Julio Pérez de Gamarra, un poeta escondido

“Sólo escondido pode gardarse tal forza de intimidade e noital fondura”
(Sobre R. Martínez de Andrade, de Novoneyra)

Limiar
[Inda que non coñezo persoalmente a Julio, inda coñezo menos os entresixos da crítica poética, o que puidera dar lugar a certas orixinalidades Levado do meu entusiasmo puidera ocorrer, por exemplo, que falara doutra cousa ou, o que é peor, que non falara de nada. Puidera ocorrer incluso que falara de poesía, previa consulta no ESPASA dos artigos “pirriquio”, “epanalepsis” e “anapéstico” -o que sería especialmente molesto pro lector, que tería que facelo mesmo-. Pero non creo. Coido que a miña condición preguizosa non me levará moito máis alá do meu entusiasmo i eiquí sí que xa non respondo. Recoñecendo que a fermosura crítica pode ser tan lexítima coma a dun museo de ouxetos imposibles, intentarei nembargantes aterme as miñas barreiras de lector o que, a súa vez, os meus lectores agradecerán especialmente. E, coa humildade dúas veces petulante que se acostuma nestes casos, direi finalmente que algo debe de andar mal na poesía para que ela se entenda moito mellor cos seus análises. Dispensando.]

Un poeta escondido
Escondido sí, pero non tanto. Autor de dous libros, moitos saben xa fai tempo que o ferrolán Pérez de Gamarra é un gran poeta. Revistas e publicacións coma “Ínsula”, “Algaria”, ”Gaveta”, “Concepción Arenal”, “FerroAnálisis”, “El Faro de Vigo” e outras téñenno xa acollido. El fundou ademais na súa cidade, xunto con outros, a colección “Esquío” de poesía e a “Sociedade de Cultura Valle Inclán”. Concha Zardoya, José A. Ponte Far, Julia Uceda e outros dedicáronlle, ademais de algúns prólogos, gran atención. Pero coido que, pese a todo, Xulio sigue escondido para moitos; para xente que, coma eu, sigue sendo víctima dunha penosa inflación poética ¡E gracias ó simpático aviso de Xelines López Oliver!.
Hai ademais outras razóns para pensar que Pérez de Gamarra se esconde. Coma Emerson, escribe marabillosamente pouco e, coma Pimentel, escribe marabillosamente tarde. E isto xa non é esconderse; é emboscarse.
Queixábaseme Novoneyra un día da destrucción poética que conleva o tempo. Pero nesto Julio é tamén moi especial. Poeticamente, os seus outonos resultan ser en realidade primaveras, só que o revés; primaveras para atrás. Pese o seu pesimismo, as súas cousas semellan ter a puxanza e a doçe edade dos anos que faltan, non dos que sobran; unha dozura sen esperanza, definitiva, derradeira; coma a de algunhas uvas e crepúsculos.
Eludindo todo comento crítico, vamos facer pois eiquí o que os astrónomos: traballar resignadamente e o mellor que podamos en cousas fora do noso alcance. E, entre tanto, recomendar encarecidamente a lectura previa, segura e confiada de poemas onde o verdadeiro xa está dito.
«Un agua subterránea y olvidada / En la que nadie apagará su sed / Ni buscará su repetida imagen, / Eso es tu vida», dicía Julio. Pero esta premonición xa non é verdade.

Poesía certa
A Poesía pode ser moitas cousas pero sempre é o resultado dunha introspección; incruso dun “experimento persoal” . Por eso moitos poetas -tanto os que escriben coma os que len- converxen; porque ven o mesmo. Calquera entusiasmo é xa unha converxencia practicamente literal. A Poesía -e non debera ser necesario dicir que a verdadeira- preséntase pois coma unha gran colisión. Gracias ó poeta -que comunica poesía, non confidencias- o home encóntrase as veces cunha descomunal imaxe de se mesmo. Sorpresa, conmoción e tódalas demais evidencias do vivir. ¡E todo tan nidio, tan obvio!. Esta é unha das consecoencias de ler a Pérez de Gamarra: a súa Poesía resulta ser tan clamorosamente certa coma nós, recoñecémonos nela; forma parte do apremo ben pouco libresco da nosa vida pero tamén da misteriosa realidade do poema en si, da que o poeta é ben consciente (Más suya que sus manos, sus labios o sus sexos / que fueron un instante el símbolo y la llave / de un mágico universo, / un círculo intangible / que creó la palabra para que hubiese amor.) / É un acontecemento que lle pasa ó mundo enteiro, non só a Julio. Dito dun xeito algo esaxerado, un acontecemento que non lle pertence.
«Muchacho sin consuelo, nunca eres tú solo / otros sueñan en tí», nos di.
Julio “ocurreume” a min, supuxo para min un destes venturosos reencontros. Propóñome pois gardalo pro meu inverno.

Poesía en nós
Ninguén ten dúbidas, por exemplo, de que a física que se anota nos libros encende as súas ecuacións no cosmos, moi lonxe deles; nin de que os salmos, coma o fume, escapan verticalmente das Biblias cara a Dios. Pode pois que a manía literaria, coma o seu nome indica -a das “letras”-, non sexa máis cunha desculpable perversión pequeno-intelectual que confunde a tipografía coas cousas. Igual que a física e os salmos, pode que poesía coma a de Pérez de Gamarra suceda tamén moi lonxe dos libros, que suceda en nós.
«Háblame, / para que el sexo calle / para que nada rompa / la total perfección / de este claro momento»
Nesta suntuosa mañá de outono en que vivo, nada máis abrilos poemas, volcáronseme todos fora, primeiro na miña voz e logo moi rapidamente no entorno onde esperábannos outros meus ollos, os de Carmen, conmovidos e respectuosos. Foi coma un sutil arrecendo invernal que eu xa case tiña esquecido.
E tamén unha sensación de fondo agradecemento.

Poemas da nada
O Home vive bastante tranquilamente nun mundo incomprensible. Os irresolutos problemas do espacio e do tempo non semellan inquedalo demasiado. Para algún remoto habitante do cosmos, nós xogaríamos ó mus no orela mesma do infinito e da nada. Non é cousa de inquedar a ninguén coas ideas de que o infinito é tan absurdo coma improbable e de que a nada non é nin sequera nada. E menos aínda de andar dicindo por aí que non hai acougo, que o finito e a existencia son aínda máis absurdos. Pero está sucedendo coma se o Universo estivera tolo, coma se non puidera atravesar o cedazo da nosa lóxica e forcexeara encima intentando entrar. Non é cousa de asustar a xente pero, entre nós, a cousa é para preocuparse.
No noso caso o interesante é que o poeta, interesado como tal no transcendental tema e sobrepasando coa sensibilidade a extravagancia da lóxica cósmica, desto algo sabe: «...inestimable don es, regalo hermoso, / que cada noche te sea permitido, / .../ intuir la clemencia de la nada / saborear la dulzura del olvido. / Y descansar por un instante al menos / de la pesada carga de ser Julio» dí medidamente, case bucolicamente en “Clemencia del sueño”. Pero tamén sabe que «estar muerto supone darle vuelta al tapiz / y contemplar de frente la urdimbre de la nada»

Poemas no tempo
O tempo, ese rio invadeable, semella ser o gran problema de Julio. Penso pois que ben merecería a pena falar primeiro un pouco del, da súa natureza imparable, cósmica e nembargantes tan nosa, tan humán.
É imposible saber máis do tempo do que sabe un poeta pero hai aspectos especiais alleos a poesía: o tempo ten unha dirección obxectiva que corroboran triplemente as flechas da física, o cosmos e a psique. Dito menos antipáticamente, o tempo corre na dirección da aleatoriedade, do desorde, da destrucción -non iría, poño por caso, na mesma dirección temporal un vaso que se faga añicos no chan que uns añicos no chan que xuntáranse para saltar logo sober dunha mesa cun cubalibre dentro; estas cousas somentes suceden no cine-. “Pouco máis sabemos”, asegura Hawking laconicamente. Pero esto é moito xa. Se é seguro que o tempo camiña na dirección do desorde, o orde, a creación, seguramente vai en dirección contraria. Non quere ser esto unha metáfora senón casi un modelo no senso físico -non “modélico”-. A psique xa non corre así confusamente arrastrada pola rambla da entropía e a desdita senón que paradóxicamente, no canto, vai coma «un quieto navegar hacia el origen». Remonta o tempo. Os poemas semellan corroborar curiosamente esta sospeita: eles van para atrás «pola memoria arriba», redimen, perpetúan, recuperan, salvan. E, dalgún xeito, Julio sábeo mellor. Dicir «frente a la voz del viento que te nombra el vacío / tu indagas obstinado cavernas de la mente / intentando salvar una plaza, una calle,/ una fuente y un niño» non é unha constatación de perdas senón a súa piadosa e íntegra restauración.
A paradóxica contradicción direccional que hai eiquí entre as frustracións e a poesía non ven agora a conto; se acaso, é un testemuño máis de que, de calquera forma, a poesía –feita ou lida- é un suceso novo, distinto, non unha lembranza ou unha noticia persoal. Dúas cousas ben distintas por certo.

Bonanzas e perturbacións poéticas
Eliot dí, máis ou menos, que toda creación verdadeira é coma unha pedrada a un lago: fai ondas, perturba e modifica a bonanza. Son estas perturbacións as que dan fé da súa existencia e cualidade; non o feito en si. Para ser verdadeiro, calquera poema ten que completar antes o outro Gran Poema que o Home ven urdindo dende os orixes. A poesía pode configurar pois o pasado, facelo presente. Pero tamén pode facernos intemporais. Máis concretamente, Eliot di que Shakespeare modifica a Homero. Cousas semellantes corroboran unha nosa máis pequena experiencia; por exemplo, que Seurat modifica o “innumerable sorriso do mar” de Eurípides ou que Rilke modifica a Rosalía cando di “calquera que chore no mundo chora por mín”. Pero Pérez de Gamarra ¿a quén modifica?
No gran lago da Poesía -fora do cal é imposible cantar- Julio fai tremer a luz por todas partes. A súa voz resoa e é acollida nunha fermosa polifonía. É a polifonía case sempre difusa das máis nobres voces: dos gregos, místicos, románticos, contemporáneos (suramericanos ou non), galegos etc. (directa ou indirectamente resoan eiquí Hölderlin, os románticos ingleses, Rosalía, Rilke, Neruda, Pimentel, Novoneyra, incluso non sei se Martínez de Andrade -outro poeta escondido-). Poetas mortos falan. Ó revés dos triviais comentos de “estilo”, eiquí habería que aplicarse máis ben a ver o que Julio modifica, a “estudiar a súa intemporalidade”. Pero coido que incluso esto, ademais de difícil, sería bastante ocioso. O importante é oír os relativizadas contrapuntos que produce Julio no intemporal acervo de cada lector, pois somentes neste suposto antierudito semellan traballar os poetas.
O “clasicismo” de Julio semella manifestarse as veces nunha certa noble premeditación retórica, difusamente herdada -quizais a través do romantismo inglés e alemán, sober de todo- e probablemente empregada coma ensina de solemnidade e elegancia. A antigüidade de certas verbas, a súa ordenación as veces non natural e os extraordinariamente ben medidos tempos e ritmos de algúns versos, -por non falar xa das súas concretas alusións mitolóxicas ou simplemente clásicas- non é a primeira nin será a derradeira vez que no eterno retorno do arte se utilicen -ningún “estilo” foi definitivamente esgotado, probablemente debido á sinerxía básica do intemporal fenómeno -.
Neste senso semellan moi notables poemas tales coma “Tu desamor me deja a la intemperie”. Se trata dunha especie de soneto, riguroso en todo menos na rima: 14 endecasílabos distribuídos en dos cuartetos e dous tercetos que, ademais de manter case sempre un ritmo 2,3 ou 4 / 6 / 10, cumpren cunha tradición temática primeiro gradual e exclusiva e logo, no derradeiro terceto, conclusiva («Como a esparto o retama me deseca, / y de mi mismo a mi me desaloja, / pues ni aun la sombra permanece unida / a cuerpo tan de veras maltratado» e «mas así como el viento alza la llama, / así tu persistente negativa / alimenta el amor que te profeso»). Semellante regularidade ben poidera semellar un aparatoso crucigrama poeticamente incompatible pero, coma pasa noutros moitos casos, o crucigrama non se nota e, misteriosamente, por algunha razón rítmica, a poesía entra así moito máis doadamente en nós. Inda pode estar vixente aquelo de Boileau que dicía: ”Un sonnet sans défaut, bien vaut un long poème”. (Coido que as marabillosas servidumes do baile, o contrapunto e a mecánica celeste son tres boas interpelacións á beatería da liberdade).
A vocación rítmica de Julio, case sempre sen rima, aparece de xeito xeralizado nesta poesía e quizais corrobore a súa xa detectada natureza oral. Dentro deste suposto, as formas adoptadas por Pérez de Gamarra son moi variadas.

Outros compoñentes
Aparte das súas inquedanzas básicas, semella que Pérez de Gamarra ten outras inquedanzas e intuicións naturalistas de gran interese que subiacen.
En “Ni siquiera el regreso” dí «...desde lejana tumba donde brota su origen / hasta un vientre materno –provisional cobijo- / desde aquella niñez tan cruelmente humillada / ... / ... / hasta el hombre o fantasma que con escaso éxito / en imitar se esfuerza los gestos de la vida . / Desde un día a otro día, desde un año a otro año, / de tu pecho en tinieblas el rio de la noche / no cesa de fluir. /... / porque cuando aun dormías en la nada incolora / alguien manchó sus manos con tu sangre en el Sur» Semella que, o marxe da poesía, Julio contempla a repetición nel mesmo dun “rio de la noche” ancestral. Os biólogos soen dicir que “a ontoxenia repite á filoxenia”; é dicir, que o desenrrolo individual repite ó de tódolos evolutivos devanceiros.
En “Estás en la mirada tan dulce de los corzos” di «Estás en la mirada tan dulce de los corzos / y en la suave piel de las adolescentes. / Destilas en el beso de los enamorados /... /... / y presides la cópula laboriosa y tenaz de las tortugas / que para ti se afanan sin saberlo. / Viajas con el polen que los vientos transportan / asciendes con la savia por troncos poderosos / y secreta vigilas en purpúreas corolas / la silente eclosión de los estambres / ... / .../ .../ .../ Infatigable amiga tu presencia enriquece / cada instante vivido y prestigia las cosas /.../ Otros te llaman muerte, / pero quizá yo sé tu nombre verdadero.» É cousa sabida que a natureza acostuma a gratificar a xeración con premios sexuais que poden ser enormemente complicados e mesmo espritoais -premios estes coia “intención” os protagonistas soen ignorar (“se afanan sen sabelo”) ou mesmo apoderarse deles indebidamente. Pese ó misterioso final do poema, coido que non hai moitas máis alternativas pro enigma que a do fluír mesmo das cousas -inda que, efectivamente, non haia nome para elo-.
Un dos máis importantes poemas de Pérez de Gamarra coido eu que é “Nostalgia del azul” -un poema mineral, sen “linfas nin humores”, sen máis incidencia humán que a nostalxia de non ser zafiro-. Recoñezo na estremecedora fermosura do poema a afervoada ollada do naturalista, a súa límpida e pura emoción mineral -a limpidez mesma dun Schönberg ou Webern, coia música tampouco di nada que non sexa ela mesma-. Recoñezo tamén a incisiva estética das verbas hexágono, cristal, rede, fósil, orde; tan nítida sober da luz coma un cadro de KandinsKy ¿Se pode desexar algo máis fermoso que, coma o zafiro, «Ser sólo fósil luz que el azul aprisiona»?.

Pero Julio ten outras moitas cordas. Unha das máis notables para min é a de a súa capacidade de compaixón, de piedade. No poema “En mitad de la acera” describe estremecedoramente a unha velliña «..pequeña..frágil..de piel traslúcida..con un gorro de niña..y unos ojos que poseían el saber milenario del animal vencido...». É imposible resolver este poema con máis piedade: «Sus ojos me dijeron el antiguo dolor, / la impiedad de la vida / la desazón que llega por sus pasos contados, el total abandono frente al último umbral /.../ ...esa mirada / en mitad de la acera, / es para mi un cuchillo» [Na miña narración “O Segredo” (GALICIA DIXITAL 2002, doce anos despois) aparecen oito insólitas converxencias co este poema (1990). O poema ten xa que logo para min un notable valor engadido. Inesperadamente confirma “experimentalmente” a miña tese de que moitos autores converxen porque, ollando para dentro, ven o mesmo]
Non moi allea a piedade é o sentimento dunha culpabilidade “colexiada” ante a violencia.« Los crímenes conoces de la raza cainita, / la sangre derramada y el horror sin rescate. / Sabes que alguna víctima, en esta misma hora, / a manos de verdugos, aulla de dolor / ... / Lo sabes y prosigues con tu pequeña vida, / lo sabes y encuentras el tiempo de escribir / este inocuo poema ». Despois do das Azores, moita xente deixou de tocar o piano e máis dun olvidou que era escritor. Pero este poema ten quizá unha cousa moito máis positiva que todo esto: nón é unha acusación, é unha confesión. A súa falta de odio faina crible e a súa natureza poética, máis difundible e exemplarizante. Pero, efectivamente, estou con Julio: ante o crime, minte quen cante, minte quen diga.

Un fermoso tíduo: “Este amor que te tengo y tú no quieres”.

Ideario mínimo (esquema)
Anque -coma é normal- o pensamento convencional aínda está a unha abismal distancia da poesía, pode formar nembargantes parte integrante dela e as veces ten un valor propio que convén subliñar. Coma a súa historia persoal, o ideario de Julio, exposto eiquí do xeito menos poético posible -inda que coas súas mesmas palabras- inda non é a súa poesía.

LIBRO “EN LA MIRADA DE LOS CORZOS” 1990 [Bajo el aforismo latino: “Non morrerei de todo”]
I. («...el espejo se ha roto. Nada puede ya decirme quien soy» Julia Uceda)
1. SÓLO EL VIENTO INTERROGA LOS ESPACIOS VACÍOS: Case tódalas lembranzas son redimibles, menos as do neno que fumos
2. ACECHA TRAS LA PUERTA:Tódalas evocacións son desexables menos a dunha nunca confirmada esperanza.
3. ESPEJO DE CERTEZA: Inutilmente, o poeta busca vestixios da súa nenez.
4. MIENTRAS LLUEVE EL AZUFRE: A literatura, ociosa i exigua, non pode escudarnos da dor.
5. NOTICIAS DEL ABISMO: Desolación, palabras rotas, lividez e traumatismo; pero nada coma o xesto para anuncialo desamor.
6. QUE LO SEPAN LAS ROSAS:Morrer fremosamente, velaquí a solución.
7. TUVIERON UNA VIDA:Tamén os amantes de hoxe son xa sombras.

A. NOSTALGIA DEL AZUL: O poeta anceia inutilmente a luminosa, ordenada e persistente limpidez do zafiro.

II. («Ignorante del agua voy buscando / una muerte de luz que me consuma» Lorca)
1. ESTE CANSANCIO DE AMAR: Sober do cansazo de amar, mansamente chove soidade, ouvido, precariedade e rexeito.
1. VERDUGO ES LA MEMORIA: A irreparable ferida da traizón afondase coa lembranza.
2. ADOLESCENCIA: Rapaz sen consolo, ante a dor da especie non estás só; a humanidade soña en ti.
3. NI SIQUIERA EL REGRESO: As tebras da Humanidade enteira fluíron primeiro ata ti e, despois, repetíronse en ti - igualmente-.
4. JARDÍN BARROCO: Baixo o buxo e a pesadilla dunha Estixia artificial, o poeta recoñécese aterrorizado no íntimo espello da i-auga mítica.
5. CLEMENCIA DEL SUEÑO: O sono nos obsequia cada noite coa clemencia da nada; de non ser Julio.
6. METAMORFOSIS: O poeta (non quere pudrir) quere só converterse na aréa sonora que arremola o vento e pisan os albatros.

B. ESTAR MUERTO SUPONE UN LARGO APRENDIZAJE: Estar morto é estar ó outro lado, acalarse, arrouparse no silencio, contemplar de fronte a nada.

III. («¿Qué importa la palabra que me nombra / si es uno e indiviso el anatema?» Borges)
1. NO ESTA EN EL CIELO ESCRITA LA RESPUESTA: Poderemos chegar a saber moitas cousas pero non que a nosa desdita é a vinganza do deus que fracasou nela (?)
2. AGUA ESCONDIDA: Poesía que ninguén lerá.
3. COMO HIERBA NOCIVA MATARÉ LA ESPERANZA: Só sepultando a esperanza aceptarei a derrota
4. NEGACIÓN DE LA MÁSCARA: Non máis cotidianeidade; no sono máis fondo tal vez esté a luz.
5. EL ODIO SOLAMENTE: Ó final, contra o amor e a dor, crisantemos de odio soamente.
6. SI ME FUERA POSIBLE: Se as miñas palabras foran o que nomean, se estrelarían no teu rexeito.
7. ESTÁS EN LA MIRADA TAN DULCE DE LOS CORZOS: Enigma que podería encubrir mesmo a incomprensible fluencia de ser.

LIBRO “DISPERSA YA LA ARENA” 1994 [Bajo aforismo latino: “Navegar é necesario/ vivir non”]
I.
1. HACIA LA SUPERFICIE: E mellor non ollarnos dentro, non ollar o abismo.
2 A LA ORILLA DEL TIEMPO: Só temos o presente; non ten senso lembrar nin esperar nada dun tempo que fuxe.
3. POTESTAD DEL DOLOR: Dende a cotidianeidade, a dor nos devolve ó ser e o seu senso.
4. EN COSTADOS DISTINTOS: As cousas sempre nos serán atrozmente alleas.
5. COMO ARPAS, LOS CUERPOS: As palabras, máis cos corpos, ábrennos ó máxico universo do amor.

II.
1. FRENTE A LA NOCHE PRÓXIMA: O teu nome, doçe, sonoro, luminoso, será o meu refuxio último.
2. CON LA VOZ DE LA LLUVIA: Neste claro intre a túa fala devolve e refuga tódolo necesario.
3. CUANDO DUELE EL SILENCIO: Se dende o teu desamor xa lembro o futuro, lembro tamén o intre en que che deixarei caer.
4. HUBO DÍAS DE AZULES Y DE PÁJAROS: Tódolo meu xa é a nada para ti.
5. HE CALLADO TU NOMBRE: Calo o teu nome para non vomitalo amor.

III.
1. ANATEMA: Teu desamor convirtiunos a ti nunha sombra e a min nun simulacro. Non podo perdoarte.
2. ELEGÍA: Choro porque xa nada me di o amor que che tiven, porque xa nono encontro.
3. AQUEL FULGOR OSCURO DE TUS OJOS:¡Se eu puidera devolverche toda a dor que che fixo!

IV. [ « Tú sabes que es un sueño y que por eso / Es más hermoso aún para nosotros» Cernuda]
1. TU DESAMOR ME DEJA A LA INTEMPERIE: Coma un vento, o desamor aviva a chama.
2. EXTRAÑO ENTRE LAS COSAS: Só a través do corpo podemos sentir o mundo pero necesítanse dous para coñecelo.
3. RECOGIDO EN MI MISMO, YO TE PIENSO: Podes negarme o teu corpo pero eu convocareite no teu nome – o meu asilo-.
4. PALABRAS EN TU PIEL: Non teño un talismán que te abra ás miñas verbas.
5. ESTE AMOR QUE TE TENGO Y TU NO QUIERES: Un amor desgraciado é un inimigo ó que traidoramente axudamos.
V.[ « A ti también en otras playas de oro, / te aguarda incorruptible tu tesoro: / La vasta y vaga y necesaria muerte» Borges]
1. SEPTIEMBRE: Tamén a doçe esperanza do outono minte.
2 TAN CÓMPLICE Y CULPABLE: Cando tanta dor hai, escribir é unha frivolidade culpable.
3. A ORILLAS DE ESTE MAR SIN HORIZONTE: Non houbo opción pro noso mar sen horizonte; o dilema era ilusorio.
4. EN MITAD DE LA ACERA: Unha velliña -crebadiza, traslúcida, cuns ollos que conteñen todo o saber milenario do animal vencido- lémbralle ó poeta a impiedade e a desazo que, por seus pasos contados, nos van chegando coa morte.
5. DISPERSA YA LA ARENA: Xa morto, inda conservarei o amor.

Os prólogos
Inda que estou un pouco en contra dos prólogos, que frecuentemente decretan emocións que non hai, e contra os retratos de lapela, onde raramente está o poeta, penso que ser prologado por Concha Zardoya e polo Profesor Ponte Far é todo un privilexio.
É imposible facer un prólogo máis delicado e luminoso que o de Concha á «En la mirada de los Corzos». Inda que moi discretamente, a desaparecida Concha Zardoya -a quen dedicamos dende eiquí unha agarimosa lembranza- mantén nil unha emoción poética parella a de Xulio, de modo que o paso dun ó outro é logo moi suave e natural; case non se nota. Concha converteu a exégesis en simpatía. Pero, por se acaso, eu leinna despois.
O Profesor Ponte Far pola súa parte tranquilizoume moito dicindo que a poesía de Pérez de Gamarra é da mellor que se ten publicado ultimamente en España; porque esto é o que eu, víctima da “inflación”, penso. Moi importantes son as súas reflexións sobre a serenidade frecuentemente clásica das cadencias de Julio, e sobre a estructura perfectamente equilibrada e en certo modo simétrica do conxunto.
Nos dous casos, coido que –como lles pasa ós cinéfilos de Garci- os prologuistas confunden un pouco ós personaxes cos intérpretes –ó poeta co home-.

Final
Estes comentos non están feitos para Pérez de Gamarra. Probablemente tampouco para a súa poesía. Se reflexiono sober do meu entusiasmo, encontro que, xunto co certas interseccións temporais, detrás del están sobre todo os novos lindeiros que Julio trazoulle ó canto. Probablemente sexa por esto polo que fixen o traballo; para, nas mellores condicións posible, resistirme ó desorde, á destrución. Probablemente, coma todos, para intentar vivir un pouco máis, sen sabelo.