Había..., ¡existe, hai, segue producindo, pero está descoñecida, incluso concentrada, ou reconcentrada, parcelada; séxase, desfigurada; máis que renovada, avellentada!, unha parroquia moi grande, moito, con máis superficie que algúns concellos; e importante, tamén, moito; aló arriba, no interior deste país; exactamente na provincia de Lugo. Tan montesía, tan..., ¡montaraz!, que derivou o seu topónimo da propia orografía: ¡Monte dos cubeiros! Tal que un camión de barricas de carballo ciscadas polas abas do Pradairo. ¡Monte Cubeiro! Bidueiros, freixos, carballos, castiñeiros, pradairos...; ¡máis ou menos, ao terzo, como nas partillas! E logo que ten, ¡tivo!, tantas ermidas como fontes; e cada fonte xerou un río, ¡dos grandes! Unha ducia deles, que por algo lles chistou aos eremitas; por iso se pousaron neste Couto aqueles frades... Sibaritas eles, tal que o deposto Frei Isolino, motivador dun incidente que deu lugar a que o Papa Inocencio IV, no ano 1249, deixase de lado a súa inocencia e mandase abrirlles aos nosos frades un expediente informativo...
Entón, ¿esta xente de Montecubeiro provén/vimos daqueles frades...? ¡Ben puidera ser, pois naquelas soidades ninguén discutía tal xurisdición, tales dereitos, prima noctis incluída!
Aqueles frades..., ¡a cal máis testán!, eran tan ferreños que, por dúas veces, asentaron o seu convento na cabeceira do Couto. Será que daquela xa existía iso do trasacordo... Un priorado, que esa foi a súa xerarquía, dedicado, de primeiras, ao San Martiño, aquel da capa compartida... E despois, anos, ou séculos, máis tarde, pasáronlle a garda, o padroado, ao glorioso San Cibrán, que tamén lle dicían, e din, Cibrao, ¡santo da boa mao! Suponse que foi para facerlle contrapeso ao Señor Santiago, aquel Matamouros... Disto contaban aqueles frades que o noso San Cibrán, sendo bispo de Cartago, enfrontouse a un tal Valeriano, e tamén a un tal Galieno, así que, o natural nestes casos: ¡decapitárono! Foi a mellor forma de facerse santo..., sendo mártir! Concretamente nunha praia, no ano 295, que iso din os eruditos. Os bérberes decapitárono, en efecto, que iso é histórico, pero aqueles frades do noso Monte Cubeiro upárono, definitivamente, a 800 metros por sobre do nivel do mar, ¡nunha peaña de cerna de carballo! Alí segue, que alí está, na igrexa parroquial, entronizado e sen couza que o decapite, ¡coa mitra atestada! Porta un báculo, tamén de carballo, por suposto, ben lixado, pois a estes do Monte non se lles escapa un detalle...; ¡os únicos que fuxían da parroquia, e algún deles para non volver a pisala, eran os emigrantes!
En canto á función daquela granxa, ¡daquela granxería!, frades e criados, consontes eles, recadaron, primeiro, para o mosteiro de Lourenzá, e despois para o de Lugo, que era máis grande, residencia dos grandes, ¡e por ende, máis comían, máis larpaban!
Con isto dito, falta o principal para o tema que nos ocupa, que nos preocupa: Que foi a primeira parroquia de todo Galicia que mandou un emigrante ás Indias. ¡Mal precedente! Digamos, para os incrédulos, que o Arquivo de Indias segue en Sevilla: Aquel intrépido, ¡ou esfameado, que tanto monta!, foi un tal Pedro Muñiz de Carvajal, que marchou ao Perú, traspasando Despeñaperros. Polo Wad-al-Quevir abaixo, ¡polo río grande! E despois, pola mar océana, ¡que todo lle era pouco! Embarcou, -que o rexistro está datado, indeleble-, no ano 1560, e fíxoo en calidade de criado dun tal Licenciado Briviesca de Muñatones.
Aquel rapaz, o tal Pedro, era fillo de Ana Muñiz, do mesmo Monte Cubeiro, que outro non hai, que o tivo bravo; enténdase, de solteira, antes de casar con un Carvajal. ¡Outro de carballo! Don Cristovo sería, ou non, galego, da vella Gallaecia, que ese nunca declarou o seu berce, a súa real procedencia; nin en Lisboa, nin en Palos, nin en Sevilla... ¡E tampouco en Granada, e iso que se trataba da Santa Fe! (¿Falaríalle á Raíña, poderíalle falar de cerca, por culpa daquela camisa, aqueles votos tan sucios da Sabela?) Polo que fai ao noso Pedro, aquel Pedro Muñiz de Carvajal, aquel si que era galaico, sen a menor dúbida, que se identificou sen complexos nin receos: ¡como que era do Monte, do noso, do propio Montecubeiro!
Ítem máis, máis efemérides deste lugar, algunha delas tan notable que sería pouco gravala en bronce: A última resistencia, a definitiva, heroica, dos nobres galegos contra as mesnadas, en contra das mesnadas, ou máis particularmente, en contra dos tributos daquel Rei impositor, abusivamente imposto, ¡inefable!, de mal nome don Silo das Asturias, aquí foi, aquí mesmo, neste Monte dos Cubeiros, que diso dá fe o Cronicón daquel Afonso III: Populos Galletiae contra se rebellantes in Monte Cuperio...
Tempo adiante, case onte, na de 1936, esta parroquia foi declarada, oficialmente, Zona de Guerra! ¡Dramático honor, dramático error! Con abonos dobres para os gardas e para a Falange; quere dicirse, con abonos de campaña. (Falanxe, para os eruditos: ¡Un cacho-un-deo! Tódolos dedos teñen falanxe, falanxina e falanxeta, ¿non si? ¡Tres ósos! Por contra, aquilo das frechas, ¡cinco!, non era un cachondeo senón a man enteira: ¡unha metonimia!) Do que non hai constancia é de que fose tomado este Couto, esta parroquia. ¡Nin tomada, nin vencida; nin daquela, nin nunca! Iso, si, custou quince mortes, quince fusilados, no 37, entre homes e mulleres. Pero houbo una excepción, para confirma-la regra: ¡Aquelas heroicidades medulliensis, fuxindo dos romanos cara ao Monte das Lagoas, (hoxe Mons Ciro, do nome do conquistador), despois de que nos copasen o Azúmara, que é outro río, ademais de aurífero, montecubeirense por nacenza! Aqueles castrexos defendéronse con heroicidade: ¡con paus e pedras! Castro da Graña, ¡terras de pan levar! O de Maxide, onde dispoñían dunha grade de ouro para grada-los folgados. Castro de Sarceda, ou dos Manantíos, antemural dos castelos, ou dos valados, daquel mons tomado, cercado, trotado, por Ciro, por sobre da cinsa dos nosos entregos. Groba da Ínsua, onde lavaron o noso ouro aqueles fillos da Loba Capitolina..., ¡por se non estivese limpo dabondo!
Daqueles romanos, fóra das Vilas e dos Vilares, nesta parroquia pouca constancia hai, pouco quedou, que nin restos deixaron, salvo, se acaso, as minas férreas, entre elas as do Iladrán, así que os suevos, ¡que eran máis suaves!, deberon atopa-lo noso Couto baleiro, ou case, xa que nel fundaron unha parroquia, a do Santo Estevo, na Valga de igual nome. Ao terreo circundante, aos outeiros inmediatos, chamáronlles, con toponimia importada, pero explícita, ¡Bergland! Con isto sabido, ou mostrado, ¿pode considerarse, pode chamarse, irredenta, a parroquia actual? ¡Coido que non, que parecería excesivamente rotundo, e incluso pretensioso!
Tantas cousas pasaron neste Monte, neste monte e nos seus cubeiros, nas súas abas, nestes vales, que, se fósemos a contalas polo miúdo, ¡nin con tódalas súas árbores, tres leguas de bosque en cruz, para tirar o papel necesario, fose de ámboa ou de máquina! De momento coido que bastará con saber algo da nosa Herminia, ¡que é outra reminiscencia xermánica! Saíu de ermín, grande, poderoso; un semideus da mitoloxía nórdica, así que, lembrémola, presentémola, que ben o merece, e se houbese algo máis de agradecemento cara aos emigrantes, ¡monumento teríamos, ou faríamos!
-.-
Herminia, unha criatura agraciada, ¡ou desgraciada, segundo a perspectiva, segundo o ángulo que dela tomemos! Unha muller singular; si, talmente. ¡Sobranceira, única! ¡Unha sorpresa, que moito deu que falar; moitísimo! Para ben e para mal, que iso da unidade de criterio..., ¡só nos irracionais! Daquela alzarémola do chan, do esquecemento dos nosos paisanos, para levala aos papeis, empapelándoa, definitivamente, ¡para honra e gloria da súa sona, que non foi cativa! Xa que non lle fan, xa que non lle poñen esa estatua, que diso non hai trazas tal e como vai esta parroquia...., ¡talmente a ceacú!
O miolo da cousa, a índole do seu tempero, aqueles azos, aquelas forzas, casemente titánicas, foron obtidas, tiradas, da propia fraqueza, ¡que aí está o mérito! A súa fuxida desesperada, cara adiante, ¡sempre adiante! Esa catapulta que a levou..., ¡a onde a levou!, estivo, xerouse, debeuse, a un incidente familiar, un contratempo do máis común, ¡aquel das ovellas...! E todo por culpa duns lobos...
Por culpa dos lobos, en efecto, ¡Manuel incluído! Manuel, si; outro, outro lupus, aquel ..., ¿señor? ¿Manuel? ¡Deus connosco, segundo o santoral! E fará falta que o estea, tratándose daquel home...!
Manuel, Manuel de Maxide, precisamente dese lugarciño onde naceu e se criou aquel frade comendador do mosteiro cisterciense de Meira, Ares de Maxide, era un tipo arrevesado, complexo; acomplexado diríamos hoxe. Un..., arquetipo, que acaso non caiba neste relato, salvo que non entremos en detalles, por capacidade que teña este ordenador, este aparello, este tear no que estou tramando, informatizando, a dedo, estas biografías, tan singulares, tan distintas.
Ao señor chamábanlle así, de Maxide, Manuel de Maxide, polo nome do rueiro da súa procedencia. Un fulano deses que meten medo aos pícaros; ¡e aos grandes, tamén, se se terza! De atopalo nunha corredoira o mellor era subirse aos valados, ¡antes de darlle a paz! Máis ben por causa da besta, do seu estoupar nas pozas, que se lle daba ben o de facer de centauro. Bambeando na cabeza, que non a controlaba; nin a cabeza nin a besta, acaso por culpa daquela augardente do Cuco...!
O tal Cuco adoitaba pasa-los invernos tras dos tizóns da súa lareira, xogando coa tise ao dobre ou nada; tusindo a todo volume. A señora Vitoria, súa filla, que de "Cuca" só tiña as grazas, prestadas, atendía á clientela no entrementres, cuquiña e simpática que era, ¡menos á hora de cobrar!
Volvendo ao noso Manuel, nunca se soubo que a torda desmontase ao bo do señor, pois o que é para a casa onde casara, séxase, para o Vilar da súa dona, ¡eles volvían! Animal sobre animal, por suposto; ¡un centauro perfecto, compacto! Aínda que estivese amencendo, pero, ¡o que é volver, volvían! A besta, para roer no toxo; ben picadiño por certo, que niso Manuel non escatimaba, que para iso dáballe ao ril con soltura, ¡por comenencia! Ao panameño tardáballe por quenta-las zocas na lareira, que máis dunha vez retirounas fumeando...; decatábase diso polo cheiro das súas medias de la; ¡só por iso!
Manolón era alto e fraco, tal que unha panca desas de sacudi-los castiros. ¡Era o que pasaba con aquelas avitaminoses, que a uns encollíanselles os ósos, e aos outros estirábanselles! Antollos xenealóxicos, supoño.
No caso deste Manuel, que era fillo dun arrieiro, e os machos, daquela, utilizábanse para a carga, ¡só mercadorías!, escangallouse de tanta andaina, sempre polas corredoiras, detrás dos machos de seu pai: ¡desde o barrelo, desde a caneta, ata que lle saíu a barba! Seguramente diso lle viña aquela identidade, aquel complexo bestial, de centauro, pois o tal Manuel chegou a ter montura propia, tempo adiante, cos catro dólares que gañou en Panamá, naquelas obras interminables, infectas, do seu famoso Channel, que daquela a maquinaria estaba máis ben no brazo de panca daqueles pancáns estranxeiros, pois os gringos só pagaban, ¡ou mal pagaban!, á vez que dirixían, ¡que era o seu! Alto e osudo, por tanto; coas fazulas recachadas. Á súa propia dona, dona Silvina, -Silvina, que non silvestre, e iso que a pobre sempre viviu asilvestrada-, dicía que as tiña así, deformadas, as fazulas do seu home, de tanto darlle ao dente, mais, como era un corpo desagradecido, de mala entraña..., ¡roía pero non enchía!
Acaíaselle malisimamente mal dobra-los cadrís; tanto, que un dos seus ditos máis reditos era aquel de que, ¿Quen sería o fillo de puta que inventou isto de dobra-las bisagras para gaña-lo pan? Como era un mal costume, segundo o seu criterio, segundo a súa experiencia, de retornado do Panamá automedicouse: ¡deuse á virtude de cabalgar, no que fose! ¿Non si, señora Silvina? E menos mal que lle saíu goro, pois dous ou tres folgazáns non hai casa que os resista, ¡nin ricas nin pobres!
Para completar o cadro, un retoque facial, final: Manuel gastaba un bigote notable, inesquecible, inconfundible, ¡áspero coma unha vasoira! Bífido para máis personalidade, que se coidaba moi, moito, a miúdo, de retorcerlle as puntas, ¡as pugas!, imitando a un amigo seu, seguramente un sosias mexicano, do que falaba a miúdo, e sempre con grandes chufas, para darlles a saber aos veciños do seu Montecubeiro a importancia da xente coa que se tratara por aló adiante, naquel entremares panameño. Tanto falaba del, que ata debeu ser o seu único cuate na ditosa Panamá, naquel inesquecible canal.
Pelo crecho, delongado por riba das orellas, tanto ou máis cá palla de cubrición dun palleiro, que así lle resultaban fuxidíos, xordos, aqueles pavillóns; só oía, só atendía, ás comenencias, ao que lle conviña atender. Se chegan a decatarse diso os carrizos, ou máis exactamente, se del se confiasen, daquela..., ¡daquela farían o niño nas propias orellas do señor Manuel! Presumía de indiano e demostrábao coas credenciais á vista: Un bastón, unha caxata, de bambú, desas de mando en praza, que para si a quixese un coronel do Tercio. Empuñadura labrada en prata, embutida polo menos un palmo. Leontina de ouro; apagado, murcho, así que, ou era baixo ou estaba sucio. De pendantif, pendurando da leontina, unha moeda, grande e cotrosa, tamén de ouro, por suposto, cos elos mal soldados, pero nunca a perdeu. ¿Aquel dólar tiña, ou non tiña, o seu cóndor emblemático, regulamentario? Se cadra, si; igual o tiña, pero aló abaixo, debaixo, ao fondo, ¡por debaixo da lorda!
No resto, a estampa do ínclito Manolón podía pasar, pero..., ¡o inadmisible era aguantarlle aquelas xenreiras, crónicas, reiterativas, perseverantes, perversas! ¿Daquela, deixámolo pasar, escoitámolo? Haberá que facer un esforzo para non tirarlle este libro..., ¡tal que ao cello! Acheguémonos, pois, nunha daquelas ocasión propicias...; ¿propicias para o seu xenio, ou máis exactamente, para o seu..., mal xenio?
-...
-¡Herminia, golfa, que es máis golfa có de México! ¿Onde estás?
Oíra falar dun tal "Golfo de México", e como aqueles mexicanos, ante os ollos dos norteños, daqueles gringos que lle pagaban ao Manuel, só servían para chamar pola morte..., ¡el, listo que era, asociaba!
A rapaciña, aínda que fose xorda, que non o era, asomou engorde, con precaución; pasiño a paso, témera, arrastrando nas súas zoquiñas lampas. O caso é que non se daba afeito aos ouveos do padrasto, así que todo receo era pouco, máxime naquelas circunstancias, pois tarde ou cedo tería que confesarlle a súa, suposta ou certa, neglixencia.
Presentouse acarapuchada cun paniño de percal, coas puntas anoadas por debaixo do petelo, que apenas a resgardaba daquela cifra que baixaba da serra a tal momento. E viña apertando, con intermitencia, as pálpebras dos seus olliños, ¡dos seus ollazos, fondos e mouros!, choromiqueiros polo fume da cociña, unha lareira de pouco tiro, atizada con leña ruín para máis pobreza. ¡Galbana, preguiza, imprevisión no corte e nos transportes daquel provedor do combustible, aquel inefable, incombustible, Manuel!
Antes de contestarlle, sopesando o que ía dicir para non caer nunha provocación, para non producir unha chispa que lle fixese saltar o pañol da pólvora, aquela santabárbara peluda, osuda, do seu padrasto, que a tiña a punto, sempre, detívose un anaco, como a cinco pasos do seu domador, e deu en refrega-las mans co seu mantelo de liño caseiro, da tea. ¡Máis cerca, non, pois, entre o brazo e mailo cinto...! O perigo estaba nun radio de dous metros, que o tiña ben sabido, sabido e comprobado; ¡comprobado e medido!
-¡Mande! ¿Que se lle ofrece, qué quere que tanto berra? ¡Vai alarma-la veciñanza, que pensarán que pegou o lume na eira!
Mais ao iracundo Manuel non lle servían aqueles pregos de descargo:
-¡Condenada! ¿Estás xorda, ou faste?
-Señor, eu..., estaba cerca; aí, na cociña, lavando as cuncas da cea para poñe-lo almorzo... E teño que atenderlles ás papas, que van bufar, que mas encargou mamá, así que..., ¡despache, sóltema pronto, se fai o favor!
Pero Manuel non estaba polas papas; nin polas papas nin polas cuncas, e menos polos encargos da Silvina, que as tiña máis saborosas coa fillastra, ¡de natureza persoal!
-¿Quen xebrou a facenda miúda..., onte?
¡Ah; era iso! ¡Xa estamos! ¡Terra, ábrete, e trágame! -Pregou Herminia na súa oración mental. Chegara o momento de rende-las contas, así que a rapaciña, escondendo as mans por tras do mantelo, acaso para facer de tripas corazón á forza de apertalas, ou para que a prenda lle servise de escudo defensivo, medio balbuciu, tremelando:
-¿Era iso? Pois, funlle eu...; eu e mailo Toño de Polín! -Acabou por confesar, amparándose na evocación da súa testemuña.
Na montaña, particularmente na nosa, perdura a vacilación nominativa, o costume de chamarlle á xente ora polo apelido, ora polo toponímico do lugar, do punto xeográfico de referencia, de procedencia, asemade, ou alternativamente co propio; ou polo alcume dalgún antepasado que dese especial renome á casaría. Neste caso, a rapaza referíase ao Toño de Polín, ou de Cas Colás; séxase, un fillo de Colás Polín, de alí mesmo, do mesmo Vilar, porta con porta coa de Silvina.
Toño leváballe dous ou tres anos á Herminia, que de mozo a moza nesa idade non se notan. Seu pai, un Nicolás apocopado de Colás, era a antítese do seu veciño Manuel. Miúdo pero rexo; un home que non tivera que emigrar dada a súa preeminencia de morgado, aínda que si o facía, eventualmente, interiormente, de ano en ano, de caporal de rogas para as segas de Castela, encabezando unha cuadrilla notable. Sendo do Monte, do Montecubeiro..., ¡que outra lle quedaba! Colás e mailo seu equipo empalmaban as seituras castelás coas de Chamoso, principiando polo Corgo, unha terra máis ben árida, seca, pero menos, na que se anticipaba a seitura dúas ou tres semanas con respecto ás agras de Montecubeiro.
Nos invernos, Colás zoqueaba, de casa en casa, así que, entre unhas e outras, a súa veciñanza co Manuel era ocasional, case accidental. Con aquel hábito, con aquela asiduidade, manexaba as ferramentas dos seus oficios, os fouciños e mailo legre, con igual soltura e con total seguridade; con mestría, ás dúas mans; ¡mellor que un duelista fitando con un florete! Manuel, pola súa parte, nunca dos xamais se lle atrevería ao menor desafío persoal, pero transportoulle aquela zuna, que xa era crónica, ao seu rapaz, ao fillo, ao Toño.
/
Gómez Vilabella, Xosé M.
