Publicación: PONTENOVA, Nº 7. Revista de novos investigadores. Deputación Provincial de Pontevedra, 2002, páxs.57-63.
1º.- A RELIXIOSIDADE POPULAR
Sobre o concepto relixiosidade popular hai moita confusión e ambigüidade. Así fálase do catolicismo popular, da relixión popular, da fe popular etc. Isto é a razón de que sexa difícil defini-la relixiosidade do pobo, xa que é un mundo de sentimentos, vivencias, ritos, expresións prácticas etc
(1). De tódolos xeitos a relixiosidade de cada pobo, como todo fenómeno vivo, ten as súas características. Cada comunidade posúe o seu peculiar modo de vivi-la fe e de manifestala. Unha relixiosidade é popular cando se configura con ese pobo e expresa o sentir do mesmo (2). É parte da cultura, dun xeito de pensar e de vivir. Polo tanto, para estudiala hai que ter en conta o pasado e o que actualmente lle rodea, as circunstancias do lugar e o estilo das xentes. Como viviron o cristianismo, que é o que herdaron dos séculos pasados, que é o que cada unha das xeracións recibiu e aportou. É popular o que o pobo crea. Tamén o que recibe, asimila e fai propio (3). Polo tanto, a relixión de cada grupo humano é unha especie de colección viva de cantos, ritos, vivencias, que un pobo vai reunindo ó longo da súa historia.
Por outra banda o fenómeno relixioso popular tenta buscar co divino unhas relacións máis simples, directas e rendibles. Isto fai posible que a devoción popular estea en contacto coa plástica simbólica en contraposición ó abstracto. A relixiosidade popular implica a miúdo unha actitude anti-intelectualista, e a súa vez, a creación doutras linguaxes máis cercanas ó seu mundo e á súa mentalidade (4). Tamén as expresións relixioso populares son a manifestación da emotividade persoal e responden ó desexo e á necesidade da intimidade co ser sagrado. Finalmente os devotos nas súas relacións co sagrado adoptan unha postura pragmática de tal xeito que a petición dunha serie de rogacións segue sendo unha característica básica da relixiosidade popular.
2º.- O CONCEPTO DO SANTUARIO
Unha das manifestacións básicas da relixiosidade popular ten lugar nos santuarios. Estes son lugares de culto simbolizados por unha ermida, capela e igrexa parroquial, ós que acoden devotos pertencentes a distintas comunidades parroquiais,coa finalidade de pregar da imaxe sagrada a concesión dunha serie de rogativas de índole material: que as persoas e os animais recobren a saúde, que haxa boas colleitas... e algunhas de carácter espiritual, así como cumpri-las promesas ofrecidas a divindade, logo de que lles concedese as peticións requiridas. Os santuarios son como clínicas especializadas e de prestixio onde o paciente vai en procura de solución para os seus problemas (5).
3º.- OS SANTUARIOS RELACIONADOS COA CURACIÓN DE DOENZAS DE ANIMAIS
Na actualidade segue o costume de prega-la intervención dos seres sagrados para a curación de todo tipo de doenzas, relacionadas co gando preferentemente bovino e porcino, algo usual en bastantes santuarios galegos, malia ós adiantos da medicina e a veterinaria. Para o campesiño mentres o gando vacún é algo fundamental, non xa tanto no transporte e nas tarefas agrícolas, como nas faenas ligadas coa gandería, o porcino segue sendo un producto básico na economía doméstica. Polo tanto a perda de calquera animal é un importante revés para a economía do campesiño. Non é estraño que aínda hoxe o labrego busque nalgunhas divindades como os Santos, o Eccehomo e a Virxe unha prevención e cura ante calquera doenza (6).
3.1. O RITUAL DA BENDICIÓN DO GANDO
En varios santuarios da provincia preferentemente os ofrecidos ó S. Antón, S. Cosme, S. Bieito, S. Adrián... celebrábanse, na véspera da festividade do santo, unha serie de rituais que ían destinados a cura e protección dos animais. Nese día bastantes campesiños, que vivían no ámbito de influencia do santuario, acudían con algunhas das súas reses para cumprir coas seguintes cerimonias:
1ª. Ó chegar ó santuario, levaban a cabo o ritual da circunvalación, consistente en dar unha ou máis voltas ó redor dos santuario cos animais.
2ª. Logo oían unha misa e ó seu remate participaban no ritual da bendición dos animais, que realizaba o crego encargado do santuario, usando a pregaria do ritual romano "Benedictio animalium".
Hoxe aínda hai algúns campesiños, que levan os seus animais de raza cabalar, ovina e vacún ó santuario do S. Cosme, situado no lugar da Balsa, parroquia do S. Xurxo do Cadramón, concello do Valadouro (Lugo), onde dan unha volta ó redor do santuario cos seus animais na véspera da festividade central- finais de setembro- e logo participan no ritual da bendición que consta dos seguintes actos:
1º. O crego, encargado do santuario, recita en latín a oración do ritual romano "Benedictio animalium", que di o seguinte:
"Adjutórium nostrum in nómine Domini./ Qui fecit caelum et terram./ Dómine, nos secúndum peccáta nostra fácias nobis./ Neque, secúndum iniquitátes nostras retribuas nobis./ Hómines et juménta salvábis, Dómine./ Quemádmodum multipliscasti misericordiam tuam, Deus./ Aperis tu manum tuam./ Et imples omne ánimal benedictione./ Dómine, exáudi orationem meam./ Et clamor meus ad te véniat./ Dóminus vobiscum./ Et cum spíritu tuo./
Orémus
Deus, qui labóribus hóminum étiam de mutis animálibus solátia subrogásti; súpplices te rogámus; ut, sine quibus non álitur humána conditio, nostris fácias, úsibus non perire. Per Christum Dóminum nostrum.R) Amén.
Orémus
Misericórdiam tuam, Dómine, súpplices exorámus: ut haec animália, quae gravi infirmitáte vexántur, in nómine tuo, atque tuae benedictiónis virtúte sanéntur. Exstinguátur in eis omnis diabólica potéstas; et ne ultérius aegrótent, tu eis, Dómine, sis defensio vitae et remédium sanitátis. Per dóminum nostrum Jesum Christum filium tuum: Qui tecum vivit et regnat in unitáte Spiritus Sancti Deus, per ómnia saecula saeculorum R) Amén.
Orémus
Avérte, quaesumus, Dómine, a fidélibus tuis cuncta propitius flagélla: et morbórum in animália saeviéntium depélle perniciem; ut, quos mérito plectis, fóveas tua miseratióne corréctos. Per Christum Dóminum nostrum.R)Amén" (7).
Traducción ó galego.
"Axúdanos no nome do Señor./ Que fixo o ceo e a terra./ Señor, non nos xulgues segundo os nosos pecados./ Nin nos retribúas segundo as nosas iniquidades./ Ós homes e ós animais sálvanos, Señor./ Así como multiplicáche-la túa misericordia, Deus / Abres ti a túa man / e levas a todo animal a bendición./ Señor, escoita a miña pregaria e chegue a ti o meu clamor / O Señor estea convosco / E co teu espírito.
Preguemos
Deus, que aliviáche-los traballos dos homes coa axuda de moitos animais, pregámosche humildemente que fagas que non perezan estes que coa súa axuda favorecen a condición humana. Por Cristo o Noso Señor. Amén.
Preguemos
Humildemente suplicamos da túa misericordia, Señor, que estes animais gravemente doentes sanden polo teu nome e en virtude desta bendición +. Que desapareza neles todo poder diabólico, e para que non volvan enfermar, se ti, Señor defensa da súa vida e remedio da súa saúde. Polo noso Señor Xesucristo, teu Fillo, que contigo vive e reina na unidade do Espírito Santo e é Deus polos séculos dos séculos. Amén" (8).
2º. Ó rematar de dici-la oración o crego bendice os animais con auga bendita.
3º. Logo celébrase unha misa.
No ano 2000, entre gando cabalar e vacún, houbo trinta reses, que trouxeron os seus donos, para recibi-la bendición do crego encargado do santuario.
Tamén segue habendo bendición de gando cabalar no santuario do S. Antonio da Rigueira (Xove, Lugo).
Así mesmo, no santuario do S. Alberte, situado na parroquia do S. Breixo (Guitiriz), a principios da década dos noventa do século pasado, aínda seguía habendo unha presencia física de animais de raza cabalar, malia que xa non se empregaba o ritual de bendición.
A bendición do gando era un ritual moi usual en bastantes santuarios da provincia de Lugo debido a que nos medios rurais se vivía nunha forte dependencia da terra, dos animais, da auga etc. Polo tanto as persoas que vivían nestes medios tentaban buscar resposta na fe e na relixión, cando algún destes elementos sufría algunha alteración de signo negativo.
Este ritual séguese celebrando actualmente nalgúns santuarios galegos, como é o caso do santuario de Agualada, concello de Coristanco (A Coruña), onde o trece de xuño se celebra unha concentración de animais no adro do santuario, pedindo os seus donos a bendición do crego. Tamén tódolos primeiros domingos de mes, coincidindo coa feira, son levados a bendici-los animais, antes de incorporalos ó feiral (9).
Por outra banda, o día dezasete de xaneiro, festividade do S. Antón lacoeiro, o comendador da Orde Mercedaria en Sarria (Lugo), D. Ricardo Sanlés Olivares, realiza no mosteiro da Magdalena o ritual da bendición dos animais domésticos: cans, patos, paxaros, años, etc
(10). O motivo deste ritual radica en que a Orde Mercedaria conmemora o aniversario da súa fundación polo papa Gregorio IX no ano 1235.
3.2. OUTROS RITUAIS
No interior do santuario do S. Alberte, situado na parroquia do S. Breixo (Guitiriz), hai unha pequena cavidade de forma rectangular e pouca fonda, emprazada na parte inferior do muro esquerdo. Esta, días antes da festividade, énchese de terra, que é bendicida polo crego encargado do santuario. Na actualidade, aínda algúns devotos collen terra desta cavidade e lévana en bolsas para as súas casas, onde a empregan para botala en terras de labranza, cortes e cortellos, coa finalidade de que os animais non sufran ningún dano e que as terras dean boas colleitas (11). Tamén levan en botellas auga da fonte, para despois botala nas hortas, cortes e cortellos cunha dobre finalidade: obter boas colleitas e previ-las doenzas dos animais.
No santuario do Eccehomo, situado na freguesía de Cadoalla (Becerreá), algúns devotos levan da porta de entrada do santuario "uns guizos" para as súas casas.
No santuario da Nosa Señora de Conforto (A Pontenova), hai devotos que traen para as súas facendas uns ramallos de teixo, daqueles que se encontran no adro do recinto sagrado.
Preto do santuario do S. Estevo en S. Cosme (Barreiros) hai unha fraga, que leva o nome do santo, na que algunhas persoas o día da festividade cortaban varas das árbores, que alí se atopaban, e levábanas para as súas casas, usándoas preferentemente co gando vacún. Actualmente aínda hai mostras deste ritual, que presenta certo paralelismo co dos santuarios ofrecidos ó S. Xurxo, onde os devotos pasan pola imaxe do santo unhas varas parecidas ás que utilizan para conduci-lo gando (12).
Finalmente o día da festividade do Corpus os fregueses de Damil e Felmil (Begonte) botan espadanas no adro das súas igrexas parroquiais; despois da procesión hai devotos que aínda as seguen levando para as súas casas.
A auga, os guizos da porta, as espadanas, a fraga, os ramallos de teixo e a terra, son elementos ligados ós respectivos santuarios e polo tanto están sacralizados. Por iso os devotos utilízanos como símbolos protectores das facendas contra todo aquilo, que puidese orixinar alteracións nas mesmas.
3.3. OS EX-VOTOS DE CERA
Os santuarios, que tiñan unha presencia física de animais, foi substituída actualmente, agás algunha excepción xa vista, por ex-votos de cera. Estes, no caso que nos ocupa, son obxectos artesanais, que simbolizan algúns corpos de animais: corpos, ovellas, vacas e xatos, que os devotos levan ós santuarios en testemuño do seu agradecemento pola influencia positiva e benéfica, exercida polos seres sagrados na cura dunha doenza animal ou para solicita-la súa protección no decurso da vida.Na antigüidade xa se empregaban estes ex-votos, aínda que eran de materiais diferentes. Así no museo de Pontevedra hai unha serie de terracotas procedentes do santuario itálico de Calvi, situado na Campania, onde se ofreceron moitos ex-votos ós deuses itálicos durante varios séculos. Hai que distinguir varias cabezas de homes e mulleres, así como algúns animais:cochos e vacas. A maioría destas terracotas, feitas con molde, estiveron policromadas, sendo interesante comproba-la súa semellanza cos ex-votos de cera.
Na actualidade estas figuras de cera fanas cereiros, quenes por medio de moldes reproducen diversos corpos de animais:cochos, ovellas, xatos e vacas, así como o corpo humano e diversas partes do mesmo. Estes ex-votos de cera aínda se seguen empregando como ofrenda nalgúns santuarios da provincia, logo de que as diferentes divindades atendesen os rogos daqueles devotos, que ofreceron os seus animais por algunha doenza.
Hoxe este tipo de ofrenda conséguese do seguinte xeito:
1º. A través da venda directa levada a cabo no interior do santuario. É o modelo máis usual, xa que se utiliza en moitos santuarios, que teñen aínda este tipo de ofrenda. É o caso dos santuarios do S. Cosme en Galgao (Abadín), do S. Bernabé en Martín (Baleira) e Castrillón (O Corgo), do S. Pedro Fiz en Vilarmide (A Pontenova), do Eccehomo en Arcos (Outeiro de Rei), do S. Adrián en Goiriz (Vilalba), do S. Xiao en Baltar (A Pastoriza) etc...
2º. Por medio dos postos ambulantes de cera, situados a carón do recinto sagrado. Actualmente este modelo é pouco usado. Só puidemos aprecialo nos santuarios da Nosa Señora do Faro en Requeixo (Chantada), da Virxe dos Desamparados nos Vilares (Guitiriz), do S. Antón na Rigueira (Xove)...
3º. A través do santuario e dos postos ambulantes de cera. Teoricamente é o máis competitivo, xa que os devotos que veñen por primeira vez adoitan merca-los ex-votos nos postos, mais aqueles que viñeron outras veces fano no interior do santuario, onde soen ser máis baratos. Isto podémolo apreciar aínda nos santuarios do S. Bieito en Carballo (Friol), do S. Alberte en S. Breixo (Guitiriz) etc
Os devotos logo de mercar esta ofrenda teñen por costume realiza-lo ritual de circunvalación ó redor do santuario e oír unha misa no mesmo recinto. Ás veces, ó remata-la misa solemne, participan na procesión, que normalmente percorre o perímetro do santuario. Esta ofrenda queda no interior do recinto sagrado, despois de que os devotos cumpriron os rituais polos que estaban encomendados. No santuario do Eccehomo en Cadoalla (Becerreá), aínda que deixou de usarse este tipo de ofrenda, sen embargo bastantes devotos seguen pagando unha cantidade estipulada polo párroco da freguesía por ofrecerse por unha vaca, cocho etc...
3.4.- A OFRENDA EN ESPECIE
Esta ofrenda lévase a cabo preferentemente naqueles santuarios ós que acoden devotos ofrecidos por doenzas de animais. Esta consiste en queixos, cereais e algúns productos do cocho: unllas, linguas, cachuchas e lacóns. No interior do santuario do S. Adrián de Goiriz (Vilalba) hai un sartego, onde algúns romeiros seguen depositando nun buraco, que dá á parte exterior do recinto sagrado, as crinas dos cabalos. Este tipo de ofrenda séguena levando algúns devotos nos santuarios do S. Cosme en Galgao (Abadín), do S. Alberte en S. Breixo (Guitiriz), do S. Antón na Xestosa (Muras)...
Esta ofrenda en especie é poxada por un sancristán ou fregués da parroquia, na que se encontra o santuario. Este pon un prezo de saída ó producto que se vai poxar, a partir do cal as distintas persoas que participan na poxa van ofrecendo distintas cantidades polo producto, ata que ninguén ofrece máis, obtendo o producto a persoa que fixo a derradeira oferta. Este proceso vaise continuar con tódolos demais productos que se sacan "a poxa". Esta celébrase normalmente ó remata-los oficios relixiosos da mañá, sen embargo nalgúns santuarios celébrase noutros momentos:
1º. A poxa realízase dúas ou tres veces pola mañá axiña que vai habendo productos para facela. Isto sucede no santuario da Nosa Señora do Leite de Sambreixo (Palas de Rei), onde os devotos ofrecen bastantes queixos durante os días da festividade.
2º. A poxa lévase a cabo o domingo seguinte, logo da misa parroquial. Isto acontece no santuario do S. Bieito de Carballo (Friol), onde os devotos aínda levan ofrenda en especie o mesmo día da poxa.
Ás poxas acoden un bo número de persoas, que amosan interese por mercar algúns productos que tiveron relación coa imaxe sagrada do santuario, xa que o seu contacto converteunos en reliquias (13).
Por outra banda nalgúns santuarios, dedicados ó S. Antonio Abade e ó de Padua, bastantes devotos levan de ofrenda productos derivados do cocho, queixos, cereais, e ás veces as crinas dos cabalos. Esta ofrenda en especie, que é poxada, ten un sentido específico, xa que estes santos están considerados a nivel popular como dos máis protectores da cabana animal.
Na actualidade aínda podemos apreciar que a vida económica do campesiño depende en boa parte do azar. Esta inseguridade, esta dependencia de factores externos non controlables -treboadas, xeadas, doenzas do gando...-, motiva que busque a axuda de poderes sobrenaturais. Esta relixiosidade basease en boa medida nun mutuo intercambio de favores materiais: boas colleitas, saúde etc. a cambio dunha serie de ofrendas, que poden ser realizadas no momento en que se leva a cabo a petición ou logo de que foi concedida.
Finalmente é necesario precisar que mentres algunhas manifestacións da relixiosidade popular están en auxe, debido ó mantemento de moitos dos problemas tradicionais -doenzas humanas, do gando, etc
- e a aparición doutros novos, producidos polo paro, drogas, etc
outras foron decrecendo polo impacto da nova eclesioloxía, xurdida do Vaticano II, e polo cambio social, que alterou a consistencia das comunidades locais portadoras de tradicións e formas de expresión relixiosa colectiva.
NOTAS BIBLIOGRÁFICAS
1.- Toschi, P.: Guida allo studio della tradizioni popolari, Serie de Antropología, etnología e religione, 5ª ed (Boringheri) Torino, 1974, páx. 24.
2.- Borobio, D.: Religiosidad popular en la renovación litúrgica. Criterios para una valoración, Phase 89, Barcelona, 1975, páx. 347.
3.- Álvarez Gastón, Rosendo: La religión del pueblo. Defensa de sus valores, B.A.C., Madrid, 1976, páx.36.
4.- Cacheda Vigide, Eduardo Aurelio: La Religiosidad Popular en Galicia. El Municipio de Arzúa, Santiago, 1991, páx. 289.
5.- Gondar Portasany, Marcial: Crítica da razón galega. Entre o nós-mesmos e nós-outros. Biblioteca a Nosa Terra, Nós os Galegos, Edicións A Nosa Terra, Vigo 1993, p.129.
6.- Cebrián Franco, Juan José: Santuarios de Galicia (Diócesis de Santiago de Compostela) Santiago, 1982, páx. 81.
7.- Ritual Romano, "Benedictio Animalium", páxs. 432-433.
8.- Blanco Prado, José Manuel: Exvotos e Rituais nos Santuarios Lucenses, Servicio de Publicacións da Deputación Provincial, Lugo, 1996, páx. 18.
9.- Cebrián Francos, Juan José: Ob. cit., páx. 136.
10.- No ano 1998, segundo Víctor Villarabid, foron bendicidos preto de cen animais domésticos en Sarria (Lugo).
11.- Blanco Prado, José Manuel: Religiosidad Popular en el Municipio de Begonte, Servicio de Publicaciones de la Diputación Provincial de Lugo, 1992, páx. 105.
12.- Cebrián Franco, Juan José: Ob. cit., páx. 82.
13.- Mariño Ferro, Xosé Ramón: Las Romerías/ Peregrinaciones y sus símbolos, Ed. Xerais de Galicia, Vigo, 1987, páx. 277.
