De pura cerna (1)

Do Pradairo ao Vedado


Auga salgada na bocana do seu porto:
¡Dúas: sal mariña e sal das bágoas,
que primeiro foron as dos escravos negros,
e a continuación as dos nosos galegos!
-.-

Dedicatoria:

Á miña filla
María da Estrela,
que algo tivo que ver coa nosa emigración
xa que foi xerada en África, para nacer, ao retorno da mesma,
en Lugo.

Xosé María
-.-

¡Quen canta e baila, os seus males espanta!,
que iso dicimos, e facemos,
os de Montecubeiro.



Singraduras:

Da muiñeira á rumba, e da rumba ao chotis.
Música e bágoas.
¡Menos mal que Herminia tiña moita cerna e pouca albura,
tal que os pradairos da súa serra da
Ferradura!
-.-

Esquema deste relato:

Tese. Trátase de formular, utilizando a biografía da nosa Herminia, un canto, unha loa, sobradamente merecida, á muller emigrante, particularmente transatlántica. Secretos inconfesables, carencias, morriña... Por ende, dela/delas, non se pode facer unha literatura que non sexa cordial, forte e doente, porque, doutro xeito, resultaría falsa e anacrónica, fóra de contexto con respecto á mentalidade e ás vivencias daquelas infelices naquelas negruras dos séculos XIX/XX.

Fitos de referencia. Estamos nunha perspectiva consolidada, pousada, asentada, que deriva daquela Guerra (1895 / 1898), de:
Separación, con respecto a España; ou de
Unión, de adopción, con respecto ao Tío Sam.

Tempus. Como núcleo, esta acción, esta reflexión, situámola, iníciase, no primeiro terzo do século XX. ¡Onte, onte mesmo!

Estrutura. Predominan os diálogos reflexivos, acaso en prexuízo da fluidez narrativa, pero isto obedece a unha construción inevitable, de resalte, de contraste de contidos, que neste caso ten que ser, en honor á verdade, á realidade, fondamente humana, coloquial, introspectiva e intimista.

Xustificación. Con respecto á nosa emigración, en particular á transoceánica, pásanos o mesmo que coa lúa: A parte de acó, a visible, de tan inmediata que é, que foi, pode ser monótona, e por veces, insignificante. En verbas de Juán Soto, a emigración galega está saturada de rupturas de vínculos, con perda de referentes e de coñecemento directo. En definitiva, que todo, ou case todo, maiormente na parte de aló, foi escurantismo, pois nin eles contaban, nin os da casa lles preguntaban, ¡para canto máis os veciños, terceiras persoas!

Resultante. Precisamente nesas lagoas, neses piagos, puxen a navegar este bosquexo, con catro bits por remos. Simplemente catro pinceladas de aproximación. En esencia, un chisco de reparación histórica; ¡algo así! Por outra parte, o aporte das nosas migracións é inconmensurable; tanto, que nin cabe nos libros, ¡se acaso, no peito! Non obstante estas dificultades, en honor á nosa Herminia, á súa lembranza, que o ten merecido, ¡avante toda, paisanos, que nesta páxina saímos para América, de par súa, feitos unha sombra!

Campus. Tratándose da nosa emigración, as fontes principais hai que buscalas no rural, no interior. ¡Media ducia de fillos, ou máis, salvo que a moza casase de vella! Manaron, e mamaron, todos eles, dun rural carente de oportunidades; limitado, engurrado, e coas cavadas, coas decrúas, esgotadas; como pouco, desde o XIX. Un medio, un mundo, un país irritado e irritante; profundo, e ademais saturado de parasitos e de intermediarios, de conseguidores, vulgo caciques, dos que cumpría fuxir, salvo que foses un fidalgo! Nestas circunstancias era cousa de irse tras do sol, ao lonxe, canto máis mellor, que por aló adiante, nese Poñente, estaba, descubrira o propio Colón, aquela Cuba incógnita, unha Cuba de ouro..., ¡aparente! Suxestiva, magnética, romántica..., da que contaban e non paraban aqueles homes que foran á guerra, en particular aqueles milites, aqueles galegos, do famoso, ¡do calamitoso!, VII Batallón.


¡Terra na Habana....!

E para máis facilidades, sen aixada, sen sacho; só con tombar a cana: unha machetada, un corte limpo, e..., ¡zas! ¿Que máis se podía pedir naquelas angueiras habituais, crónicas, cotiáns, que o noso pan de cada día? ¡Pan limpo, fresco, sen balor! ¿Naqueles tempos, con aquelas fames endémicas, en constante depresión, con aquel desespero, que nin cartos había para redimi-los foros, para acadar un mínimo de independencia económica? ¿Aquel sometemento, en corpo e alma, ao rendeiro do lugar, de cada lugar, de todos os aseñorados, que eran os máis? E tamén, ¡tamén!, para dota-las mozas, e para paga-las cotas do servizo militar, con esa África tan temida en guerra constante!

Como os galegos non pedimos, nin esiximos, que non vai co noso carácter, coa nosa idiosincrasia..., ¡daquela, emigramos!
...
esa triste, infeliz y lejana isla estará ahí después del último indio,
y después del último español,
y después del último americano,
y después del último de los cubanos,
sobreviviendo a todos los naufragios,
y eternamente barrida por la corriente del golfo:
blanca y verde, imperecedera y eterna.

Guillermo Cabrera Infante

Pasado o seu centenario, (Guerra de Cuba, 1895-1898), ¡Grito de Baire!, será digno e xusto facer unha evocación, metade historia / metade lenda, daqueles próceres de ámbolos dous países:

Por España lidaron, ¡e perderon!, Martínez Campos, Weyler, Vara del Rey, Ambrosio Feijóo, Eloy Gonzalo (aquel tío da lata, ese que fixo famoso o Rastro de Madrid, ¿ou foi á viceversa...?), enfrontados ao gran Martí, a Maceo, a Máximo Gómez..., que se non acadaron unha independencia plena porque pasaron de matamala a matapeor, polo menos si que o intentaron. Mais, o que é para este autor, afeccionado aos antiheroes, e acaso, tamén, para algún dos meus, posibles, lectores, heroicidades meritorias, caladiñas, privadas, son / foron aquelas do pobo raso; ¡aquelas, si!

Os sufrimentos, as valentías, dunha barafunda de cen mil paisanos, nosos, de onte mesmo, homes e mulleres, nenos aínda, amontoados / embarcados naquelas tolas náuticas, naqueles barquiños do fume, ¡todo fume, e menos mal que estaban afeitos ás lareiras e ás moreas dos propios terróns!, ameazando un naufraxio en cada milla, soprase de onde soprase, con lúa ou sen ela...

Listos e dispostos, eles, todos, para reencher aqueles ocos das explotacións caribeñas nos anos seguintes á..., ¿derrota, liberación, traspaso?, con tres ou catro semanas de horizonte verde-mar, durmindo nunha mestura tal que nin na corte das ovellas! Abrazados ao atado da súa muda...; ¡e para iso, non todos, que poucos a levaban! Algún, en zocos. Sen calzón interior, por suposto, e grazas que o Caribe é quente, e quenta á xente, de mil maneiras, ¡fomentando, de paso, a mestizaxe!

Todos de consuno, dispostos a loitar; ¡en contra do que fose, pero maiormente da fame! Listos para refugar o seu caldo de verzas, ¡e verzas houbese, que as tiñan que compartir cos paquidermos do cortello! Deixaron, cada un, cadanseu pote familiar pendurado das gramalleiras respectivas, ¡e dentro do pote, o último torresmo da tempada! Pero aló adiante, mar adiante, en Cuba, ¡terra había!, que tal lles dicían, a pesares de ser unha illa, un caimán durmido, un boliño de masa, estreito e longo.

Así, con esta bagaxe, botaron a andar, ou máis ben, a navegar, embarcados, estibados ao tun-tun, aqueles milleiros, ¡que nunca un mapa viran!, naquel éxodo, naquela esperanza atroz, cara á terra prometida. Uns, amparados, coa esperanza posta nun Aarón que os reclamaba desde a outra beira, pero os máis deles ían/fóronse da man do propio azar.

Quen encadra perfectamente, exactamente, neste cadro das nosas aventuras / desventuras tropicais foi unha señora da miña parroquia, das casarías de Vilar, da que moito se ten falado na miña infancia; ¡tanto, que non se me vai da retina, por moito que cambie de gafas! Unha muller única, dunha peza: ¡o que se di, sen sámago, cerna pura!

Nesta evocación pretendo conta-la súa historia co máximo rigor posible porque creo que o deixou merecido; e logo que ma sei ao detalle, por circunstancias que non veñen ao caso.

Por outra banda, tamén quixen facerlle caso ao crítico Joan Fuster naquilo seu de que, en toda narrativa que se prece, sobra a metade, pero, na práctica, de postos a relatar, resulta que, ou se contan as cousas coas tonalidades precisas ou se está calado, pois sen carga-los grises, sen descubrilos, non hai contrastes, non se forman imaxes.

Para grises, aqueles que pintou Castelao referíndose precisamente á emigración transoceánica; un Castelao que se non era bo pintor, bo debuxante e bo sociólogo si que o foi, que iso ninguén o dubida:

Vin o triunfo e maila derrota de moitos galegos,
pero endexamais ollei a súa felicidade.
…/…