18 de octubre: As San Lucas

Son as seis da mañá... unha néboa mesta tece un manto sobre o val de Mondoñedo... sopra unha lene brisa do sur que arrastra para as rúas da vella cidade episcopal, desde o Bosque de Silva, as primeiras follas douradas caídas no outono que vén de comezar... a temperatura é fresca. Todo está en silencio; nese silencio cotiá que só é rachado polas campás.

Arestora, nunha casa calquera, de calquera parroquia de Galicia, Xurxo, un neno de oito anos -¡quen sabe o que soñou esta noite!- dá unha volta na cama... Está inquedo... Non sabe o que lle pasa... Algo lle rebule por dentro... Soa un espertador

- Eh, neno, érguete. Hoxe son As San Lucas -berra a nai.

O Xurxo, cheo de ledicia e sen sono ningún, salta da cama -hoxe abondou con chamalo unha soa vez- e vai xunto de seus avós que xa non dormen desde fai tempo. Os tres veñen As San Lucas; o neno, por primeira vez. Lávanse, almorzan e, co traxe dos días de festa, van para a estrada coller o coche que os traerá á cidade de San Rosende.

A esta mesma hora, ás seis da mañá, en Mondoñedo a campá das Monxas encerradas toca a Maitines... A cidade empeza a espertar -hoxe máis cedo que os outros días-. Sentados no peitoril da Fontevella están don Álvaro Cunqueiro, o Mago Merlín e maila súa dona, dona Xenebra. Polos Muíños ladran os cans... óense berros... cada vez máis preto... máis preto... polas rúas da Fonte e Méndez Núñez aparecen as primeiras greas de cabalos e poldros, camiño do Campo dos Paxariños, nos Remedios. Son cabalos criados en liberdade -e que non foron bocado dos lobos- no Campo do Oso, no Fiouco, na Pena da Roca... O paso das bravías greas é o que don Álvaro e os seus convidados están agardando. Xa don Álvaro tiña escrito:

Me gusta ver llegar los potros, enristrados, peludos, humeante el belfo, recogidos de bragas, cortos de pata y tercos de casco, con un aroma de libertad en las revueltas crines. Los veo pasar y espero que, tras las manadas, baje un rey celta... Pero no: el que viene es un mozo de Vián o de Reigosa, con cimbreante vara y los azules ojos sorprendidos...

Mentres as greas seguen o seu camiño cara o Campo da Feira, repinicando co seu trote fermosas alboradas, o Mago Merlín recítalle a don Álvaro aqueles versos do vate mindoniense Daniel Pernas Nieto (a quen por certo, lle hai que editar a obra completa) dedicados ás greas de As San Lucas e que comezan así:

Ollo como baixan
as bravías greas
ceibando relinchos
polas carrilleiras.

Ollo como brincan
e danme pena. (...)

Unha vez que pasaron tódalas greas, os tres ilustres espectadores van cara Os Remedios pola Praza da Catedral para ver como se van montando nas rúas os diversos postos.

O Xurxo e os seus avós -coma tantos outros galegos e non galegos- albiscan, no amencer, a cidade da Paula, á que veñen nesta obrigada romaxe do outono mariñán. É o momento cando, en palabras de Jácome,

a vella cunca do val se enche de luz
e o reló da Catedral saúda á Alba
coas súas badaladas.
A cidade, acochada no val,
vai saíndo da escuridade
e as súas vellas pedras
vístense de luz pouquiño a pouco.

O autobús no que viaxan -cheo a máis non poder- déixaos diante do Seminario. O avó, que fora seminarista, lembra a súa estadía no vello centro mindoniense, lembra as primeiras San Lucas que el puido entrever a través da fiestra, cun ollo na Praza, que estaba chea de xente e cacharros de barro, e co outro na porta da habitación para que non o collesen, in fraganti, mirando.

Os nosos sanluqueiros comezan a súa andaina. Van á Praza da Catedral. Alí, a avoa merca, despois de regatear, unha peneira. Soben cara os Remedios. Páranse diante da casa do Rei das Tartas: Ó Xurxo chámalle a atención o boneco que hai no escaparate. Os avós botan en falla a Carlos, o Rei, con tódolos seus adobíos á porta da casa e co que tiñan falado noutras San Lucas. Seguen pola rúa Bispo Sarmiento por onde non é doado pasar. O neno mira para os mouros que ofrecen as súas mercadorías e lembra os contos de mouros, gardadores de tesouros, que seu avó lle ten contado, a carón do lume, nas longas noite de inverno, cando se lles contaban contos ós nenos, se falaba nas casas e non se dependía tanto da caixa tonta que hoxe non falta en ningunha casa

Seguen o seu camiñar lento, pesado. Os postos invaden ámbolos dous lados da rúa. Aquí hai de todo: cousas de ferreiros, mantas, apeiros de labranza, cassettes, paraugas, zapatos, pan, empanadas, mel, cacharros, cestos, teas, vestidos, de todo... hai todo o que un se poida imaxinar e algo máis. A Xurxo chámalle á atención un home gordo, todo colorado, que anuncia a berro pelado a pedra de afiar as agullas. Hai tamén un anano que lle fai competencia nos berros valéndose dun altofalante e que anuncia un aparello que vale para todo e despois na casa, non se sabe moi ben para que vale. En realidade, acaba non valendo para nada.

O avó merca unha navalla de rabo de pao a un ferreiro de Ferreiravella, por oitenta reais. Xa se sabe que un labrego sen navalla non é ninguén. Ó neno, a Xurxo, tamén lle gusta moito unha navalla toda amareliña e que pon “recuerdo” nas cachas, pero non lla compran porque lles parece cara. Ademais ¿para que a quere?

Paseniño, chegan á Alameda dos Remedios. Aquilo para o Xurxo parece un mundo máxico, un mundo de ensoño: alí están a noria, o carrusel, os coches eléctricos, as tómbolas... ¡tantas cousas! O neno nunca tal viu. Na súa parroquia, pola festa do patrón, só hai unha, todo o máis, dúas tabernas. O avó págalle unha volta no carrusel, que ó final serán dúas, e a avoa, outras dúas nos coches eléctricos. ¡Que ben o está a pasar!

Atravesan a Alameda e chegan á igrexa dos Remedios. Entran para saudar á Santiña churrusqueira, que cantou Noriega nuns versos que avó lembra da súa estadía no Seminario e que lle recita ó seu neto:

Santiña churrusqueiriña,
maja Virxe dos Remedios,
a miña nai -santa amiga,
que de Dios goce no ceio-
xa saberás que a levaron,
tras da cruz, pro cemiterio;
e ora si Tu non me amparas
desamparado me vexo,
e ora si non me recolles
quen me recolla non teño,
santiña churrusqueiriña,
orgullo de Mondoñedo.

A avoa tamén lembra aquela vella cantiga, de cando ela era moza, ¡ai cantos anos pasaron xa!, e que di:

San Vicente está no alto,
Mondoñedo, nun baixiño;
Nosa Virxe dos Remedios
á beiriña do camiño.

Saen da igrexa e chegan, por fin, ó Campo dos Paxariños, ó Campo da feira. Alí están os cabalos. Xurxo nunca tantos viu xuntos na súa vida. Por alí andan don Álvaro, o Mago Merlín e dona Xenebra na compaña de Díaz Jácome. Levan cadanseu caxato que xa mercaron na feira. Díaz Jácome estalles a recitar aquel poema seu titulado Gabanza dun cabaliño. Os nosos sanluqueiros só chegan a oí-los derradeiros versos:

¡Quen me dera rubir asta o Xistral
Pra rescatar o cabaliño ledo
Que ollei nun soño cando tiña azas!
Un cabaliño deses, brincadores,
que agora vexo, tristes, nas San Lucas,
cun frolecer de orballo nos seus ollos...


O avó interésase polos prezos. Están moi baixos. Hai poucas ventas. Non se ve moito movemento.

- O que vendémo-los labregos está todo polo chan -respóndelle un dos irmáns Basanta que ten na feira preto de cen cabezas de gando.

Alí, na Feira, todo é barullo: cabalos que rinchan, xente que berra -Xurxo vai ben agarrado, pois ten medo, á man da súa avoa-, ruídos de camións, tratos que comezan, regateos con mediadores... tratos que se pechan cun apretón de mans, despois dalgún que outro xuramento, xente que se saúda. Aparecen os cartos e desaparecen os cabalos que saen en camións. Cabalos que xa non volverán máis á liberdade e á paz do Fiouco, do Campo do Oso, da Toxiza...

Son as dúas. É a hora do xantar. O neno e mailos seus avós baixan por Alcántara para a Praza da Catedral. No camiño aínda paran para ver o alfar do Cóengo-cacharreiro, vello amigo da familia, e dan tamén unha voltiña pola Praza de Abastos. Chegan diante da Catedral e diríxense cara ós Muíños, a Venecia mindoniense, para xantar na Taberna do Valeco.
.
Despois de xantar, soben cara os Remedios. Cústalles caro pois as estreitas rúas quédanse pequenas para a riada de xentes que teñen que soportar. Están ateigadas de sanluqueiros que soben e baixan, que miran e compran. Chegan á Alameda. Unha orquestra comeza a tocar:

- Hai que ver como toca a orquestra por si nos preguntan na parroquia -dixo o avó.

Os avós lembran a súa mocidade; lembran cando viñan de mozos ás San Lucas -¡fai xa ben anos!-; lembran que a primeira vez que bailaron xuntos unha mazurca foi -non podía ser doutro xeito- neste mesmo sitio, na Alameda dos Remedios nunhas San Lucas. A avoa deixa correr unha tenra bágoa pola súa meixela... que limpa con disimulo.

Comeza a noite a cubrir co seu negro manto a vella cidade. Son as sete. É a hora de volver á casa para que veñan os máis novos á verbena. Xurxo e mailos avós, xa cansos, collen o autobús que os levará -coma tantos outros sanluqueiros- á súa casa. No camiño cruzaranse cos pais e os irmáns máis vellos do Xurxo que veñen para Mondoñedo. E tamén -coma tódolos sanluqueiros- despídense co ata As San Lucas do ano que vén.