Oitava da Asunción

Oitava da Asunción,
día que san Xoán da Cruz se fuga do cárcere conventual

Señor, o mal cobre este convento. Castígame, Señor, porque non todos os que están aquí son malos e non podo pensar así. En verdade che digo que algúns son puros coma os teus ollos, pensaba Xoán da Cruz e a continuación rezaba en voz alta o Pai Noso, e líbranos do mal... ¡Amén!, dixo o prior Maldonado que entra na cela na véspera da Asunción da Nosa Señora, cando o cativo oraba axeonllado coa fronte no chan de costas á porta. O prior deulle unha patada para anunciarlle a súa visita. Xoán da Cruz, aguantando a dor pediulle perdón, pois a debilidade impediulle levantarse en canto o sentiu entrar.

O espazo despedía un cheiro pestilente. Pareces absorto. En que pensabas ademais de rezar coma un poseso?, dixo o prior. Pensaba que mañá é festa da Nosa Señora e sería unha gran felicidade para min poder celebrar a misa, respondeu Xoán da Cruz. Non o farás mentres eu sexa superior!, dixo o prior. A Xoán da Cruz aquela negativa doeulle máis que a patada que recibiu por non levantarse cando o prior entrou na cela. Oh, non sei si vin o Diaño polos corredores, pero oíno, pensou o preso. Todos os días o Señor e a Virxe animábano a fuxir. A temperatura do verán cada día era máis alta. Agora relaxareime. Hoxe escribirei un pouco máis. Intentarei escribir algúns romances de Santísima Trinidad que traio de cabeza. E pensaba naqueles primeiros froitos da súa pluma, que compoñía versos latinos e cas-teláns coma exercicios obrigatorios de retórica, cando sendo adolescente aínda cursaba humanidades no Colexio da Compañía de Medina, ou aqueles ensaios do ano do seu noviciado no Convento de Santa Ana.

A música poñíaa o Tajo que corría baixo os muros do convento no silencio da noite. Aquí lle traio a cea, pai Xoán. Oh, esquecéuseme a auga. Pronto vou por ela, dixo o seu carcereiro, o pai Frei Xoán de Santamaría. Non se apure pai, aínda que teño moita sede, pois foi moita a calor que fixo e suei en demasía, dixo Xoán da Cruz. As verdades en historia son coma as verdades en ciencia, case sempre teñen unha vixencia determinada. De momento, só temos o escrito e o escrito di que Xoán da Cruz aproveitou a curta ausencia do carcereiro para afrouxar as armelas aparafusadas do candeado, aínda que as armelas non se puidesen afrouxar cos dedos. Parece pois aceptable o escrito polos contemporáneos do Santo e polo que din que el mesmo dixo cando narraba a forma en que fuxira.

Todo o que se ten dito a través dos séculos sobre esta parte da vida de Xoán da Cruz, sostense a favor da fe e da confianza cega dos fieis aínda que a outros o sentido común nos faga desconfiar de tales aventuras. En calquera caso, Xoán da Cruz viviu o cárcere, desgarrado, humillado. Si en algo se parece a súa Vía Crucis á de Cristo é na súa resistencia, no seu amor, na súa fe. O meu relato é que Xoán da Cruz preparouse para fuxir do cárcere. O seu aliado principal era o Señor. No seu corazón El e a Virxe dábanlle forzas.

O seu outro aliado foi frei Xoán de Santa María. Xoán da Cruz tiña que crer, ter fe. Ver ao Señor alargar os anacos de manta enlazados polo muro e á Virxe tendéndolle as súas trenzas para que se descolgase por elas. Os pensamentos transcorrían pola súa cabeza. Pensou contarlle todo a frei Xoán de Santa María.

Parecíalle un home caritativo e que estaba ao seu favor, aínda que abertamente non puidese favorecelo. Tiña que dicirlle que se aproveitou del, que lle mentiu ás veces, sobre todo cando lle dicía que para respirar un pouco o frescor dos amplos corredores do convento, lle deixase saír da cela para verter o seu propio servizo, sen outro ánimo que rastrexar o camiño por onde poder fuxir despois. Pero fuxir esixíalle esforzos e entre eles soportar a dor de mentir. Ambos, el e o carcereiro, pertencían ao mesmo mundo e ao mesmo modo de amar a Deus. O carcereiro axudoulle, proporcionoulle cousas, saídas, librouno de moitos castigos.

Permitiulle saír da cela sen preocuparse da porta. Ás veces pensaba si mentira de verdade, si frei Xoán de Santa María o sabía todo e deixáballe facer, ou si naquel cambio de garda, aos seis meses do seu encarceramento, o novo carcereiro se fixo cargo do encarcerado por dese-xos do Señor. Hoxe, aquel espazo físico no que viviu Xoán da Cruz desde o 2 de decembro de 1577 ata o 15 de agosto de 1578 xa desapareceu e con el tamén desapareceu a experiencia e a memoria. O corpo humano atomízase e a vida carece de todo sentido. Aquel espazo, aquel lugar sen sitio nesta representación, nun espazo dramático, substituído polos símbolos da poe-sía e da historia. Aquela cela, talvez fose o lugar máis significativo da súa vida, onde se lle presentaron as dúbidas, os peores medos; peores que os da orfandade, dos traballos forzados e a fame. Para Xoán da Cruz, ao final da corda de anacos de manta coa que se ía descolgar muro abaixo estaba o paraíso. Pero podía quedarse á metade de camiño e ir directamente para o ceo ou non ir a ningunha parte. O seu acontecemento sería enxalzado ao longo da historia. O seu martirio ou o seu desequilibrio e varios poemas serían a súa achega. Xoán da cruz foi un home perdido no desalento, no misticismo e entre unha estrutura social de ilusos irmáns xemelos que proporcionaron algúns dos máis sinistros espectáculos da historia relixiosa. Dentro do cár-cere Xoán da Cruz perdeu o tempo, o sentido e a lexitimidade. A insatisfacción, a frustración carrexada desde unha tenra infancia, conduciuno a unha auto destrución que o converteu no seu propio verdugo, ocupando un quefacer na súa vida que non sería superado nin pola intriga ou o suspense.
3
Señor, vivín nove meses incomunicado desde que entrei nesta cela sen capela nin esca-pulario, tan só cun breviario para recibir o castigo que merezo. Talvez durmir nunha latrina sobre unha táboa e dúas mantas vellas, comendo pan, auga e sardiñas, sexa un agasallo. Os tempos de Reforma obrigáronme a entrar nesta cela. Pero non quero morrer. Xa cumprín o meu castigo, que xa non é un castigo, senón unha vinganza. Por iso decidín pór fin ao meu encerro. Atravesar varias estancias do convento e descolgarme pola parede ata a rúa. Pero tamén estou canso e sen forzas para tamaño esforzo. O caloroso día do mes de agosto quentara as paredes do convento dos Calzados de To-ledo. As fiestras estaban abertas de par en par. A frescura da noite aliviaba o ambiente e todos podían respirar mellor. Pero a temperatura canicular do día non escaparía tan rápido por aque-las fiestras como faría frei Xoán da Cruz. Ás veces, as fiestras eran bocas abertas que querían aspirar o frescor das augas do Tajo. Xoán da Cruz orou largamente durante o día entregándose nas mans do Señor. Escapar ou morrer. O plan estaba en marcha. Déranselle moitas facilidades pero el talvez aínda non se dera conta. Era casualidade que aquela noite ata quedase aberta a porta da sala grande que daba á cela do Descalzo? Os pais graves recentemente chegados ao convento apousentáronse na sala e colocaron as súas camas xunto á porta para aproveitar a frescura que entraba pola fiestra do corredor. Os graves falan e frei Xoán óeos atento tras da porta da súa cela. Foi un tempo de espera no que o desconcerto se apoderaba del. Xa dormen. Agora darei un empuxón á porta e os parafusos cederán. Aqueles frades estaban de paso e non eran coñecedores do que estaba pasando por alí. Talvez o Señor estaba vixiante no corredor. Talvez o acompañaba a Virxe, ambos aliados do Descalzo. Que sensacións, que pensamentos. Por momentos non actuaba, é coma se quixese quedarse. Alí tivo unha vida, unha experiencia, un amor, un martirio que o achegaba máis ao Señor. Alí foi porque pecara e era un preso do Señor. Achegouse ao Señor, namorouse máis del. A medida que camiñaba cara á liberdade impregnábase de todo o que percibía, de todo o percibido. Os seus pensamentos desprazábanse polo corredor do convento, circulaban polo convento. Con el levaba o garabato do candil e as tiras das mantas que cortara e cosera, as súas cordas, as trenzas polas que baixaría agarrado ata a rúa. Pasa silandeiro entre as camas dos frades que dormen na sala e chega ao corredor. Mira á liberdade. Alí un pouco máis, na fiestra do corredor que dá ao Tajo. Que sensación! Espera o milagre. Aquela fiestra úneo ao mundo. Ninguén aparece. O carcereiro dorme. Todos dormen. Talvez ao día seguinte ninguén se levaría unha sorpresa. Está a piques de irse, pero oh, en cambio: Vía aquel lugar coma se fose un lugar sagrado, ás veces inhóspito, un produto do home sen máis circunstancias ou accidentes que os que o inocente construtor trazara. Necesitaba recibir sentido, valor, unha visión do mundo, unha fiestra. Desposuírse daquel amor que que-
4
daba alí onde escribira algúns versos, onde iniciara o Cántico Espiritual, onde rezara máis que nunca. Aquela noite escura da Oitava da Asunción, a luz da lúa, branca e clara, reflectía nas augas do río Tajo e debuxaba os contornos dos penedos e das oliveiras que se agarraban ao barranco. El víaos. Enseguida, meteu o garabato do candil entre o pé de madeira e os ladrillos que servían de antepeito ao balcón. Seguidamente suxeitou ao garabato unha punta das tiras das mantas cosidas, lanzando o resto colgando fóra. Definitivamente, Xoán da Cruz ía descender por aquela parede torrada pola calor do sol. Dous xigantes enfrontándose corpo a corpo. A parede máis el, el e a parede, mirándose. Non era unha construción do pasado, senón un camiño de tránsito. Ao final daquel camiño marcá-base a fronteira, a terra da liberdade que pronto pisarían os seus pés descalzos e na que se volvería a sentir virtuoso e partícipe da historia. Pero de súpeto, a Xoán da Cruz unha voz fíxoo volver á realidade. Aquela voz coñecíaa e os seus pensamentos, coma se fosen afiados coitelos, atravesaron a súa cabeza. Pero ese apurado camiñar dos seus pensamentos detívose ao velo só a el, sen gardas, sen acompañan-tes, debilitado a favor da expresión de: perdón, pai, por non haberlle avisado antes, por este susto, pola sorpresa. Revelándolle enseguida a súa propia personalidade, o seu propio rostro sereno, ese que un leva polo mundo e que achega aos demais. Non se vaia así, pai Xoán, pode ser que as mantas non resistan, dixo o pai frei Xoán de Santa María. Pai, como sabía?, dixo Xoán da Cruz. O Señor e a Virxe a min tamén me falaron. Faláronme en silencio, por iso ninguén os oíu. Pero pai, xa descolguei as tiras das mantas. Déixeas estar. Mañá pola mañá todos pensarán que baixou por elas ata a rúa. Primeiro mirarán si está morto pola cunca rochosa do río, pois non se imaxinarán que saíu por un oco aberto no muro debido a unha obra que se fai na parte baixa do convento, no mesmo lugar ao que chegaría si baixase polas cordas. Xoán da Cruz agarrouse ao pai frei Xoán de Santa María cunha man e imaxinouse bai-xando asido polas tiras das mantas que non chegaban ao chan. Camiñaron coma se fosen dous espectros. A luz da lúa non entra polos corredores, pai, e con tan pouca luz ninguén distinguirá o estado desastroso do seu hábito. Podía vestir un de Calzado que eu lle traería, pero pensei que non o querería poñer, dixo frei Xoán de Santa María. Chegaron ao final e andaron con coidado entre os cascallos de pedras da obra. Xoán da Cruz estaba moi débil e tropezaba constantemente. Frei Xoán de Santa María suxeitábao e ao chegar á porta, andou uns pasos con el ata máis aló dos escombros e despediuse.
5
Cóidese pai e prégolle que nunca conte a verdade sobre a súa fuga ou eu ocuparei a súa cela que agora quedou baleira, dixo Frei Xoán de Santa María. O problema era o tempo. Pronto amencería. A curiosidade por saber como saír daquel labirinto de muros que o cercaban. Ninguén os viu. Saíu e andou polo alto da muralla ata chegar a un curral sen saída, pe-ro os catro muros que pechaban o paso eran malos de escalar. Á súa esquerda, estaba o muro do Convento do Carme e en fronte del, o do mosteiro das monxas da Concepción. Sentiuse tentado, deu voltas, pensou. O reloxo do tempo apuraba. Só a luz da lúa despexaba a incerteza da contorna. Era unha arañeira. Estaba atrapado. Liberouse de vivir inmer-so na escuridade, apertado entre as paredes e as paredes puxéronse outra vez ao seu redor: monstros xigantes, recunchos.

O seu pulso acelerábase. A contorna era insoportable. Mira, Xoán, mira, díxolle unha voz na cabeza. Aquela voz fíxoselle familiar. Non deas máis voltas polo curral buscando a saída. Ves aquel recuncho ao que non lle chega ben a luz da lúa? Na parede hai uns buracos, aprovéitaos para subir e oh, milagre, atoparaste no alto da tapia.

Respira fondo e arrástrate por ela ata que chegues a un punto en que a parede dá a unha ruela. Comproba que non pase ninguén e descólgate pola tapia ata a rúa. Camiñou descalzo co seu hábito de farrapos polas rúas de Toledo, que non coñecía, e as lerchas ríanse del, pero non tiña tempo de pararse, tiña que seguir fuxindo...