

-Nicasio, bromas desas, non; por favor, non, que aínda que sei que o fas por animarme, iso de chufar á Magdalena, unha pecadora coma min, carece de sentido nun cristián. -Faloulle con toda sinceridade, humilde como sempre.

-¿Pecadora, ti? ¡Ai, logo, outros, e outras, que coñezo eu..., deses que pasan o día e maila noite de orxía, de bachata, que nin sei cando traballan! Oín dicir unha vez, un comentario deses que fai a xente, alí no comedor, naqueles parladoiros, que os deixaches orfos, que...; espera, muller, que o traio apuntado, aquí, neste papeliño, pois tan da túa medida me pareceu, que fun correndo ao escritorio para que non se me esquecese. Dixeron: Aínda que sexa coa fe máis firme, débense evitar os riscos... Aqueles señores da tertulia dixeron que se trataba dunha cita dun tal Corneille...

Herminia, sobresaltada, ruborosa:

-¿Igual o dicían por min, polo meu caso...?

-Non, muller, coido que non, que o temos en secreto, absoluto; e logo está que falaban doutras cousas, pero a min serviume de lección, e así llo comentei aquí á Neves, pois neste dito vemos o teu caso, que a túa virtude era firme; ¡virtude en galego, que non en cubano, xa me entendes! Pero arriscácheste, como para sacar ao demo dun pozo, e tanto tiraches, que te fuches, ti mesma, para dentro, ¡co balde incluído! ¡Non cho sei explicar mellor!

Herminia estaba empeñada en asumir, para ela soa, tódolos pecados deste mundo, do Novo e do Vello, ademais dos propios:

-Nicasio, por favor, para con iso, que pouca virtude foi a miña, que vos vou dicir a verdade, enteiriña, pois teño que recoñecer que ata me gustou que me sobase ese sátiro, que me puxo, nin sei cómo..., a cen, receptiva, e só me arrepentín desde que xa tiña a súa semente en sitio abonado, precisamente nos días fecundos. Diso decateime ao fixarme naquelas colgaduras de Robynia..., ¡que se me representou a súa morte! ¿Iso é virtude...? Pero o importante, agora, é a vosa seguridade, o que aínda teña remedio: ¿Deixastes ben pechado? ¡Xa sabedes a clase de inimigos que vos fabriquei; eu, eu mesma, coas miñas torpezas...!

-Si, muller, tranquila, niso tamén, que como a tranquilidade vén de tranca..., ¡pois iso, que deixei ben trancado, portas e ventás! Mira que incluso encarguei un letreiro, así de grande, que pon, CERRADO POR DESCANSO. ¡OJO CON EL PERRO! Non é que o teñamos, que pechar un can, na capital, tamén é pecado, dos grandes, pero..., ¡mellor se o creen!

Herminia, sempre agradecida, dun sorriso, dunha flor que fose:

-O que máis sinto son as molestias, as molestias e mailos desgustos que vos dou...

Nicasio, coma un resorte, interrompéndoa:

-¿Molestias? ¡Nin cho quero oír! Ti esqueceríalo, co xenerosa que es, pero nós, ámbolos dous, non.

Neves, ao quite, reforzando aquel sentimento:

-¿Quen nos puxo de pé? Ata os animais son agradecidos...; ¡todos, menos, se acaso, o gato!

Herminia, que de posta a finuras cordiais...:

-Iso carece de importancia, pois outro tanto recibiría eu de vosoutros, en circunstancias parecidas... Ademais, ti, Nicasio, viñeches para Cuba á túa propia casa, que estes tíos, os que te reclamaron, os que te colocaron naquel almacén, que daquela era o único que sabías facer, son un encanto...; ¡dous, dous encantos! A verdade é que me están resucitando...

Bernabel, que no ínterim estivera preparando unhas beberaxes para un doente, e que volveu a entrar na rebotica no intre daquela alusión:

-Non lle fagades caso á moza, que todas esaxeran; por arriba ou por abaixo, ¡por culpa da súa vitalidade! Aquí quen presta servizos é ela, pois agora temos dous mancebos: un negriño, que xa sabe máis có bruxo da súa tribo; e tamén unha tal Herminia... ¡Dous mancebos, e só lle pago ao rapaz, que isto si que é negocio!

Neves, que se mantivera nun segundo plano, chiscoulle un ollo ao tío Bernabel:

-¡Mira esta pícara, que por folgar en La Habana veu traballar a Marianao; nada menos que a unha botica!

-Eu non teño culpa, que non lle din traballo, que o foi collendo ela, ela mesma, sobre si, pois deu en axudarlle ao rapaz, aso Ngomo, ¡e tan ben se acoplaron, que xa saben máis cá min!

Merche, evitando malos entenderes:

-¡Tamén tes unhas formas de falar, e menos mal que te coñecen! Acoplar é outra cousa...

-Merche, non te enfades, pois tamén existe o acoplamento intelectual, que diso se trata. O mellor que fai esta muller, a súa especialidade, é ler as receitas dos médicos, pois niso, o Ngomo, ¡cero! ¿Vedes cómo se complementan?

Aquel Bernabel era un retranqueiro, pero tamén un bonachón, un padrazo; con todo o mundo, pero especialmente con Herminia, que non lle permitira volver para La Habana ao cumprirse aquel mesiño da promesa inicial. O seu plan era atendela alí, ata superar o parto, coa Merche de matrona...

-¿Vedes cómo é verdade? A min non me parece mal recoñecelo, que prefiro a cociña ás beberaxes... - Confesou a liboria, que nos pratos tradicionalmente cubanos nin Agar a deixaba zagueira.

Nicasio, retomando o fío principal da conversa, aquela translación da grávida:

-Herminia, acabaches recoñecendo que foi un acerto que te convencésemos de virte canda os tíos...? ¡Sequera ben nos fixeches porfiar, que daquela, o teu, case foi un rapto...!

-Pois, si. -Admitiullo, con toda franqueza. -O que sinto é que non me acuartásedes cunha boa malleira, que as estaba merecendo pola miña perrencha en cascar antes tempo, como din os cubanos, pero agora comprendo que, sen propoñermo, estiven a punto de suicidarme..., ¡de angustia, que non de outra cousa, por suposto! De aquí en diante facédeme pouco caso, pois está visto que non son tan intelixente como pensabades! Do meu apoucamento de cando gardaba aquelas ovellas, aló, na serra do Pradairo, pasei a crerme unha persoa importante, unha persoa con criterio, e total, para virme abaixo, enseguida; á primeira dificultade seria da vida dun emigrante, ¡cataplún!, coma quen se tira a un pozo.

-Fóronche as augas de Marianao, que son mellores cás de La Habana, que na cara se che nota: unha miss, ¡Miss Marianao! Pero tedes que axudarme, todos, para que non se lle presenten recaídas, e vouvos dar a receita: ¡Vindo o máis a miúdo que podades! -Pregoulles o boticario.

-¿Non di que lles axuda aquí, na botica? ¡Daquela non nos precisa, que xa ten eses clientes para conversar! -Nicasio, coa satisfacción daquel proceso, sequera fose relativo.

-Si que o fai, si, e por certo, aprende moito; moito e ben, ¡á présa!, que xa volo dixen. Pero quedei curto no de ler receitas, que tamén entende á xente, aos doentes, cousa que xa é media menciña... Mais no sucesivo non deberá estar moito de pé, pois os días corren... -Precaveuna o boticario.

-Tío Bernabel..., ou Bernabé, ou Bernabeu, que lle chaman das tres maneiras, e vostede non acaba de dicirme cal é a correcta, ou a máis etimolóxica...

-Na casa dicíanme Bernabel, e aquí a miña costela, esta Merche, esta canaria, di que lle parece máis gallego o de Bernabeu... ¡Para ti, son teu tío!

-¡Pois iso, querido tío, que á forza de chamarlle así, en público, xa estou convencida de que vostede é irmán dos meus vellos; o que non sei, o que vostede non me dixo, é se foi por parte de pai ou de nai...! Fóra bromas: O caso é que, facendo algo, o que sexa, é como mellor me atopo, ¡ao de hoxe! -Reanimada, si, pero aínda baixaba os ollos, pudorosa, para falar do seu estado. ¡A carga daquel esvarón, que a tiña apoucada, irremisiblemente!

-Ata aquí, -matizou o boticas, -contaches os días desde o momento inicial da túa xestación, pero xa tes que ir descontando da data probable do parto..., ¡pois en tres meses, mancebo e medio!

-¿Só tres meses, curmanciña? ¡Grazas a Deus, que xa pronto desbarrigas, que tres meses pasan como nada! -Neves deulle unha palmada cariñosa, animosa, alentadora.

Pero a interesada cronometraba con un crono distinto:

-¡Iso será para ti, que estás casada, ben casada, e que es feliz co teu home..., que non tes que avergoñarte de nada!

Merche, observando que aqueles galegos, de postos a sufrir eran insaciables, mesmo autodestrutivos, masoquistas, abriulles a porta do xardín, e case os empurrou para fóra da botica:

-Veña, ao xardín, ou a sachar na horta; a respirar aires galegos, que hoxe sopra do Leste, e de alá, da vosa terra, veñen estes ventos, máis ben frieiros...; e logo que teño que prepara-los pistos..., ¡así que me estorbades cerca da cociña!

Recorreron, e gozaron, de case todo o herbario do "tío" Bernabel, volta vai e volta vén, cultivado ao comezo daquela finca enorme, feraz, de dúas caballerías, aproximadamente vinte e sete hectáreas de terreo. Tratábase dunha propiedade conventual, primeiro arrendada, e despois desamortizada, na que recolleran bananas, por xeracións, aqueles canarios, aqueles antepasados da dona actual, Merche. O que non se abarcaba coa vista polas ondulacións do terreo, cheirábase, en grato, en penetrante aroma, composto, saturado de mil esencias.

A policromía era absoluta, cegadora, pola concorrencia de centos de especies, verdadeira batalla das flores, flor natural; unhas, medicamentosas, e outras, produtos de consumo doméstico, na parte central do horto; ou de pura ornamentación, tal que aquelas mariposas do primeiro bancal, por tras dos arriates dos vimbios. Ao fondo, máis arriba, no outeiro, aquelas árbores, enorme tornaventos, un verde-negro, coa disputa invasora dos azuis daquel horizonte inabarcable: algunha palma real, xa vetusta (oreodoxa regia), varias ceibas (bombax ceiba), tres cedros de Cuba (cedrela adorata), catro ébanos cullá (bumelia vetusa) e dez caobas (swietenia mahogani), todas monumentais, salvadas por milagre da voracidade dos taladores españois, colección propia de xardín botánico, puro arte natural, que a mostraba o boticario, Bernabel, ás súas visitas habaneiras, ás principais, co seu orgullo de herdeiro consorte.

Ao serán, aquelas árbores convertíanse en filtros solares, aceptando e transmitindo destelos, e con eles, a esperanza do retorno daquel sol viaxeiro, tamén emigrante, perpetuo emigrante, que traía, a cotío, pola Vía Láctea adiante, memorias enviadas para América pola xente, polos parentes, de Montecubeiro, de Suegos, de Lugo, de Coruña..., despedíndose, precisamente no Pacífico, rumbo ás Filipinas, ¡outros parentes!

Herminia, explicándolles cousas, nomes e propiedades daquela vexetación, tan dilixentemente apresa, ía consultando, de cando en vez, aquel libro que levara, previsora, da rebotica. Nicasio, intrigado:

-¡Ai, muller, esa Biblia logo é máis gorda cá outra! E polo que vexo, fala das árbores e das herbas... ¿Cambiaches de relixión?

-Nica, a ti, que tanto che gustan as adiviñas, a ver esta: Da madeira saíu e da madeira fala; o cura chámase Linneo, e con este misal aprendo a coñecer e a querer, ¡aos tróqueles que sexa! Pero vouche anticipar a resposta, que non a estou inventando: Trátase da Nomenclatura de Linneo...; ¡de presente, o mellor libro das plantas!

-¿E ti non es aquela rapaza que arrebolou co sacho, aló, nese Vilar de Montecubeiro...? ¡A de voltas que dá o mundo, o mundo e maila xente!

-Arrebolei, home, arrebolei; ¡arrebolei tantas cousas, menos a atracción telúrica, pois da terra vimos, e terra somos!

De tarde, outra vez na rebotica, deulles por falar dos fillos, que sempre se fala do que non se ten, e alí coincidían dous matrimonios bastante decepcionados nese aspecto. Lamentábase o boticario:

-Aló, na casa, en Suegos, meu avó tivo, foron, dez irmáns, e meu pai partiu polo medio, con cinco; deles, o pai de Nicasio. En boa matemática, eu debera ter dous e medio, pero como non coñecín a Salomón para preguntarlle cómo se consigue iso de medio..., ¡quedei, quedámonos, en cero!

Aquela temática non le prestaba a Herminia, pero optou por calar, á vez que se pasaba o dedo disimuladamente para alisar algunha que outra bágoa indiscreta que lle asomaba de cando en vez. Nicasio e maila Neves tamén se lamentaban da súa esterilidade:

-A casta pérdese, que ata debe ser porque non enxertamos coa persoa axeitada... ¡Para iso os gringos, que non sei de ningún casado que non inzase!

Herminia, tan directa como involuntariamente aludida, quixo saír á palestra:

-Casados, solteiros e viúvos, que igual é porque no mapa están da parte de arriba..., ¡e con iso, afanse a cabalgar!

Bernabel nos lles tiña simpatía aos ianquis, pero tampouco os refugaba. Era un home ben informado, observador e bastante liberal. Recoñecíalles inventiva e decisión; máis ciencia que arte:

-¡Muller, só están de riba no mapa, que no demais, póñense eles, pero son soberbios, que non lles vale unha cousa calquera, que non fixeron apenas mestizaxe, como foi o noso caso, o dos españois!

-Tío Bernabel, hai excepcións, pois eu son latina...; ¡pero con tan pouco latín, que cheguei a Cuba sen saber a primeira das declinacións, que a tiven que aprender aquí, e precisamente dos gringos, que xa é un paradoxo!

O boticario deulle a volta:

-¿Vedes que xa razoa? ¡Non hai pena que non remate, nin mal que cen anos dure! Isto mesmo é o que lles digo aos que se queixan das miñas apócemas, para que sigan tomándoas..., ata cumprir o século!

Despois daquel relaxamento de sobremesa, despois de gozar dunha granizada que lles preparou Merche, Bernabel tentou de darlle outro xiro á conversa, que non era doado naquelas circunstancias, con aquela fixación de Herminia:

-¿E logo, qué máis contades; estades ou non estades na Capital? ¡Que se note que sodes xente informada, de mundo, con alternancia, pois nós, aquí, pouco menos que de rueiro!

-¡Ah, si, algo máis hai, pero con tanta charla, e tanto paseo, e tanta comida..., que moi guapo é comer pola man doutro, que volo di un restaurador! ¡Xa se me esquecía! Agora, miña rapaza, vouche devolver a túa adiviña: Teño aquí, neste peto da guayabera, unha cousiña cousa moi aseñorada, que fala e non ten lingua, que o di todo..., ¡e mais está calada! Herminia, doucha cunha condición, -Nicasio, tentándose no peto, -¡se botas unha risada, ben grande, que che vexamos eses dentes tan brancos que tes, ou que tiñas!

-¡Tarabelo! Mira que estou leda de tervos aquí, pero o que é rirme, rirme eu, sen ganas...?

-¡Ah, pois, daquela...; nese caso non chas dou, que son dúas, e por vir de quen veñen, merecen dúas risadas! -Insinuou Nicasio.

-¿Dúas, qué? -Herminia, sen decatarse da pulla, distraída.

-¡Dúas cartas, muller, que esta adiviña é ben doada! Pero vouno dicir doutro xeito, aínda mellor: Trátase dunha cartaza e dunha cartiña... A cartaza é dun fraco, e a cartiña procede dun gordo, ¡dun gordo tan gordo que máis parece un xateiro!

Colléndoas, despois dun regateo:

-¡Oh, qué sorpresa...! Refírome á do señor Cura de Montecubeiro... Xa non esperaba que me escribise, despois de tanto tempo...

Nicasio, procurando darlle amenidade, diversión:

-¿E cómo pensas que non se ía acordar de ti se lle trouxeches a chave da despensa...?

Merche, casada con un galego, si, pero incontaminada daquel estilo retranqueiro, daquel humor, daquel tipo de chanzas:

-Sobriño, non xogues coa rapaza. ¡Por favor!

Pero o aludido explicouse:

-¡Que llo diga ela, que llo diga...! ¿Cando saíches da parroquia, quedáballes outra igual na despensa...? ¡Polo que me teñen dito, nin na despensa nin na escola! Oes, que igual te quere de ama..., ¡se sabe que fuches a Ama da Mansión Robynia! Déixame ese sobre, que llelo vou mostrar. Mirade: Aquí, no remite, pon: Señor Cura Párroco de Montecubeiro. ¡Máis nada; nin reparto, nin provincia, nin país...! Ese Monseñor debe crerse tan importante que igual pensa que o coñecen tódolos carteiros do camiño, ¡desde Castroverde a La Habana!

-Non é importancia senón modestia dese home... -Aquela falta de respecto, mesmo anticlerical, de Nicasio, non lle gustou á curmá. -Pero primeiro permitídeme que lea a do meu Toño; mellor dito, a do meu ex-noivo, que ben enganado o teño. Esta do señor Cura coido que será dándome as grazas por aqueles candeeiros de prata, da Queta, que llos mandei, por fin, para o altar da Nosa Señora do Rosario... ¡Coitadiño, está ben lonxe de imaxinar a historia dos pecados que houbo ao redor deles!

Herminia leulles as dúas cartas, sucesivamente; e ao rematar, Bernabel alzou a man, en signo de pedir a palabra:

-Querida moza, despois de agradecerche a confianza que tiveches connosco no de lernos estas misivas, vou falar eu, ¡que por algo son o máis vello deste lugar!

-¡E que fuches sancristán, aló en Suegos, que sempre o dis, presumido! -Matizou Merche, todos animando na conversa, evitando o seu decaemento, alongándoa en ben da grávida para evitarlle outras ideas, outro tipo de lembranzas.

-¡Para qué llo terei contado...! Pois, ao que ía: Aló adiante, cando andei polo mundo dos galegos, ¡que incluso pasei por riba deles xa que teño subido á muralla de Lugo, tantos escravos que quedaron soterrados nela, no seu entullo, que por iso se lle abomban os cubos...!

-¡Ai, ho, que sempre teñamos que falar de Galicia...! ¿E non haberá outro mundo, sexan illas ou terra firme? -Merche, como liboria nata, gustaba de picarse cos gallegos. A súa ascendencia era canaria; tanto, que se xactaba de proceder dos antigos guanches, sen outra impureza racial na familia.

-¡Outra, e van dúas! ¡Pero esta illá, esta isleña, toda a vida rodeada de auga por todas partes, que incluso ten a teima de que os nenos deben nacer na auga, coma os peixes, e quere acalarnos aos da terra firme...! Quería dicirvos, co teu permiso, Merchiña, a propósito desa carta do Cura..., que eses señores, eses intermediarios da Divindade, adoitaban nacer nas casas ricas, arrimábanse aos ricos, e por encima diso, quedábanse roucos de tanto cantarlles responsos aos ricos... Dálles, Señor, o descanso eterno, -canturreou, -e que os alume a luz indeficiente, polos séculos dos séculos...

...

-Agora que parastes de rirvos de min, vén isto ao caso de que, con eses candeeiros, el ingresoute na confraría dos bos e dos xenerosos, que dixo Pondal, ¡ou sexa, dos propiamente ricos! Sendo así que os pecadores son ricos..., ¿ou é ao revés?, tanto engordan coas cheas, que esa é a causa de que non caiban polo ollo da agulla... En definitiva, para non perderme, en ningún dos sentidos, que eses curas do noso país xa están afeitos á prata pecadenta..., ¡por máis que non sexa o teu caso!

-Bernabel, para cos teus chistes dos curas, que te saes da Igrexa, ¡e despois non poderás dicir que esta rebotica é a túa sancristía, a actual!

-¿Merchiña, que é o que dixen para que así me excomungues? Aquí, esta sobriña adoptiva, esta Herminia, ben sabe que as miñas bromas son estúpidas, que o serán, sen dúbida, pero non teñen veleno..., ¡nin o hai nesta sancristía, pois incluso o das víboras, de ben administrado, e de ben combinado, serve para certas enfermidades! ¿Non si, colega?

A "colega" non se enfadou:

-Aquí a única broma pesada era a do seu sobriño, que me regateou esta carta do Toño, un santo do que non consigo despegarme, que por cada carta miña, e iso que intento destetalo para non terlle que confesar a miña desgraza, el contesta con catro, ¡catro veces! ¡Nunca o merecín, e agora, menos! O día que chegue a saber a miña desgraza..., ¡meu pobre!

Neves, cos seus disparos habituais, metade en serio e metade en broma:

-¡Boh, non será para tanto, que non hai home bo, e se tal non che fixo, el, igual foi porque non sabía facelo, ou porque aínda era un crío...!

Nicasio, para cambiar de tema:

-Non pensaba dicircho hoxe, pero, ¿por qué escondelo, co que avulta...? Estes días andei preguntando polo interfeuto, outra vez, pero desta á propia Policía, ao Xefe dela, e resulta que ese señor nin se apea do barco, que na última viaxe, de San Francisco a La Habana, seica se quedou a bordo, ¡e aló subiu Verdini, supoño que para renderlle as contas dos bordeis, que é unha verba parecida! Herminiña, tiñas medo de que esa xente nos atacase, e tamén nolo pasaches a nós, pero non hai tal, que xa ves... Ata case é unha pena que non se nos achegue, pois daquela, coa de galegos forzudos que están vindo de por aló, que aínda non os coñecen na Habana, eu tiña pensado untalos ben, e que lle desen unha malleira..., ¡con ou sen malles! Daquela faciámolo divorciarse desa Áurea..., ¡en menos tempo do que lle bota un cura ao casamento dun viúvo!

-¡Iso nunca, Nicasiño, por Deus non o fagas, que se o meu neno o chega a saber algún día, nunca nolo perdoará, pois a xente, ou porque non somos demasiado bos, ou porque si o somos en exceso, propende a compadecerse dos malos..., que os entendemos demasiado ben!

Déronlle a razón, convencidos. Naquel ambiente, naquela compenetración e naqueles estímulos, recíprocos e cordiais, Bernabel, a súa Merche, e mailos sobriños, foron trenzando o berce, as pallas do berce, daquel enésimo mestizo, un anglo-hispano que, paradoxicamente, contribuíu a reforzar aqueles vínculos familiares, creándose incluso unha complicidade de grandes e incalculables consecuencias. Pero a cronoloxía é a cronoloxía, e o sol vai e volve, de Galicia para América, e de América para Galicia, día si e día tamén, por máis que a xente, as familias, ignoren cal é a sorpresa do día seguinte.
…/…