De pura cerna (19)

…/…
Merton, sorprendido, incrédulo ante aquela decisión, aquel ultimato dunha galeguiña habitualmente tan doce, tan suave, e de presente, inesperadamente, enérxica, irada, feita unha furia:
-¡Calma, maremoto, non desbordes, que xa falarei coa señora, pero non che prometo nada; en absoluto, que iso que me propós é un disparate...!
-Non se moleste, pois coa señora xa falei; ¡eu, de antemán! ¿Ou cómo pensa que llo ía dicir a vostede sen contar coa benevolencia da señora? ¡Ela, si, que ela ten diso..., e menos mal que aquí non son todos de pedra!
-Ti ben planeas, pero, dúas enfermas..., ¿aquí? ¡Isto non é a Benéfica!
-Acougue...-¿Eu...?
-Si, vostede, pois entre as dúas fan unha, que o médico ten sentenciado á madriña...; ¡semanas, e como moito, meses! ¡Pouco lle imos estorbar...!
O gringo seguía co seu denominador común: ¡os cartos! ¡Para el, principio e fin de tódalas cousas!
-Para non retirarche esas clases, que non o consentiría Robynia..., precisaremos unha doncela, outra!
-¡Está de camiño, que vén de España, no próximo vapor...! Si, é certo, que se trata dunha prima miña, unha tal Neves, que é máis forzuda e máis traballadora cá min. Ten azos para traballar por tres...; ¡por tres, ao prezo dunha, así que lle vai saír barata!
Aquel gringo, a tal momento, xa estaba máis voado có Marne. Herminia repetiulle aquela jícara, ¡na que cabía un neto!, e incluso lle sorriu con agradecemento ao retirarlle o servizo:
-Grazas, patrón, que por aí vai ben, pois con tres destas..., perdóalle Deus! ¡Seguro que si! Vostede é coma os pozos fondos, que canto máis fondos, mellor auga!
O gringo subía polas paredes, co asombro que lle infundía aquela rapaciña:
-¡Esta diplomática, esta embaixadora; unha Xoana de Arco, talmente, que se chegan a terte aquí, con mando en praza, daquela do 98..., ti, de Presidenta da Illa! ¿Presidenta da Illa? ¡Máis importante é ser Gobernadora desta Mansión! -O gringo, nun arrouto dos seus, meteu a man no peto e sacou un mañuzo de chaves, do que tan só retirou a da súa arca, a da Fortis. Feito iso, buscou a man de Herminia, para entregarlle as restantes, pero ela recuou, incrédula:
-As chaves, non, que nin llas pedín nin llas quero, por se falta algo..., que a min ábrenme os gardiáns. E logo que xa as ten Agar...
Pero el insistiu ata esixirlle que as collese, que as sostivese:
-Desde hoxe, ti es a Gobernanta, a Ama das Chaves. ¡Faltaría menos...! A única muller que me venceu, na miña propia casa... Esa tal merece defendela, administrala, rexela..., ¡a perpetuidade, honoris causa! ¡Congratulations!
E sen tomarse un respiro:
-¡Que veña esa Queta, que veña esa prima..., que veña todo deus, pois eu, en vista do visto, voume..., para traer cartos! ¡Esta maldita gallega...! ¿Oes, de verdade, ti es gallega..., ou viquinga? ¡Non me contestes, que xa o sei: Ti es unha valquiria!
-¿E logo, qué ía ser..., unha negra? -Contestoulle Herminia por pura intuición, en contrarréplica, que non lle entendera ben aquel sarcasmo.
-Non; nin gallega, nin negra, nin viquinga, nin valquiria... ¡O que ti es é xudia; unha xudía da mesmísima Xudea, aqueles que crucificaron ao seu propio Cristo!
Merton foise, cabreado pero tamén satisfeito, que ben lle gustaban as regueifas. E de paso, descargou á súa muller de certas funcións domésticas. ¡Non ía derrotado, non, en absoluto, ou polo menos, tal non se sentiu!
En canto á rapaza... Aquela mociña, case unha adolescente, empezaba a ser alguén na Habana; empezaba a ter, ou a demostrar, unha personalidade ben definida, incubada, chocada, nos fragores daquela Cuba metamórfica, na que o dilema era, ou anonadarse, subsumirse, abaterse, para acabar de felpudo, ou enfrontarse á vida rotundamente, con azos e con decisión.
-.-
¡Sequera ben te precavín!
Ao día seguinte daquela porfía, xa co placet do Merton, con tanto tesón logrado, mesmo arrincado, foron as dúas de visita á Quinta do Centro Gallego. Herminia empurrando aquel carriño de inválida de Robynia, e non en auto, para que lle servise de paseo, de distracción. Unha, cos alentos, coa vontade da súa humanidade xuvenil, estreando a vida, adestrándose para ela, con aquela devoción por súa tía, que lle dera ánimos para enfrontarse ao gran alligator, ao Merton; e a outra, Robynia, coa humanidade gastada, erosionada, daquela convivencia tan sacrificada por un amor imposible, pola devoción conxugal para con un home que sempre a utilizara de xoia, de presea, coa que lucirse, coa que introducirse socialmente, disimulando, a cotío, e con todo cinismo, unha serie de desavinzas e de infidelidades.
Madrugaron máis do habitual para levarlle, axiña, á Queta, aquel ofrecemento, aquelas novas da entente gracial, obtida do Merton case que a fortiori.
Herminia, no seu habitual comedimento, deixou que falase primeiro a patroa, Lady Robynia.
-¡Amiga Queta, hoxe non te queixarás de aburrimento, que estamos aquí, contigo, ámbalas dúas!
-¿Outra vez? ¡Uih, qué ben, pero vaise cabrear o señor Merton, coas tres, asemade, de que veñan tan a miúdo! E vostede, co delicadiña que anda... Mire, vostede sabe moito, pero igual lle podo ensinar un refrán da miña terra, un que di que a caridade, de ben entendida, comeza por un mesmo!
A gringa, segundo a beixaba, fraternalmente:
-Queta, non te enfades por tan pouca cousa, que esta é a última, a derradeira das visitas que che facemos, ¡xa que non as queres...!
-Pois mellor así, de verdade! Moitísimo me alegro de vela por aquí, outra vez, unha máis, pero eu prefiro que se quede por aló, no seu Vedado, nese barrio dos seus, na propia casa, atendéndolles ás súas cousas, ás súas visitas, aos seus afáns, aos seus remedios, e gozando canto poida dese xardín tan precioso da súa mansión, pois a vida sonlle catro días, e hai que recrearse co que se ten..., ¡mentres se pode, mentres lle deixe facelo o Señor de Arriba!

Pero a dama persistiu:
-¿E logo, non teño dereito a saber de ti, a verte...? ¡Ti, tan graciosa, sempre extravertida, unha verdadeira quitapenas, que os ingleses, lores ou non, comparados contigo sómosche uns amargados, incluso cando gozamos a riqueza da saúde, para canto máis...!
-Para saber de min, bo correo temos, ámbalas dúas, que esta afillada o que é de pernas ben lixeira é, que anda máis cós lobos, e menos mal que pouco temos saído..., cando eu andaba..., que me rebentaba cos seus pasos de marine!
A afillada afondou, abundou, naquela chanza que lle prepararan:
-¡Madriña, non o entendes: é que tampouco virei eu, que teño outras obrigas..., en perspectiva!
Queta sobresaltouse desconcertada por aqueles falares inesperados da súa adoptiva, pero fixo de tripas corazón, resignada ao malo, ao peor; ¡para ela, outro desengano, un máis! Asumiuno con xenerosidade:
-¿Vaste, vólveste ao Vilar...? ¡Debín contar con iso! -E facendo de tripas corazón: -¡Ai, muller, fas ben, que ata será prudente, moito, e máxime agora que non poderei espreitarte, que máis segura estarás por aló, que ben sabes o dito: A ocasión fai ao home ladrón! Non se me enfade, Robynia, que vostede ben sabe ao que me refiro... -Dirixíndose outra vez á sobriña, que se quedara muda ao ver o xiro daquela interpretación: -Mira, muller, por min non deixes de facelo; e canto antes, pois estes padecementos logo piden polo cura... ¡O único que vou precisar é que me unten os zapatos, que do demais ben atendida estou! A única pena que levo é de non ser bruxa, meiga que se di, que me gustaría botarlles unha ollada, para despedirme, así fose dacabalo dun vasalo, ás pena da nosa serra, que a tal momento estáseme representando a Pena das Mentiras; e tamén a da Ferradura, os seixos da Pena Grande, aqueloutra do Carril...
Herminia deulle outra volta á súa buxaina:
-¿E non lle apetecería un grolo daquela fonte das Tabernas, aquela onde beben os arrieiros, eses maragatos, eses mercadores que pasan tan a miúdo coas recuas polo noso Camiño Real?
Queta fixo por conte-las bágoas:
-¡Ai, si, muller; canto me vou acordar daquela fonte no purgatorio...!
A rapaza parou, arrepentida de súa rexouba, pois aquel xogo estaba resultando excesivo, ferinte, e mesmo dramático:
-Madriña, perdoe; mire que son chanzas para axudarlle a conserva-lo humor... Eu non volvo, eu non marcho, e menos sen vostede! ¿Esquécese de que andan os lobos pola serra adiante...? ¡Pois eu non, e téñolles pavor!
Súa tía:
-¡Aquí tamén, sexan lobos ou caimáns, que todos eles, feras son; e logo que canto máis lonxe se está da casiña onde un naceu, máis perigo enriba, que non se coñecen os camiños; nin os camiños, nin as árbores ás que subirse!
Robynia decatouse igualmente de que foran excesivas, que a estaban facendo chorar, e con iso apresurouse a clarificar as cousas:
-Queta, voucho dicir en serio, así que aleda esa cara, que non é para menos; coido que non. Atende, querida, que decidimos, pero entre todos, por unanimidade, que te veñas connosco á mansión. ¡Si, de verdade, definitivamente, que isto de agora non vai de chanza!
Pero Queta, asombrada e un tanto incrédula, abriu os ollos un palmo:
-¿Irme, con vostedes...? ¡Ai, grazas, un millón, pero aquí estou ben; e tamén pasa que cansei de rifar co señor Merton! Déixenme morrer sosegada, lonxe do seu home..., ¡xa que estou en vésperas de cambiar de amo!
-Quetiña, non o entendiches. Mira, muller, agora quen dá as ordes na mansión é a túa afillada, que Ádam deulle as chaves...; as chaves e mailo mando, toda a responsabilidade doméstica, ¡absolutamente todo! ¿Que che parece o que se espeliu esta mocosa, esta rapariga?
Coma un lóstrego, aquel temor, aquel presentimento! Fulminou á sobriña cunha ollada, e se chega a ter máis forzas houbese saltado da cama para irlle ao lombo, ao lombo ou á cara; sen pensalo dúas veces:
-¡Esta é a cruz que me faltaba! ¿Pero, muller, qué fixeches...? ¡Sequera ben te precavín...!

Robynia captou perfectamente aquela terrible decepción da Queta, así que se apresurou a interrompe-las amoestacións da madriña:
-¡Que non, Queta, que non é por aí! Trátase de que Ádam, derrotado polo ímpeto desta santa criatura, desta Herminia, feita un Saint James, o dragón deulle as chaves do seu abismo; ¡onte, onte mesmo! Por unha vez, a bela, a inocente, gañoulle á besta!
Pero tivo que insistir, pois Queta seguía asustada, incrédula, sen ve-lo claro.
-¡Que si, Quetiña, que é certo: foi un milagre, un triunfo da inocencia! Agora, de aquí en diante, esta mociña moderará as tensións do meu fogar, e correrá coa administración doméstica... Nada se fará sen a súa opinión, e incluso sen a súa decisión. Moi leda che estou do criterio e da cultura que acadou esta nena en tan pouco tempo, que para min é unha dobre lección: demostroume que ser filla dun Lord é tan só un título, pero as valencias van por dentro, na alma de cada quen; e logo que non hai raza torpe, que todos somos capaces de aprender, de superarnos..., ¡con tal de que nos poñan profesores axeitados! Aquí onde a ves, xa non precisa das nosas defensas, que antes nos defende ela...; ¡si, ela!
-¿Pero..., cómo? ¡Non! ¡Tras diso é imposible que non estea o mesmísimo diabro meneando o seu rabizo, que tal adoita facer, e perdoe pola comparanza, que vostede coñéceo a fondo, e se cadra pola súa desgraza!
-Queta, non me preguntes o cómo deste milagre, que tan só sei o cando...; ¡desde onte! Pero esta rapaza, co seu ollar limpo, co seu autocontrol, e supoño que tamén coa graza de Deus, que fai dela un instrumento salvador, conseguiu poñer ao Ádam contra as cordas, pouco menos que de xeonllos, sen concesións, pois oíno todo desde a miña habitación, que quedara a porta aberta por se chamaba eu. ¡Si, de veras!
Queta soprou con alivio, inesperadamente feliz, e xuntou as mans en actitude de agradecemento á Divindade:
-¡Sendo así, qué lindo, qué pracer! Pero sería porque vostede..., ¡porque vostede fixo os medios, acreditando na rapaza! Esta moza, sen experiencia, ¿non será que se pasou, ou que lle deu esperanzas de refrescarlle o tole a ese toleirán? ¡E perdoe, outra vez!
Observando que lle negaban a hipótese:
-¿Foi cousa do señor, así, sen máis..., a cambio de nada?
-¡Pero ti, esta gallega, esta desconfiada...! Por suposto que si, que nesta ocasión..., ¡coma San Xurxo co dragón!
Queta sentíase entre lusco e fusco, satisfeita pero fondamente preocupada:
-Non sei qué lle diga, que vostede coñece ben ao seu dragón, pero eu tamén! Por se acaso, vixíeme esta criatura, mañá por noite, pois por boa que sexa, as corras fanse das xestas novas; ¡as corras, e mailas corridas!
Henriqueta descargou así a súa conciencia, á vez que lle poñía unha rodriga á rapaza. Coñecía demasiado ben ao Merton, seguramente mellor que súa esposa. En canto á Lady, a nova estaba transmitida, así que só faltaba poñela en acción.
-Queta, despídete destas sabas, que mandei vir o noso auto, o da finca..., e témolo abaixo, esperando. ¡Ah, que nos queda outra novidade, pero por ser asunto de familia a min non me incumbe...
-¿Outra novidade? ¡Ídesme matar a sobresaltos!
-Madriña, non cho quería dicir ata despois de arranxar o da túa vida connosco. É que xa está de camiño, embarcada, miña curmá, aquela Neves das Cavozas, que lle mandei a pasaxe... Vai traballar na propia mansión... ¿Gústache?
-¡Ai, Deus, qué cousas: agora que me vou, precisamente agora, todo vai a mellor! ¿E, para qué, qué posto lle dan?
-De doncela, e de paso, con Agar..., como estaba eu! ¡Outro favor que lle debemos aquí á señora!
Queta, ollando ao Ceo a través do ceo da habitación, que nin que lle resultase transparente, xuntou as mans:
-Se non fose porque me entra outra preocupación..., ¡estaría encantada!
-Madriña, estabas poñéndote leda, e recúas?
-¡Si, muller, pero o caso é que canto máis me axude Deus, aquí abaixo, na terra, peor será o meu xuízo, ¡pois a débeda sobe de contía, pasa a maiores!
Robynia, no seu perenne apostolado:
-Queta, debes ter fe, que recibirás o teu passport, no seu día, con tódalas visas favorables, para toda a eternidade, ¡gratis!

-¿Gratis? ¡Señora, por favor, non se cachondee dos pobres, pois, de balde, nin o caldo!
-Terás pasaporte, e con dúas garantes, nós! Volveremos a falar disto cando nos vexamos arriba, ámbalas dúas.
-¿Señora, eu, arriba? ¡O meu costume élle estar debaixo! ¿Arriba? Volvo a dicirlle que non sei se me quererán, con tantos cornos á miña responsabilidade!
Herminia, con fe e con agarimo, alentando en súa tía mentres se vestía para saír:
-Madriña, parece mentira en ti, co lista que es! ¡Nas calores xa estiveches abondo, aquí en Cuba!
-Miña nena, miña afillada, ata terás razón, que máis inferno có que tiven aquí abaixo, imposible!

Despois das recollidas e das despedidas na Quinta, as tres, carriño incluído, no carro de servizo dos xardineiros da mansión, atronáronlle as orellas ao chofer cantando a toda voz aquela letra de Nicolás Guillén:
Atiendan, amigos, mi son,
que empieza así:
Adivinanza de la esperanza:
lo mío es tuyo, lo tuyo es mío;
y toda la sangre formando un río...
-.-
Nunca pidas a quen pediu...
Cuba é moito Cuba, que sempre o foi: unha illa singular, peculiar, ¡caimán durmido, pero caimán! Bastante complexa, e iso que só son 111.111 quilómetros en cadro, pero este crisol das razas, esta cocteleira do Caribe, cando se pon a ferver, social ou economicamente, ou cando vulcaniza os seus resaibos, ¡é que non para de gurgullar!
En paralelo, ou por mellor dicir, de fronte súa, océano en medio, aquela Galicia dos Vinte (no século XX) era unha balsa de aceite..., só que sen aceite, pois o de Quiroga non chegaba nin para a lámpada do Santísimo, e para traelo importado, de fóra, alén da Pedrafita, as pesetas remanentes, o sobrante naquela austeridade suprema, as nosas plusvalías, que dalgún xeito haberá que chamarlla á nosa exigua produción, íanse, todas, en foros, que aínda estaba sen redimir unha boa parte deles, amén dos trabucos.
A todo isto, por aqueles días, o problema da Neves, aquela curmá de Herminia, tamén era, de seu, irresoluble no propio fogar; séxase, sen lanzarse a tumba aberta, ao baleiro, ao abismo da emigración ultramarina: ¡Non había acomodo posible, fisicamente posible, na choupana paterna, infausta circunstancia, e precisamente por culpa dunha fausta, do casoiro daquel vinculeiro...! ¿Solucións, espazos, alternativas...? ¡Nin sequera espazos, para canto máis! ¿Facer obra, amplia-la casiña, unirlle un alpendre, ou dividi-lo sobrado, acaso con un canizo?
Niso matinaron, por suposto, que iso levou a culpa, aínda que certo era que co aquel de que as cociñas, o espazo grande, o interior, o dominante, mesmo chegaba aos teitos, coas lucernas aló arriba, cenitais, nos cangos, por sobre das trabes, no mesmísimo cume, acortinadas de arañeiras e tinguidas, aceitadas, co sarrio de cen invernos, o que é para sobrado só tiñan, só lles quedaba dispoñible, xeralmente, un lateral daquelas pobres edificacións rurais, que viñan do XIX, as máis delas, e algunha incluso do XVIII. Tecnicamente, que diríamos hoxe, só era posible facelo pola parte máis alta das paredes exteriores, pola fondeira, pola parte do val... A verdade, a máis fonda, tiña os seus alicerces na inveterada concesión, na permisión, usual, xeralmente aceptada, con tódalas bendicións do caso, no segundo paragrafo do artigo 808 do Código Civil, dimanante da Lei de Bases de 1888..., ¡que por algo é capicúa o artigo susodito!
Outra alternativa nas Cavozas de Arriba, hoxe chamada "Casas Vellas" na micro toponimia do lugar, na casa paterna, era facer uso das cambariñas, aquelas camas-cela dos entregos, táboas vidas directamente da serra, cando non do machado, que se situaban por tras da lareira, en parcería cos grilos, pero..., ese luxo correspondíalles aos patrucios polo seu propio descenso xeracional, ¡do sobrado ao terreo!
Tomándoos de simple referencia, de exemplo testemuñal, na outra estrema do mapa español temos o caso dos cataláns, tan francos eles, que tiñan o seu paralelo connosco na institución do seu hereu, pero aos seus minorazos, á diferenza dos nosos, dos galegos, buscábanlles oportuno acomodo, un ensamble, unha solución nos propios països, xeralmente reforzándoos con estudos, ou cando menos con un artesanado ben apreso, de alta evolución, como é doado de comprobar con unha simple visita aos museos etnográficos de Cataluña, circunstancias que lles permitían asociarse, emprender, producir con eficacia e con un rendemento interesante, se non óptimo, si polo menos apreciable, de satisfactoria subsistencia, recibindo así, pragmaticamente, unha certa compensación, unha equiparación neutralizadora do que perdesen aqueles minorazos na adxudicación da masía familiar. A pesares diso, desas avantaxes, que tamén hai que dicilo, moitos cataláns emigraron en busca de mellores rendementos, pois precisamente a Cuba pregalega catalana foi, polo menos no seu control económico, circunstancia por certo pouco divulgada.
Eles, esoutros estremeños, fisterráns do Leste, da banda do cabo de Creus, saían, saíron, daquelas casarías, das masías paternas, tan instruídos con respecto aos seus coetáneos doutras coordenadas que, onde queira que arribasen, sempre forxaban, creaban e/ou dirixían, ou estaban en condicións de facelo, un tecido empresarial asociativo, consolidado, de forte raizame.
Por outra banda, é unha constante socio-histórica iso de que máis se alzan, máis progresan, incluso na súa industrialización, os países máis pobres. En Europa tivemos moitos exemplos diso, que lles descubrimos América para pagarlles en prata e ouro os seus subministres, en especial, panos. No noso caso, no galaico, esgotados, decruados os ermos, particularmente nos séculos XVIII-XIX, o reparto da miseria, de non haberse acollido ás ¿melloras? rutineiras, degradantes, recesivas, seguramente houbésemos xerado, en maior grado, iniciativas, esforzo, inventiva, cooperativismo, solidariedade, compañía mercantil, técnicas aplicadas... En definitiva, un desenrolo de portas abertas á incipiente industrialización, por superación, pola propia evolución do artesanado propio.
No tempo das curmás que ocupan a tal momento a nosa atención, Herminia e Neves, ¡onte!, as cousas foron desta maneira, cos fórceps consabidos; e así temos que asumilas, como un lastre excesivo e incómodo, irritante, que botou a pique case tódalas posibilidades dunha evolución interna. Os malos remedios, os tratamentos egoístas ou insuficientes, deficientes en suma, agravan, derivan, os males que pretendemos combater. ¡Indefectiblemente!
¿Pero os morgados, os vinculeiros, eses intocados que non intocables, eses reis da lareira, non emigraron, nunca? Para América, ás veces, si, pero en voos curtos, pouco máis que de ida por volta; pura fogaxe; ¡ao sumo, para refrescarse, para desenganarse! Algún que outro, ¡pillos eles!, fixérono para librarse do servizo militar; e como máximo para levanta-la súa espiña, a súa omoplata, algún que outro empeño, xeralmente cativeiros, e case sempre por causa e por culpa das reconstrucións / ampliacións e / ou melloras na casa matriz.
Aquel retorno, presto, visto e non visto, máis ou menos por un trienio, daqueles vinculeiros que se tiveron por mellorados, ¡mellorados na súa indolencia!, máis que unha achega monetaria apreciable, de consideración, o que lles reportou esa ausencia mínima foi unha leontina, ou unha sortella de seixo, ou un dente encasquetado en ouro, ou un estilo e uns falares mainos, dobres, afectados, tipo camareiro, que pretensiosamente os elevaban de rango social; e daquela, con esas fachendas no seu chaleco, xa puideron ser / facerse, e foron, aceptados pola moza da Casa Grande, pola morgada / filla única, pola sobriña do cura, ou pola vinculeira do cacique... Unhas viaxes pouco máis que turísticas, pero, neste aspecto, polo menos neste, altamente rendibles.
A chegada da Neves das Cavozas, a súa incorporación caribeña, habaneira, non diferiu gran cousa das outras, das outras arribadas, con ou sen temporal, encadrándose nas típicas da madriña protectora, que iso xa era un grado naquelas circunstancias. As fochas, os afundimentos, as depresións, facíanse notar á segunda / terceira semana, tan pronto como os empregadores comezaban a esixir, e / ou cando os interesados empezaban a decatarse de que o azucre sae da cana, en efecto, pero primeiro hai que someterse á zafra, á aprendizaxe; ¡en definitiva, á suor!
…/…