De pura cerna (6)

…/…

Por estas o rapaz non entraba, que aquilo de leva-las irmás para Cuba... ¡Iso non estaba ben visto, aínda non! Ninguén daba explicacións, pero o sentir xeral era ese; ¡palpábase! Dubidoso:

-Daquela terei que esperar que casen..., que así afrouxa o pote, e redúcese o consumo, que meus pais, eles sos, arránxanse con pouco, con algo menos. Iso contando con que casen para cerca, para que lles boten unha ollada aos vellos. E logo que eu son o da casa, o morgado..., ¡cousa que esqueces a miúdo! ¿Como podo traizoar as leis do herdo, maiormente se ninguén o fai? E agora, cálmate, miña rula, aguanta tres horas, ata saír da escola, que estamos chegando a Cas Tellado, ¡e van notar que choraches!

-Toño, para non chorar só teño unha receita..., ¡fuxir! ¡Do que non, tírome ao pozo do Herdeiro...!

-Cala, muller, non digas pecados, que xa falaremos diso, pero noutro momento, noutro lugar, que se nos fai tarde, que non dabas baixado da serra, e eu, no curral, agardando...!

-Pois non entro en Cas Tellado, que espero aquí, aquí mesmo, nesta currada.

-¿Deches en tola? ¡Primeiro falas do pozo, e agora saes con isto...? ¿Fóiseche o siso, ou qué? -Reprendeuna o rapaz, bastante irado por aquela porfía.

-Ándoche mal, peor que tola, que me fixen muller, ¿sabes?, que me veu, iso..., ¡e dáme vergoña ir á escola, así, sendo moza! Igual se decatan, e rinse de min, co burleiros que son os máis deles! ¿Unha muller que xa é muller, e que aínda vai á escola...? ¿Onde tal se viu? Sonche grandiña..., ¡que me veu! ¡Hoxe mesmo! ¿Enténdelo?

Ao rapaz deulle vergoña, vergoña allea, que lle fixese aquela confidencia. Naqueles tempos, naquelas circunstancias, un ano ou dous, a maiores, dun rapaz, de tódolos rapaces, significaba ir, mentalmente, dous ou tres por detrás das raparigas, pois a elas instruíanas súas nais..., ¡e aos mozos, no cuartel, os veteranos! Había certas cousas que un home non debía saber, e de sabelas, non podía, non debía, darse por informado. A instrución paterna aos rapaces consistía en ensinarlles a traballar, principalmente no de fóra, na labranza, ¡que non era pouco! Os mecanismos da xeración estaban á vista na cabana gandeira, ¡pero as vacas non teñen regras! Abraiado, nin case soubo que contestarlle:

-Muller, se o fas, se te pos así porque teñas ganas de chorar, daquela aguanta un pouco, que tres hora de escola, se estás atenta, logo pasan, e á volta choras comigo, apertadiños nunha boa aperta, mesmo aí adiante, nese carriozo da Regueira...

Pero a rapaza ía por outro lado:

-Vanmo notar, Toñiño, que igual lles cheiro, e logo que me dixo mamá que as mulleres poñémonos coloradas coma rosas..., ¡nestes días! Unha moza, na escola... ¡Por máis que o padrasto me trate de mocosa, agora, coa regra, sonche moza!

Toño medrou, empetusouse para facerse acatar, para volvela ao rego:

-¡Non cho consinto...! ¿Ou é que non queres instruírte? Terás que entrar, terás que facelo, que temos que aproveita-lo ferrado; e faranos falta saber algo máis, maiormente de contas, que no de ler e mais no de escribir, ti estás ben, ¡mellor có cura! De saír algún día polo mundo, que non nos enganen nos tratos...; ¡nin nas moedas, que cada país seica ten as súas!

-Toño, meu Toño, xa sei abondo, que sei para escribirche, desde Cuba que sexa, que mo recoñeces; e do resto..., para máis adiante, que estudarei en por min, tódolos días co libro na man, pero ten que ser lonxe, onde ninguén me coñeza, ¡onde non se rían de min!

Cuba, ¡sempre Cuba!, que esa era a súa obsesión, o seu horizonte, o seu soño; aquela esperanza, fonda, verde, nunca murcha, redentora de tódalas calamidades. Moda ou necesidade, Cuba; ¡sempre Cuba! Cuba ou Arxentina, para o caso, que incluso as consideraban próximas, que outra terra nullius, para nós, para os galegos do interior, non había, ou non a coñecíamos, pois aquilo do mapamundi, así, en abstracto, un debuxo cuns nomes rarísimos, non era doado de entender. Ese era o único, ou o principal dilema, dadas as circunstancias da inmensa maioría dos nosos paisanos. Ninguén falou, ninguén falaba da independencia cubana, como tal concepto; a expresión, a aplicación popular, xeral, era, viñese ou non viñese a conto: ¡Anda, que máis se perdeu en Cuba...! Na lóxica do paisano, se moito perdera España é que moito lles quedou aos outros. ¡Daquela, ao ataque, á reconquista, ao reparto! En consecuencia, volver a Cuba, a por Cuba, emigrar a Cuba, recuperala co traballo, no primeiro cuarto do XX era embarcarse para Covadonga, inicia-la reconquista, outra, tal e como fixeran, en tempos, aqueles hispano-suevos!

O mocete seguía en positivo; e porfiaba, insistía, con teimosía; obviamente polo ben da súa compañeira de penalidades, única amiga e veciña, porta con porta, currais amecidos. Case que irmá; ¡ou acaso, máis, algo máis!

-Herminia, párate a pensar, que nunca se sabe abondo, pois do escribir pásase ao redactar; xa sabes, iso de darlles forma ás ideas, que tal lle respondiches aquel día ao mestre, ao señor Tellado. E tampouco fagas caso deses que din que face-las obrigas é cousa dos homes. ¿Estamos? Ti sabes que nesta parroquia, desde que non hai frades no Convento, e grazas ás escolas destes escolantes do lugar, pois iso, que imos tirando; ¡e nunca peor, que noutras parroquias nin escola teñen!

-Meu Toño, algo é algo, xa o sei; e non me tomes por desagradecida, pero moito, tampouco, que nas capitais teñen escolas tituladas, desas do Estado. ¿Serán doutro Deus? ¡Terei que preguntarllo a don Serafín, na catequese!

-Si, muller, xa o sei, tal que en Lugo, que llelas paga o Concello, pero iso está..., a catro leguas, ben medidas! Esas fanas para os señoritos, tal que para o morgado do Herdeiro, que vai a cabalo desde aquí, que corta pola Granda da Amurín, e despois quédanse por aló, el e maila besta, facéndose que é veciño de Lugo. De media fonda, seica, de domingo en domingo, que daquela vén para presumir, maiormente na Misa, que ese só se axeonlla ante Deus, pois para nós, se lle falas, contéstache cun, ¡Hola!, e pouco máis, pero sempre en castelán, ¡e coa mesma, xa se vai, apártase de nós!

-Apártase porque lle cheiramos ao esterco, a montesío, pero ben que repón do mesmo condumio, do noso, das nosas cousas, das do país, que ben lle arriman canto lle entra nas alforxas: xamón, patacas, queixos, chourizos, castañas, mazás...!

-Por iso, muller, por iso, tamén por iso, que para defendernos destes señoritos hai que saber redactar, hai que entender o que poñen eles nas obrigas...; ¡que menos!

-¿As obrigas? ¡Aí falaches! As obrigas son das mulleres; ¡todas, de sempre!

-Herminia, a ver se tes formalidade, ¡que tampouco é así! Refírome ás obrigas dos cartos, ¡aos recibos! Mira o caso: As obrigas das débedas de teu pai seica estaban mal redactadas, con prazos curtos, e non sei qué máis trapalladas, que de non ser así, ese Manuel non as mercaba, que non era preciso, e daquela, todos felices, que xa se irían pagando, co tempo, pouco a pouco! Este home, este Manolón, mercando aquelas obrigas de usura mercou á túa propia nai, ¡coma quen compra unha escrava!

Despois daquel extenso e intenso debate a ceo aberto, corredoira adiante, despois daquelas deliberacións e porfías, reiniciaron a marcha, achegándose a Cas Tellado.

-Desta vez gañas, meu Toño, pero que non te tente o diaño dicirlles aos rapaces que xa son..., ¡iso que son, o de que xa me veu, que de aquí en diante terei que axuntarme coas mozas, que será o meu sitio, incluso na igrexa!

-E logo, qué remedio, que tes que aprender a dividir..., ¡sequera sexa para repartir comigo!

-¿Repartir, o qué...?

-¡Muller, as empanadas! Era unha chanza... O caso é que xa tes pagado, que o teu..., o teu padrasto, o outro día tróuxolle ao mestre, ao señor Tellado, unha fanega..., ¡de trigo! Polos catro meses, así que tedes pagado, que nós aínda non, que lle daremos centeo..., ¡en canto vaia meu pai coas zocas á Fonsagrada, e volva coa besta cargada! Traerá dúas fanegas, que por aló o froito, o cereal, está algo máis barato. ¿Daquela, de qué te queixas; quéixaste dun home que che paga a escola en trigo? ¡Ingrata!

-¡Ai, si, en trigo! Foiche cousa da mamá, que porfiou co Manuel, para que me ensinasen algo máis. Díxome que se chamaba..., que se chama..., recomendación!

-Pasa diante, que imos entrar, que estamos entrando; e mais douche consellos en contra miña, que se moito aprendes, daquela igual te escribes co fillo do Herdeiro, desde Cuba. Xa sabes o de, ¡Carmiña, Carmela, o zapato pide a media, a ser posible, de seda!

-¡Si, ho, pero tamén se di que, cases ben, cases mal, casa cos do teu igual! Dáme consellos, Toñiño; sempre, que che hei facer caso. ¡Nunca para outro vou mirar, nin que os vexa en coiros!

-¿Xúrasmo? ¿Nin que os vexas en coiros, tan en coiros coma o boi do Herdeiro cando se achega ás vacas? ¡Ai, logo; daquela téñote segura!

A nena da serra, ¡desde aquel día moza!, encrucillou os dedos, e bicounos ritualmente, relixiosamente. Quedaba comprometida, na mellor das nosas tradicións, que unha palabra en Montecubeiro, educados no rigor daqueles frades dominicos, aos que tanto lles conviña estimula-la lealdade..., ¡cruza-los dedos era unha sentenza!

Aquel inverno completouno Herminia, que volveu á escola de Tellado tódolos días, sempre amparada e animada polo seu Toño, ¡canto deu de si aquel trigo!


...por un mundo que non vin!

¡Deixo a casa onde nacín,
deixo a aldea que conoso,
por un mundo que non vin!

Rosalía

Dous invernos despois daqueles episodios causais, daquel incidente dos lobos, dominadas as catro regras na escoliña do señor Tellado, días e días de pastoreo nas abas da Ferradura, sempre co mesmo horizonte, co mandil ao lombo, ou nel sentada, chegoulle a Herminia aquela carta de América, tan esperada que xa a tiña desesperada! Que viñesen os Magos por Nadal, naqueles días miserentos, era posible pero improbable, aleatorio, mais, o que é a Carta de América, á que se lle chamaba, xenericamente, Carta de Reclamación, esa, tarde ou cedo, subscrita por uns ou por outros, pola familia ou polos veciños, chegáballes a todos, a tódolos galegos que se visen en aperturas; iso é, en aperturas, que por antollo viáxase ida por volta, pero ninguén emigra; ¡nin hoxe, nin daquela! E logo que, ¿quen non tivo parentes e/ou amigos da familia, indianos, de corazón aberto, comprensivo, filantrópico, dispostos a pagarlle, ou polo menos anticiparlle, o importe dunha pasaxe?

Ímola reproducir tal cal, no propio zume, co seu chapurreo, cos seus equívocos, faltas incluídas:

+ Querida sobrina te esta escribiendo por mi una conpañera de este oficio del carajo que lo es de Ourense aquí del hotel que lo sabe acer mejor que yo para que asi la entiendas. Ponemos las señas del Toño de Polin ese de cas colas que tu me mandaste para que no se entere el Manuel que lo pediste en la tulla.

De lo que me dices de los lobos no sabemos lo que quies dicir mi amiga piensa que se comieron ls lobos al Manuel cuando guardaba las obejas pero yo le conozco desde aquella de la infancia y le juro a la Remedios que no puede ser que nunca los lobos se comieron a los otros ni sequera en el monte cubeiro. Sea lo que sea tu dices de venirte comigo pero la cosa es que tanvien aqui los ay y bien feroches por cierto que nos esplotan sen piedade como al taxi pero desto non lo deberas dicir por ai que aqui en Cuba ca uno vive como puede y de lo que puede y jolines que tampoco lo chapelee el rapaz. Si no ties mas remedio que zafarte del Manuel yo el pasaje te lo jiro que plata es la unica cosa que me sobra que de las otras me falta de todo maiormente la familia y nunca peor.

No te espricamos nada mas que como eres lista ya le digo a la Remedios ques la que escribe y yo firmo con el garabato que se esplique poquito que mi niña va entender y esa cosa de que a buenos entendedores las razones sobran que si eres como la Silvina ya lo entendras.

Esta que lo es y que te manda chuchiñas para que las repartas a cestas como si estibieses espallando nel trigo.

Enriqueta Fernandez Garcia de la Habana oy que es el dia de san Jose bendito del año veinti y dos.
(Garabato da tal Henriqueta)


Nese Vilar do Pradairo, parroquia de Montecubeiro, Herminia deixara de ir á escola particular, aquela do señor Tellado, pagada a ferrados de froito, fose trigo ou centeo, que tiña como meta o coñecemento das regras aritméticas, ¡catro!, amais daqueles supostos sobre réditos simples, ¡e pouco máis! O que non parara, nin podía facelo, era de garda-las ovellas, xeralmente na serra, mañá por noite, do inverno ao verán, e do verán ao inverno, sempre en compañía do seu Toño, de quitado na época das cavadas, ou dos terróns, da sega ou das mallas.

A pesares daquela perda, sen aquel carneiro marón, do Manuel, outro quedara, que outro había no cortello dos Polín, así que a facenda foi a máis, e boa falta facían dous pastores para controlala, monte arriba e monte abaixo, axotándoa, de paso, dos vedros trigais. Nas ocasións nas que o Toño non podía acudir, ían súas irmás, fose a Laura ou a Dolores, e por veces ambas, para axudarlle á Herminia, pero esta facía por emanciparse daquelas cativas, máis ben torpes, coas que de pouco ou de nada podía conversar naquelas soidades interminables, alienantes, da súa serra, máis súa que de ninguén, a cotío visitada..., ¡e a cotío sufrida!

No día en que deu chegado aquela carta, ¡a carta de América!, despois dunha travesía de tres meses entre o barco e mailas outras demoras, hoxe inadmisibles e incomprensibles, amén das vacilacións que tivese a propia Henriqueta antes de encomendarlla ao servizo de Correos, por verse obrigada a confesar a súa vida, as súas vivencias, Herminia ía, atopábase, naquela Serra do Pradairo, tan familiar que xa lle resultaba consubstancial co seu propio ser, ¡máis aínda có catre no que se estalicaba polas noites!

-¿Eh, rapaz, a qué vés hoxe, qué se che perde no monte; vas ou vés de mozas? ¿Como é que non subiron túas irmás, sequera fose para axudarme a baixa-la facenda, que non hai diaño que as dea arrincado desta maldita restreba do Rego do Couto? ¿Como é que non fuches mallar á Cernada, á casa de don Sidro?

-Precisamente por iso, que fun, que levo por aló toda a semana, e ao remata-lo traballo subín a San Cibrao, á taberna, para baixar cousas para a festa do Santo. Xa sabes, o azucre e mailo aceite..., ¡que en tal ocasión hai que tira-la casa pola ventá, que é unha vez ao ano! Daquela...; pero mellor afalamos ás ovellas para xunto desas penas, que é un sitio descuberto de toxos, para entretelas outro pouco, que queda moito día, e hoxe teño que dicirche unha cousa... ¡Unha cousiña cousa; bonita, bonita...!

A rapaza sentíase a gusto co seu galán, pero tamén lles temía ás consecuencias de tanta proximidade en solitario:

-Pódela ir soltando, que é máis tarde do que dis, que o sol está a caer...! ¿Sabes para onde vai?

-¿Quen? ¿Onde...? ¡Non vexo a ninguén!

-¿Quen vai ser, paspán? ¡O sol! Ese non se queda por tras dos Campos de Cirio, segundo parece desde aquí, que segue voando, voando, aí arriba, polo ceo, e non para ata chegar ás Américas, para aló do mar, que desde alí dá a volta, só que polo outro lado, e por iso volverá mañá, ben cedo, que ese viaxeiro nunca se esquece de volver! Mira canto nos quere, e qué ben obedece a Deus... ¿Pero ti, de qué ías; ou é unha broma?

-Muller, aquí non, que se decatan as ovellas, que mira como levantan o bico para ollarnos... Ímonos máis arriba, por xunto das rochas, ou a cabalo delas, que che traio un segredo..., ¡de altura! ¿Adiviña, adiviñanza, qué cousa será, que de mollada, fala, e se non a mollas, rasca!

-¡Boh! Iso é a lingua, a lingua na boca; pero tamén pode ser a pluma, se non se molla no tinteiro..., pero non estou para adiviñas; ándoche farta de tanto sol e de tanto frío, por tempos, que xa podía vir mesturado; e logo estas ovellas, tan paponas, que ata lles falo engorde, con cariño, pero só me contestan, ¡bee!, como ríndose de min, das miñas ganas de parolar con elas..., ¡por falta de xente ao meu redor!

Ao rapaciño apetecíalle facela rabiar:

-Muller, igual nos tes envexa aos desa cidade, aos que vivimos aí abaixo, nesas casarías do lugar; un lugar de sete veciños..., ¡case tantos como hai en Lugo!

-¡Burro! Na invernía, polo temporal; e agora, de verán, polo distraídos que andades nesas parcerías dos veciños. Prefería darlle ao malle, nunha eira, por moito que pese, e por mal que se dobre, que nese caso é cuestión de untalo ben, co vergallo do cocho...

Toño non vía tan mal iso de que as mulleres andasen, con preferencia, na soidade do monte; un traballo que se consideraba livián, así que o seu era seguir coas pullas:

-Non, non é a lingua, nin tampouco a pluma, aínda que o pareza; e do outro..., ¿quen se queixa de folgar? A mais de que iso ten arranxo, que mañá veñen Laura e maila Dolores, ámbalas dúas no teu sitio, que imos empeza-lo palenque na Casa Grande, e ben sabes que o Herdeiro quere que lle vaias ti, en por ti, para axudarlles, ¡polo ben que arxilas na gra! ¡Claro, tes estes braciños que Deus che deu, tan largos e tan guapos, tan áxiles...! ¡Como me gustaría comelos!

A rapaza desviouse do piropo: ¡estaban en soidade, e ben a advertira súa nai dos perigos moceiros!

-¿Tes fame, vindo de traballar dunha casa rica?

-¡Pois por iso, que moito ten o que pouco gasta!

-Nesa chamada do Herdeiro algo hai, que o noso Manuel, para que non lle fagan subi-la palla ao palleiro, quédase atendendo ao pote; e ben que nos manda, ¡ás dúas!, ás casas de fóra. Ten graza, que nós ímoslles dous, miña nai e mais eu, cinco ou seis días, ¡seguidos!, canto lles dure a malla, e eles págannos con manda-lo criado á nosa eira para darlle ao malle, como moito, un día!

Toño, máis submiso ás serventías tradicionais na bisbarra:

-Muller, tamén levades as vacas ao touro, cada vez que anaturan; as tres vacas, que fan, catro ou cinco veces ao ano! E logo está esa cousa do reparto dos Consumos, en Castroverde, ¡que miúdo favor ese do noso cacique, que sempre vos deixa quedar por pobres! Daquela, favor por favor, que o Herdeiro ten dereito a gañar, que por algo é o veciño máis rico destas casarías, ¡e ata non sei se o será de toda a parroquia!

Herminia, un tanto celosa, aludindo á filla do Herdeiro, máis ou menos da mesma idade:

-¡Toño, que te vexo vir, que te vas cos ricos! ¿Non se che antollará Rosalía...?

O rapaz, que non, que aquelas uvas estaban verdes:

-¿Rosalía, a do Herdeiro? Esa vaiche de Igrexa, que a estudan para Ama, coma súas tías, e coma as tías das tías, que por algo a teñen na cociña, de man branca..., ¡que supoño será para ensaia-los pistos, que non vaia envelena-los cregos! ¿Sabes por qué lle chaman Herdeiro? ¿Non? Ese alcume venlles de que sempre se amañaron para quedarse coas lexítimas dos irmáns, fosen machos ou femias, que daquela, con iso, ao morgado, ¡tres terzos! ¡A unidade, enteiriña!

-Cambia, muda de conversa, que aínda non me deches o recado, e xa témo-las ovellas arrexuntadas!

O rapaz tiña ganas de facela rabiar, outro pouco, no que fose:

-Teño unha cousa...; ¡aquí mesmo, no peto! Unha cousiña cousa que se parece a unha lousa, e mais pizarriño non é, que non o precisa, nin falta que fai, pois o pizarro de escribir téñoo eu, ¡no peto do pantalón!

Herminia mostrou os acenos do seu enfado antes aquelas chanzas do seu Toño:

-O que ti queiras, mal becho, e distráeme para que volvan aqueles lobos, que así bótame Manuel para Cuba. ¡Definitivo! E con iso, reclámote!

-¡Quente, quente, que se ao lume fose, mesmo desaparecía; e coas muxicas íase a propia cinsa!

-¡Tarabelo! ¡Vaite por aí arriba, e non pares ata o Miradoiro! Vailles dar unhas apertas aos lobos, que a tal momento, así á tardiña, seguro que están brincando coas meigas da campa...

-Muller, achégaste ao caso..., niso da aperta! Trátase dunha aperta, das de verdade, que ma tes que dar ti, ti mesma, que dos lobos nada quero..., ¡que teño dezaoito, e ti poucos menos, pero nin con esas, véndonos a cotío...! ¿Dásme agora esa aperta pola que tanto levo esperado? ¡Hoxe merézoa, e que sexa cos corpos ben aconchegados!

-¡Non te pases, Antón, que nos está vendo Deus...! -A rapaza púxose fera ao velo aproximarse ladina e suavemente. -Primeiro temos que subir ao Convento, para que don Serafín nos diga esas palabriñas do casoiro..., ¡pero, se non te animas a ir comigo, daquela, nada, abstención coresmal! ¡Nin agora, nin nunca!

-¿Ir contigo..., a Cuba? ¡A onde vou contigo é ao pendello da herba, que alí o rebufo do feo faranos ferver a manteiga, gota por gota! Se cambias de opinión, iso está feito, cando queiras, que vai sendo hora... ¡Muller, ti e mais eu, con tantos anos de querenza...!

-¡Toño, non sexas can, que ben o sabes: nin na herba, nin nos toxos, que se queres arrolarte, faino coa loba! Ou vés comigo, xuntos, a busca-la sorte, ou non haberá casoiro..., ¡polo menos ata que volva de Cuba!

-¿E se non volves? Daquela váiseme ir..., iso, a manteiga; ¡xa sabes, polo calzón abaixo!

-¡Volvo, ho, volvo, que sen ti, eu..., media persoa! De Cuba, o que quere, volve; os que non volveron, ¡á forza!, foron aqueles da Guerra do 95 ao 98, pois aqueles..., ¡aqueles non quixeron que os enterrase o noso Afonso da Cordeira!

-Falando de Cuba: ¡Salta perico, e tírate ao río, que todos chegan ao mar, e tras do mar atoparás unha cartiña carta, que ma traerás no teu piquiño pequerrechiño! A verdade, sen máis pullas, é que me deron unha cartiña carta, ao meu nome, que está escrita cunha pluma mollada..., ¡e por iso fala! Esta adiviña era doada, ¿non si?

-¡Bobo! ¿É unha adiviña, ou é de verdade? ¡Mira que me fas rabiar...! Logo se mete a noite, que minguaron os días, que xa se lles nota, e temos que baixa-las ovellas, e descansar, e facer forzas, que a malla do Herdeiro non é a festa do Santo! ¿A qué agardas? ¿Esperas polos zapatos do defunto? ¡Pois eu, defunta me quedo, aquí mesmo, se non mo dis pronto!

Toño, por fin, deu quitado aquel sobre, engurrado de tanto telo no peto. Nin que dicir ten que Herminia, ao velo, púxose a danzar, subida nun croio, voltas e máis voltas, pero o rapaz mostraba e retiraba aquela misiva, con aqueles xogos, con aqueles malabarismos, con aquelas picardías xuvenís, moceiras.
…/…