O noso mundo en clave Husserliana

Intento facer, non é difícil decatarse, unha referencia a Edmund Husserl (1.859-1.937), un filósofo alemán que inicia a coñecida “corrente fenomenolóxica” na Historia da Filosofía.

Resaltar a quintaesencia da súa doutrina filosófica non lles é nada fácil e facela tratable sería moito esixir a quen, coma a min, non lle sobran folgos e regatea coñecementos. Nin tan sequera é posible dar unha imaxe del medianamente fiel, dunha forma breve. Pero, sen embargo, dicir algo de pasada máis ou menos aproveitable teimo facelo.

Como anécdota, valla (de valer) que Husserl tamén leu a Baltasar Gracián, e non descarto que fora por influenza de Schopenhauer, quen, como saben por unha colaboración anterior, traduciu ao alemán uns parágrafos do Criticón. Coñecendo un pouco as estruturas do pensamento dalgúns filósofos alemáns, non me estraña nada que o conceptismo de Gracián lles resultara interesante.

Aborda este filósofo a temática da “crise da razón”; pero o termo “razón” nel ten unha extensión maior que o que era habitual no seu tempo e incluso agora, pois por tal non entende só a razón científico-técnica, senón que inclúe a “mentalidade positivista”, porque pensa que é a causante da decadencia de Europa, xa que se nega a abarcar todo aquilo que pode ter implicacións de matiz humanístico.

Utiliza un método especial, que se coñece como “método fenomenolóxico”, para acceder ao campo da conciencia, no que somete a unha análise todo o que queda nela despois de prescindir dos resultados do coñecemento dos feitos, dun coñecemento “fáctico”.

Todo o que pode comprometer a pureza dos contidos de conciencia hai que prescindir del, poñelo entre parénteses, suspender o xuízo sobre el, e a esta operación desígnaa coa palabra EPOJÉ (a veces, transcrita EPOCHÉ, do grego); é unha suspensión, referida tamén ao saber filosófico, para estar libre de calquera influencia doutrinal.

É dicir, as doutrinas acerca da realidade e a mesma realidade quedan entre parénteses. E isto non o propón o filósofo porque dubide da existencia dela, en absoluto, senón para verse libre da mesma mentres forma a conciencia pura, do seo da que saen as evidencias, da súa inmanencia. “As puras verdades esenciais – di – non conteñen a menor afirmación sobre feitos”. Penso que podería afirmarse que cando temos vivencias de algo, do único que non podemos dubidar é da existencia delas; en cambio, a realidade de ese “algo” puidera non ser como se presenta.

Xavier Zubiri, que estudou a Husserl en profundidade, e mesmo lle asistiu ás clases, conta unha anécdota del. Di que dubida e borra unha e outra vez os esquemas que el mesmo escrebe no encerado, e algunhas veces cando chegaban ás clases encontrábanse cun letreiro que dicía: “suspéndese a sesión de hoxe: o señor profesor non aclarou a cuestión a tratar”.

Sen dúbida debía ser unha persoa estraña e difícil de seguir na clase, porque teño outra testemuña que o confirma: O pai do lector de alemán na USC, fai xa moitos anos, contoume que lle asistira ás clases e que o único que lograra fora desistir delas, pese a que el era tamén alemán e a lingua non lle sería un atranco. Sen embargo, a influenza da fenomenoloxía foi colosal, e se non pensemos só en Heidegger, que lle debe moito, como o mesmo Zubiri.

Miren que paradoxo: Zubiri, alumno de Husserl, non comparte que a conciencia sexa algo substantivo, con realidade propia. Pensa que unha conciencia así considerada non existe; só existen actos conscientes. Polo tanto, queda cuestionado o método fenomenolóxico e sen aplicación a famosa EPOJÉ. Dubida que, partindo do obxecto dado á conciencia, do contido desta, sexa posible chegar a mesma realidade. E pregunta: “Non será mellor partir da realidade para ascender dende ela aos problemas da obxectividade?”. Porque as cousas preséntansenos primeiro como realidade, e con ela actualízanse na intelixencia, que nada ten que ver cunha conciencia que se supón substantiva.

E xa que chegamos aquí, digamos tamén algo acerca desa ciencia, dese coñecemento que tanto lle estorbaba a Husserl para acadar evidencias e desde elas descender as cousas, recorrendo o camiño na dirección oposta a Zubiri.

Un destacado pensador español, D. Manuel Béjar, licenciado en Ciencias Físicas e Doutor en Filosofía, titula un dos seus artigos así: “A conciencia emerxe dos procesos cerebrais”, e nel pregúntase cómo podería a física explicar a conciencia.
Escrebe que na física existen sistemas cunha dinámica semellante a da mente, pensando naqueles que oscilan entre un “modo cuántico” e un “modo clásico” de funcionamento.

Estase a referir, por suposto, a física cuántica e a clásica de Newton e di literalmente que “O fluxo da conciencia considerámolo como o conxunto de transicións entre o modo cuántico-inconsciente do cerebro e o modo clásico que acompaña o estado de consciente”.

Difícil, sen moitas máis explicacións; pero eu aquí só pretendo que o lector teña unha lixeira idea de que na actualidade, sobre todo no campo da neurociencia, están levándose a cabo investigacións que antes eran da competencia exclusiva da Filosofía, da Psicoloxía ou da Teoloxía.

Que significa todo isto?. Algo moi sinxelo: que cuestións tratadas no ámbito das Humanidades están espertando a atención dos máis prestixiosos científicos, quen, a súa vez, articulan razoamentos argumentais de carácter metafísico; por tanto, nun futuro non se pode descartar que ciencia, filosofía e teoloxía cheguen a ir da man para a solución das mesmas.

Consecuentemente, os lectores comprenderán que en todo isto están implicadas serias cuestións éticas, sociolóxicas, políticas, xurídicas, etc., que esixen unha colaboración aberta, sincera e cun talante que lles permita poñer en común os coñecementos acadados en cada unha delas, creando un espazo interdisciplinario.

Finalmente, o dito lévanos a formular algunhas preguntas, consecutivas, no noso contexto:

Por que, con que fundamento e con que visión de futuro, se seguen marxinando no ámbito docente e da investigación as coñecidas como Humanidades?.

Acaso esqueceron xa os nosos políticos que as materias especulativas establecen marcos de orientación e situación para os “saberes prácticos”, que adoitan ser penúltimos?.

Poden concibir unha vida humana sen un certo sentido, cando todo o animado e inanimado o ten para nosoutros e botamos a vida traballando para buscárllelo?.

Cómo se atreven eses mesmos políticos a declararse competentes – a maioría das veces con tan indocumentados como gravosos asesoramentos – en materia de ensinanza, ousando introducir importantes reformas, cando evidencian ignorar a sistemática xeral que articula necesidades, materiais e inmateriais, e aspiracións, nesta altura dos tempos, lexítimas, que deben ser cubertas nunha sociedade, incluso como “condicio sine qua non” para a propia estabilidade democrática?.

Aínda non aprenderon que a supresión oficial das cousas non fai desaparecer na realidade a necesidade das mesmas?.

Nos exemplos que anteceden, acaso non intúe o lector que, no fondo, hai algo de interesante nos tres pensadores citados?. Pois ben, cómo pode dar contido a esa intuición obstinándose en descoñecelos ou se llo impiden as propostas oficiais do ensino?.

Hoxe ningún intelectual destacado se atreve a defender un ensino puramente científico e tecnolóxico, en prexuízo das coñecidas como Humanidades. Permítanme por un exemplo: Jorge Wagenswerg, doutor en física e profesor da “teoría dos procesos irreversibles”, na Universidade de Barcelona, con recoñecida influenza nos círculos culturais estranxeiros, escribe o seguinte: “O ambiente interdisciplinario é alegre e renovador; o ambiente disciplinario é triste e CONSERVADOR. Quizabes sexa o pensamento INTERDISCIPLINARIO unha das poucas cousas que MERECE A PENA CONSERVAR”, p. 68, do seu libro “El Pensador Intruso”, Tusquets Editores, S.A., Barcelona, 2.014. ( Maiúsculas, miñas).

Amigos lucenses, co problema do lixo están vostedes palpando a evidencia de que o “camiño do deber encóntrase enfronte do camiño do egoísmo” (Alcalá-Zamora), se non fora así “espido ou non, con fame ou non, cansados ou non, sempre se pode facer algo cando se sabe que non queda máis remedio que facelo” (Bernard Shaw), pois nun ámbito de concorrencia disciplinar seguramente se evitaría que a irresponsabilidade xerada polo egoísmo chegue a facer patrimonio propio o que debe ser común ou compartido: o respecto ao dereito de todos. E reparen que isto non se aprende só, polo que se ve, nas facultades. Hai que levalo xa, se non o impiden os plans do ensino.