De pura cerna (20)

…/…

-...

-¡Ai, Herminia, miña Herminia, que cho teño que dicir, e non mo tomes a desagradecemento! Mira, que non atino co labor desta casoa; ¡tan diferente das nosas, do noso traballo, dos nosos costumes…! Pídoche de favor que me busques outra, outra casa, outra xente, aínda que sexa pobre, pero que poida entendelos; que falen en cristián, pois aquí, fóra da nosa Henriqueta...; ¡que ti mesma te pasaches ao seu bando, e xa ladras coma eles!

-¿Que eu ladro...? ¡Pero se che falo sempre na nosa lingua, no noso galego! Cos señores e cos seus amigos teño que facelo en inglés..., ¡que para algo me pagan o ensino! ¡Debes comprendelo!

-Muller, será así, será, pero vólveme tola oílos desa maneira, que ata discuten niso, nese inglés do diaño; ¡e sempre batallando entre eles! ¿Farano para que non lles entenda as súas liortas, tal e como facían aqueles canteiros de Luaces?

-¿A ti, qué máis che dá? ¡Mellor aínda, que se aguzas a orella, algo adiantarás, algo aprenderás!

-Herminia, isto tenme atordada, afumada; tanto, que entre isto e mailo de andar todo o día en zapatillas..., ¡tal parece que me tirei ao Azúmara, e que agora vou polo río abaixo, coma un fungueiro caído do carro! Nunca pensei que puidese chegar o día en que botase en falta aquelas zoquiñas que mandei ao caínzo das castañas, ao saír en zapatos, o mesmo día en que me levaron a Lugo na besta da casa...

Súa curmá, Herminia, alarmada por aqueles hábitos extremadamente rústicos da Neves, e para máis complicación, con aquel vozarrón seu, de adaíl rural, fíxolle un aceno discreto levando o índice aos beizos.

-Neves, vai calando, que xa falaremos na miña alcoba..., desde que se deite Agar. Seguiremos conversando..., ¡e mentres, reza!
...

-Neves, curmanciña, iso de antes, iso que me estabas dicindo, o de buscarche unha casa pobre..., ¡bórrao, pásalle un trapo, coma quen borra unha pizarra daquelas de lousa da Mouriña!

-Muller, máis bobada será meterme a mestra cando nin aprendiza son... ¿Non cho parece?

-Calma, Neves, e atende ao que che digo: Nin os pobres precisan criados, nin, de telos, nos tratan mellor; ¡nunca! Lémbrate do que dicía noso avó, que en paz estea, que nunca pidas a quen pediu, nin sirvas a quen serviu. ¿Acórdaste? Pois aquí, aquí en Cuba, en toda a illa, o mesmo deus..., ¡tal cal!

Pero Neves, aparvada, desconcertada, simple, allea ás sutilezas metafóricas, tan montaraz coma o seu propio Montecubeiro:

-¿O mesmo Deus; de veras, o mesmo? Oes, pero ti dixéchesme que estes, os Merton, son protestantes... ¡E terás razón, que discuten a cotío, mañá por noite!

-Si, muller; ¡uih, que me estás enredando! Non, muller, que todo é relativo, pois eles cren en Xesús, no mesmo Xesús, ¡así que temos o mesmo Deus! ¿Daquela, cal é o teu problema? ¡Esaxerada!

-¿Problemas? ¡Un cento! Se empezo a largar, non paro...

-Curmanciña, iso, non; non rompas a chorar, que pos car de meiga. Ti non estás soa, que me tes a min; e tamén á Queta, co divertida que é, a pesares dos seus achaques. Xa quixesen ter outras o apoio que ti tes; e non penses que cho digo por apuntarme aos tantos, pois aquí non xogamos á brisca.

Os medos da Neves alí estaban, en todo lugar, en toda ocasión, de presente, agarrotándoa. A inseguridade, lastre común de todo emigrante, ese medo ao descoñecido, ¡nun país onde todo lles era inédito, confuso, e incluso, en certas cousas, decepcionante, desilusionante! No caso concreto da nova doncela sumábase, agregábase, o seu íntimo afán de face-las cousas con acerto, e incluso con esmero e graza, con toda a posible. É o soño do emigrante, de todo emigrante honrado: ¡incorporarse, merecer a admisión, tanto a do próximo como a xeral do país de acollida!

-¡Xa o sei, muller, xa o sei! Pero tamén teño medo de que te boten; si, a ti, por culpa das miñas cousas, da miña torpeza, do que fago mal, do que rompo...

Herminia, coa veteranía adquirida, co seu ascendente naquela casa, con aquela familia, nin o dubidou:

-¿Botarme, a min? ¡Que disparate; nin a ti, nin a min! Ben sei con qué bois aro, e tamén as chaves que teño nesta casa, con esta familia. -Fíxoas ruxir, emblemáticas, no peto do seu manteliño de fío, con aquela manciña súa, estilizada e tan delicada que ninguén xuraría que se trataba da mesma rapaza que arrebolou, naquel horto de Vilar, ata o mesmísimo arró, una picaña, das de dous gallos; ¡lembrábase diso ben a miúdo!, mangada nunha póla de salgueiro sen cepillar. Pero nin con esas, pois o pavor de Neves, da curmá, era grande, difuso pero intenso, cargada, saturada, de atavismos e de complexos.

-Herminia, ti es valente, pero eu...! Mira canto se desgustou Robynia por aquela xerra do cap, ¡de cristal tallado, dixo!, que se me caeu ao xantar, daquela cando puxen a mesa; e para unha vez que comía o señor na súa casa, eu, ¡carrasclás!

A cousa era grave, cunha forte depresión xuntada, engadida, á saudade morriñenta daquela rapaza recentemente chegada, que case é tanto como dicir, recén nada, ¡nada noutro mundo, nas antípodas do seu! Herminia dispúxose a salvala, a face-los arranxos oportunos:

-Neves, senta; séntate aquí, que imos falar, xuntas e con voz baixiña, de seres civilizados, que ti logo parece que estás chamando polas vacas naqueles prados da Ponte... Así, as dúas, sempre xuntas, que agora, soas polo mundo, temos que estar unidas; ben unidas e ben avidas, entendernos coma dúas irmás; ou aínda mellor, se nos é posible. ¡Imos aló, pero por partes! A primeira é que, nin sequera falando comigo, debes chamarlle así, polo seu nome, ao sinxelo, senón, Mrs. Merton, ou tamén, Lady Robynia, que é como máis lle gusta á señora.

-¿Por qué dous nomes se o seu home, o propio Merton, só lle di iso de Robynia?

Pero Herminia, naquela especie de titoría de súa curmá, con vocación pedagóxica e cargándose de paciencia:

-A ver, muller, con xeito, empezando desde abaixo para que o entendas, para que non se che borre: Lady é un título de nobreza dos ingleses, que se fose un home, daquela diríamos Lord. ¡É como chamarlle Don Manuel ao señor Pillado, ao Perito! ¿Enténdelo? Ben, pois, daquela, sigamos: A túa limitación, a única restrición túa, debe ser nas falas, pois canto menos lle deas á tarabela, con eles, cos señores, ata que vaias entendendo a cousa, mellor que mellor. Mira, Neves, e non penses mal, que a señora enfadouse niso da xerra máis ben por ti, para que te espilas, para facerche un ben; iso á parte de que era un vidro de artesanía, unha cousa de moito mérito. Tamén o faría unha nai coa filla, pois non se educa con compracencias..., ¡nin aos propios fillos! A quen debes preguntarlle tódalas cousas, tódalas dúbidas, pero con discreción, baixiño, nas ocasións oportunas, é a min, que ademais de ser túa prima, unha prima carnal, curmá, que tamén se di, case que irmá, aquí xa sabes que son a responsable máxima, a responsable do servizo, a Ama das Chaves, que tamén nos chaman así, ou Gobernantas. ¡Non sei o por qué, pero tampouco importa, que ninguén o sabe todo!

Novo desconcerto da Neves, abafada con aquelas adaptacións, para ela tan complexas e tan radicais:

-¿E logo, xa que tes o mando, terei que chamarte de vostede? ¡Coido que si, polo menos diante da xente!

Fixo rir á parenta:
-Neves, que tampouco fai falta, pero o que si preciso, polo teu ben pero tamén polo meu, é que me obedezas; en todo, que xa te irei instruíndo. O primeiro que farás é ir collendo serenidade, apromo; serenidade e prudencia. Mais, por encima diso, o único verdadeiramente importante é que lle plantes seriedade ao señor Merton, pois...; ¡non, nada, que de momento chégache con saber que a señora é algo celosa! Desto que che digo, como eu che note algo, a máis mínima provocación con ese home, por moito que me doa..., ¡así sexa arrastrándote polos pelos, que niso non terei paciencia! Os homes de Cuba sonche..., ¡demasiado homes!

-¿Aínda que me fale, non lle contesto? ¡Vaia cousa, que nin que fose un bispo! -Estrañouse Neves.

-¡Claro que lle debes contestar, pero como unha criada decente, dándote a respectar! ¿Enténdelo? ¡E se non o entendes, ou non queres entendelo, daquela dáme igual, pois nisto non terei paciencia, che repito, que me responsabilicei de ti, da túa honra, e vouno cumprir!

-¡Muller, se non é máis cá iso...! -Engurrouse de ombros, xa máis conforme, máis tranquila; ¡algo, que aínda seguía acariciándose unha man coa outra, mesmo como se estivese esperando polo seu sangrador nunha noite de febres!

-¡Iso é, nin máis nin menos, pero todo con sentido! Á máis mínima que che pase co señor, chámasme, aínda que sexa a berros, que nese caso si que debes berrar; ¡coma unha cabrita, e non quedarte de ovella!

-¡Prométocho; por estas! -Neves, que si, meramente por acatala, pero a verdade é que non entendera gran cousa de semellante carda. Ademais de agradecida, que llo estaba, tíñaa por lista, por superior en moitos aspectos, así que se dispuxo, humildemente, para acatarlle aquela sapiencia, aquela veteranía, aquel ascendente que tiña na casoa dos Merton.

Herminia apertoulle unha man para que as tivese quedas; efusivamente, con calor, con afecto, transferíndolle, infundíndolle, toda a confianza que lle fose posible naquelas circunstancias.

-Neviñas, máis vale así, que do resto...; ¡todo se irá arranxando en ben! ¿Tranquila? Non tes por qué non estalo, nestas cousas, que outras peores nos poden vir! E agora, se me desculpas, querida curmá, vaite á túa alcoba, que temos que descansar..., que mañá tamén é día de garabullos, como dicíamos no noso Montecubeiro!
-.-
Nostalxias
Pasaron uns días sen maiores novidades, e aquela fin de semana, que foran xuntas á Misa da catedral, despois de deixa-las enfermas ao coido de Agar, que se ofrecera a tal fin co obxecto de que Herminia mostrase algo da Habana Vieja á súa curmá, paráronse a tomar un chocolate, e de paso para abri-la billa das súas intimidades, que mellor se fala sentados que andando.

Neves referiulle á curmá a crónica, meticulosa, de canto pasara, de canto se fixera, de canto se dixera, nos meses precedentes, naqueles rueiros da súa bisbarra, pero a avidez dun emigrante polos airiños aires da súa terra sempre foi absorbente. Absórbese e reabsórbese, todo: vólvese a respirar o xa respirado; mil veces, coma o sangue circulando polas veas, ida por volta, teimando na mesma teima; sobrevoando coa imaxinación, día a día, desde o horto ao cruceiro, desde a cociña á igrexa, desde a fonte á feira. Pola súa parte, á Neves aínda lle quedaba pelo da devesa, moito, cantidade, asombrada, saturada pola enchente dos seus descubrimentos:

-Herminia, unha curiosidade: ¿como é que o chofer, ese fulano que lle guía o carro ao señor Merton, por veces non durme na súa cama?

-Neves, da vida dese home nin entendo nin quero entender, pero canto menos falemos del, mellor! ¿Víchelo aquel día que o mandei a buscar medicinas para a nosa Queta e riuse de min, á cara e aos ollos? Menos mal que estaba presente un dos morenos do xardín, o Crisanto, e foime el, tan servizal que é, sen máis. O tal Verdini debe ruar abondo, que sempre está pegado ao seu amo.

-¿Daquela, cómo é que veñen tan tarde, ¡cando veñen!, desde que se apagan os farois? - Neves, con máis preparación, e nada medio século máis tarde, houbese sido periodista, ¡ou acaso, fiscal!

-Muller, que xa pareces un cura no confesionario; ¡mandamento a mandamento! Sonche dous morcegos, escuros e nocturnos, salvo que Merton é roibo, pero da súa vida, da súa e dos seus farois, nada temos que saber; e preguntar, aínda menos, que a ti páganche por traballar na mansión, de doncela, que nin es a súa secretaria, nin estamos para andar a contos!

-¡Aceptado; pecho a gorxa!

-Miña querida Neves, miña querida curmá, non peches, pero cambiemos de pechadura, e volvamos ao rego, ao noso; íasme contar cousas de por aló, agora que non temos présa; cousas da nosa terra, da nosa xente, que aquí estámosche de prestado, facendo certos papeis..., ¡máis ou menos coma nun teatro!

A pícara da Neves, solta e fervella coma un cabezolo, buscoulle as cóxegas:

-¿Non dis que non se pode andar a contos...? ¡Daquela...!

Herminia, máis formal, pero saúdosa en extremo, volveuna ao miolo da cuestión:

-Nena, non sexas susceptible. Son cousas...; iso, distintas, que xa irás aprendendo a distinguir! A ver, dime, ¿como foi o casoiro de teu irmán, do noso Ramiro? Cos anos que teño, e aínda non fun a ningunha voda; quere dicirse, por dentro, de invitada, pois ás ruadas si, por fóra, para meter bulla e conseguir roscas...

-Cando saín aínda non casaran. Cásanse un día destes, agora que libraron o meu cuarto, que así os vellos non teñen que baixar á cambariña. Corríalles présa botarme da casa, ¿sabes?, que por iso me animaron para que che escribise pedindo a pasaxe...; ¡todos, menos a miña mamá, que moito chorou, e se por ela fose, eu á cambariña, e eles ao pendello da herba!

-¿Non tiñades outra solución..., niso de agranda-la casa?

-¡Muller, dar receitas desde aquí é doado! ¿E logo, qué che parece que podiamos facer: cama redonda, coma en Castela nas segas? Son cousas da nosa miseria, ¡e tanto sitio que lles sobra aquí, nesa mansión, coas camas baleiras, nin sei cantas, que aínda non as contei!

-Miña Neves, fálame da que vai ser túa cuñada, e de paso, para min, unha prima, outra!

-Pois...; esa rapaza ten o seu aquel, que herdou dun tío, un cacique que foi cura de Luaces. Ese cura á súa vez herdara de tres ou catro vellas..., ¡supoño que por satisfeitas que as tiña! Con todo iso, ela traía aos morgados embelecados tras súa, ¡coma abellóns ao mel!

-¿Ao mel, ou aos cartos? ¿E como, cómo se coñeceron, cómo entraron en confianza...? ¡Con teu irmán, digo!

-¡O de sempre, por un esculcador! Aos da casa fíxolles un bo negocio, pero el non perdeu o tempo, que o premiaron cunha xatiña para a cría... Algo marxa, pero guapísima. ¡Deus, qué vaca vai facer! Mantívena eu, por meses, con ferraña e con verzas; de todo, que me apremaba meu irmán para animar ao esculcador, que lla tiñan prometida. O regalo foi bo, en efecto, pois sen a dádiva a saber para qué casa iría esa moza, que tiña outros pretendentes, ¡ben chufados! E se cadra, mellores, para sitios de máis folgar, casarías de mellor servizo, desas da Terra Cha, pois a Montecubeiro as mozas de por aló abaixo soben de malas..., ¡polo carestible que é a parroquia, polas súas encostas!

-¡Ai, Neves, qué miserias nos trouxo a nosa miseria! Polo menos, desas humillacións, nós, aquí, librámonos! Pero dime algo desa moza, algo persoal, pois da súa dote ben levará falado o esculcador, así que nós, ao noso!

-Muller, guapa, o que se di guapa, regular, pero ten boa man para os broslados...! E logo que tece os sete teceres, que igual lle dá á la coma ao liño. A verdade é que no liso tece calquera, pero os debuxos das colchas é diferente; ¡fai nelas unhas rosas tan debuxadas que mesmo se apalpan!

-¿E cheiran, Neves, cheiran? ¡Se son tan perfectas...!

-¡Só lles falta iso! Muller, para cheirar, aqueles prados das Cavozas nos que van recoñecer a dote desa moza, que mesmo estou ulindo as súas flores, ¡desde aquí!

-¡Neves, que non che entre a morriña, que iso é unha enfermidade daniña, peor cá febre dos pantanos, pois ataca os nervios! ¿Sabíalo? Debícheste ir para Vilar, coa miña mamá, ata pasa-la voda, que así durmías na que foi miña cama, e viñas despois no barco seguinte, para acompañalos nunha ocasión tan sinalada. A verdade é que nada me dixeras diso, dese problema; tan só que che urxían os cartos da pasaxe, pois de saber o que pasaba houbese demorado aquel xiro, polo teu ben..., ¡para que non perdeses a voda!

-¡Uih, se non fose por deixarlles o cuarto libre...! Antes que Cuba prefería un morgado, pois eu non teño aquí ningunha tía que me faga herdeira, que esa Queta é dos teus. Do demais, xa ves, que para criada doutros tamén o podía ser aló, ¡tal que na casa dunha sogra!

Quedouse calada por un intre, dixerindo aquelas ideas, aqueles trasacordos; en definitiva, aqueles imposibles, pero peor vivían os negros en Cuba, moitos deles, maiormente os que habitaban no interior, nas plantacións, nos bohíos, sempre supeditados ás esixencias daqueles patróns tan avarentos, e por veces, inmisericordes, que moito lles custaba asimilar o feito histórico de que a escravitude levaba medio século abolida, que non extinguida. Polo menos en Galicia, na Galicia interior, miserenta si, aínda moito, pero a liberdade persoal e a dignidade no traballo eran bastante mellores, ou relativamente mellores.

Herminia quixo botarlle un terrón de azucre á bile pola que estaba pasando súa curmá, monicreque involuntario, outro, ¿e quén non?, das circunstancias concorrentes na súa crianza, nas súas raiceiras, que nin puidera esperar, participar, nunha voda, irmá que non fraterna, que ía ser soada polas calidades persoais da noiva, amén do seu capital, ¡mil reás, en propia man, a garantir pola casa das Cavozas; iso si, precisamente no prado da Fouciña, no mellor dese lugar!

-Miña Neves, cando aforres unha prata, daquela mándaslles un xiro; unha letra, que se di, para que che fagan outro, outro cuarto, para ti, para cando vaias, ¡así teñan que levantar o lousado!

-¿Para qué...?

-¡Muller, para qué vai ser, para que dispoñas dunha alcoba, túa, propia, para cando volvas, sexa solteira ou casada!

-¡Ai, si; e daquela, qué fan coas pitas, para onde levan o poleiro, que ocupa a mellor parte da casa? ¡Quero dicir, da casa de meu irmán, pois entre o terzo de mellora, o de libre disposición, e tamén entrará na lexítima, amén da garantía da dote de miña cuñada..., o resto, faragullas!

Herminia, filla única, nese aspecto non estaba tan sensibilizada, así que pasou por alto aquel pesimismo de súa curmá:

-Un galiñeiro faise en calquera parte; mesmo fóra, nun alpendre, con tal de ter cartos, que ese costume de arredar as construcións adxectivas aínda non o teñen, pero aquí, en La Habana, si, ¡e ben guapo que fai, no pouco que teño visto polas aforas...!

-Aquí é outro clima. ¡Pobres pitiñas, naqueles invernos de Montecubeiro, lonxe da cociña...! E logo que para iso fan falta pesos, moitos..., ¡e acabo de chegar!

-Neves, atende: en fin de mes, como che teño que pagar, eu, eu mesma, mordoma que son, nun ratiño no que se apañen sen nós tanto Queta como lady Robynia, heite levar á Morgan, ¡para que che fagan a túa cartilla dos aforros!

Pero Neves saltou, coma un resorte, que ata se puxo en pé:

-¡Ai, muller, iso, imposible; de todo punto, que primeiro téñoche que devolver a pasaxe. A primeira, na fronte: ¡A pasaxe! E son cartos, ben ás cheas o capital dunha moza!

Herminia, dándolle outra proba da súa xenerosidade e da súa fraternidade:

-Acouga, e pórtate ben con esta familia; axúdame tamén a coidar de miña tía, de miña madriña, da nosa Henriqueta, que se o fas así, ese papeliño, o daquel xiro, o resgardo da túa pasaxe, heino rachar; ¡diante de ti, para que non che queden dúbidas do meu obsequio!

Metade agradecida e metade ferida na súa dignidade, Neves que non, e que non:

-Nunca cho consentirei, pois mentres teña saúde para gañalo, as miñas débedas págoas eu. Como dicía aquel ladrón, un que era de aló de Pozos, cada vez que o pillaban enchendo no saco, ¡a cada un o seu farraco, que este é meu! Ti non arroubaches, pois a prata veuche da túa bondade, dos teus comportamentos con Queta..., ¡que outra cousa non saberei, pero sei distinguir! En canto á miña axuda, fáltasme se dubidas dela!

Herminia, coma sempre, diplomática, agarimosa, evitando ferir:

-Xa che dixen que non é de balde, que non é un donativo, que terás que cumprir a túa parte neste trato.

-Si, muller, e non hei; así Deus me salve! Pero volvendo ao teu plan de que mande ese diñeiro para que me fagan un cuarto...; ¡iso, non, non pode ser!

-¿E logo, muller, non quedan canteiros; tamén emigraron, todos? ¡Ata o farían, que así medra esta Habana, e iso sen contar os que saen para esa Arxentina, que está aló abaixo, moi abaixo!

-Verás o por qué: Precisamente alí onde temos o poleiro, os meus queren amañar un sitiño para que miña cuñada poña o tear...; ¡dous, que seica vai levar dous!

-¿Dous teares; e para qué, cántas mans ten...?

-¡Ti es lista pero faste a boba! ¿Para qué vai ser senón é para seguir dándolle ganancias ao seu choio? ¡Ai, Herminiña, cómame nunca o diabro, o que acabo de descubrir: que quedei sen casa, de por vida! ¡Emigrar éche morrer, morrer en vida, morrer sen casa, así que, aínda que latexo, xa non son ninguén!

A curmá non a entendeu plenamente, pero sobresaltouse por aquela rotundidade:

-¿Como que ninguén? ¡Explícate!

-¡Ninguén de ningures! ¿De qué casa son eu; acaso deses Gómez das Cavozas? ¡Non, xa non, que iso, todo aquilo, de feito xa é do vinculeiro, por días de vida; del, e da súa muller! ¿Son de La Habana? ¡Tampouco, pois aquí estou de prestado, de criada! Tiven que embarcar para decatarme disto, de que quen non ten casa, casa propia, lume propio, aceso, de seu, ese tal non é ninguén; ¡agás para os responsos…, se deixa parné! Se me preguntan, o dito: ¿Esa Neves, de qué casa é? Eu tería que contestarlles: ¡De ningunha; menos aínda cós xitanos, pois eses, polo menos eses, dormen no seu carriño, debaixo da lona, que é deles, propio! Estoume lembrando de dúas verbas, de dúas expresións, que ata hoxe nada me dixeran, que non as entendía. ¿Adiviñas, ou aínda non? Unha delas é iso que se di: Fulano, ou fulana, é caso á parte, é de portas a fóra... ¡Claro que o é, porque non ten niño, que o seu berce, de sempre e por sempre, é do vinculeiro, do de portas para dentro..., salvo que os patrucios se volvan atrás do seu testamento! A outra, a outra verba, é iso de apartar aos irmáns... ¡Apartalos! ¿Entendes? Apartar unha cousa é rachala, tirala ao lonxe...; xa antes de que entre a nora, que tal foi o meu caso; destetan a filla..., ¡e mándana ás Canfurnias!

Herminia oía e calaba, asimilando paseniñamente aquelas filosofías de súa prima, tratando de dixerir aquelas soidades. En canto á Neves, que era moi falangueira, non precisaba dos remolques dialécticos de súa curmá, así que redundou no tema, lanzada de propia gravidade, coma unha buxaina, imparable...
…/…