Chema Felpeto na raia do horizonte

Tardei en saber que había mundo alén a liña próxima da serra de Monciro onde na miña crianza caía o sol mansamente polo ocaso. Era unha raia suspendida no ceo que fechaba o meu cativo horizonte de expectativas. No decorrer dos últimos parladoiros d‟a carón do lume, tiven a rara sospeita de que aquela marca horizontal traspasaba a montaña seguindo o curso da auga que vertía rumbo norte. Nalgunha ocasión, os venerábeis anciáns congregados de inverno cabo do remol tíñanme referido ese momento épico no que os nosos homes trouxeran de Román a Cruz das Veigas, nun carro de bois. Desde entón, moito teño brincado ao pé do cruceiro ergueito naquel misterioso camiño cruzado de pontóns. E no maxín inquedo dese meniño nacido libre que gabeaba polo varal da cruz tentando atopar cos dedos as gravuras da Paixón ciceladas na pedra polas maos firmes dos Carboeira, nese espertar, por fin abriuse da outra banda un horizonte de luz e a posibilidade de resolver o enigma escondido tras a sombra persistente da montaña.

O tempo foinos andando e permitiunos descubrir que ese pequeno curioso en realidade facía equilibrio no difícil e proceloso punto de inflexión en que se dividen as augas, as primeiras da Fonte do Azúmara, e tamén onde parten as falas, a central chairega e a oriental que camiña cara as Asturias transmontanas. E a sapiencia da súa vella revelaríalle ao noso protagonista o segredo mellor gardado: - Ese que escorre das fontes de Loureiro éche o Rego do Ouro e este que pisamos dinlle Camiño dos Arrieiros. Fan boas migas e marchan conversando pola Terra Chá adiante. (Tiña ouvido esas palabras. Contaban dunha criada que viñera de Roás. E da señora Mercedes que deixara Xermar para matrimoniar en casa rica. E dos músicos que acudían a Orizón. Mais, sobre todo, na miña crianza a atención centrábase naquel tránsito constante de pobres de pedir polas portas que pacificamente traspasaban nun e noutro sentido esa conflitiva liña do horizonte). Embora, cando por fin toquei en Viladonga a ourivesaría castrexa, volvín mentalmente augas arriba ao Rego do Ouro que cribaran os meus nativos augas abaixo do río Azúmara. Empezaba a sopesar o sentido profundo das palabras que andan perdidas polos nosos campos, si, a estrutura profunda tan cara á gramática xenerativa e transformacional de Noam Chomsky.

Medraba moito, e fíxenme mozo, e alcancei correndo o alto daquela misteriosa serra. Logo, o reto repetiuse pola crista da montaña como un ritual de iniciación, centos, coido que milleiros de veces. E nese percorrido vital, nunca faltou unha paradiña para contemplar con admiración o maior espectáculo do mundo, o enigma da nosa crianza. Do outro lado da raia, deitada sen fin, a inmensa Chaira. E con ela esa impresión de calma e de horizontalidade sobre a cunca rebordante de brétemas e de ríos. Coido que por vez primeira tiven unha idea clara da forte contraposición xeográfica e xeométrica entre o conceito da verticalidade e o da horizontalidade.

Nos meus eidos, a terra é máis escasa, apertada, e os terreos escalan grandes cotas de xeito prodixioso, obrigando aos naturais a erguer a ollada e axeitar o pensamento para superar os atrancos. A visión da Chaira desde o alto da serra de Monciro confundiume, cos seus estirados planos horizontais e esa percepción de me sentir impotente para atopar os límites, as beiras e as contornas. Ao cabo enxerguei nas brétemas o lombo da serra de Meira e os páxaros de pedra aliados coa meiga do Pedregal; tamén a Corda de onde baixaban os túzaros aos feiróns de Vilalba e Muimenta; e logo a Cova da Serpe pola que seica cabalgou aquela doncela chamada Benta en defensa airada dos seus amores libres; e ao cabo, o Xistral, a xistra salgada dos nosos mares. En fin, a verticalidade e a vertixe. E comprendín aqueles versos do poeta (“A Terra Chá dorme con desgaña / sen a curva feminina da montaña”) e tamén din coa explicación de por que sempre se me fixo complicado debuxar a mao alzada unha raia horizontal.

Acabei por entender que ese dominio do plano horizontal, esa longura de horizontes, esa distancia, tiña o seu correlato cultural nos modos de vida e no proceder das xentes. A liña vertical tórnaseme desafiante, orgullosa, altiva, defensiva, desacougante. A raia horizontal ofréceseme igualitaria, mesmo solidaria, xenerosa, popular, comunicativa, aberta, serena, unificadora, é unha raia de paz que require o mesmo esforzo camiñala en ambos sentidos, que fai táboa rasa, que ten unha dirección clara e un sentido democrático da convivencia.

Cando Chema Felpeto mercou a súa casa actual, vino preocupado polas alturas, por eses muros verticais que anasaban a capela de Guadalupe e a icona escultórica á queixeira de San Simón.

Porque sabía que o aire é de todos. El que se criara na harmonía da paisaxe agraria de Alba. (A/l/b/a. Catro fonemas que só o tempo demorado e a laboriosidade dun pobo son quen de abrazar con tal beleza). Chema tivera a mellor escola. A escola dos menciñeiros. A do seu pai Vitoriano. A da transversalidade: entenderte coas xentes, ser paciente, compadecerte („pór a paixón nos outros‟), estar disposto noite e día, arriscar, franquear a porta da casa e a da alma. Exercitar a valía persoal nos momentos máis delicados. Si, ser franco. Esa franqueza que che dá terte criado cabo dun camiño franco, do camiño transversal que vén das galernas cántabras e se detén na última raia do horizonte, a das cobizadas ondas de Fisterra. (Como unha premonición, Cunqueiro consagrou un dos seus relatos de feirantes a un tal Felpeto de Corme, personaxe case coetáneo do ilustre albeite chairego da parroquia de Alba, amigo dun canteiro de Pontevedra que teimaba en facer instrumentos de pedra, un mariñeiro que dera en berrar que se retiraba a mar, que cambiara de xenio e que había que poñer velas nos tellados para saír navegando cando a ocasión fose propicia).

Só a clara intención de afondar nesa perspectiva horizontal, de procurar horizontes de universalidade, de se multiplicar en diferentes brazos –como nos ten mostrado o profesor meirego Río Barxa que é tendencia innata dos cursos fluviais na Terra Chá-, de penetrar ao traveso no coñecemento da sociedade chairega para que un día (“Un día hamos ser neniños / nun país bárbaro de montes / e xesteiras inmensas, amarelas, / e prados sempre verdes...”), para que un día –digo- poida ser de dominio común o que aínda é patrimonio de minorías, só iso foi quen de mover a conciencia do profesor Felpeto ás máis grandes e ambiciosas empresas. E de crear horizontes ilusionantes, de horizontalizar as propias vivencias comunitarias, facendo populares os nosos modos de vida, identificándose coa tradición e proxectándoa a esa firme e xenerosa visión de país que el posúe. (De fondo, o pensamento dos “Inadaptados”, fincar os pés na terra abertos ao exterior, aos nosos tempos, a novas primaveras).

Non me preguntedes como foi. A pouco de coñecer que o gran bardo das letras chairegas fora nomeado para ocupar unha cadeira na R.A.G, a Chema Felpeto faltoulle tempo para xestionar “ipso facto” a solemne celebración de tan gloriosos fastos na capital chairega, na alta vila dos Andrade. E Manuel María puido renacer así cos seus, emocionado, e ditar en Vilalba fermosas verbas sobre o seu nume poético, sobre Alvariño, Crecente e Díaz Castro. E os seus, a súa tribo -entregada como estaba con quen tiña feito desta penichaira unha patria literaria-, puido gardar para sempre no fardelo das emocións esa honra que alguén propiciou de xeito anónimo e discreto, con ese empeño permanente por empurrar un chisco máis adiante a raia do horizonte. (Sempre desde a grada, confundido mesmo cos que nunca lle darían alento se as cousas se revirasen, sabedor de que serían os primeiros en torcer a ollada).

Cando o tempo fuxe e vai deixando pegadas tristes, noites sacrificadas en soidade e ausencias dolorosas, temos visto a Chema fidelizar o vincallo inmemorial coa casa patrucial, asistir con tenrura aos seres máis queridos deica o derradeiro folgo e manter viva a dignidade da súa estirpe, coa mesma tenrura con que o faría a súa mai Carmiña, ou a súa segunda mai Remedios; como nos teñen aprendido os nosos ancestros nese manual galego de boas práticas que nunca ten sido escrito.

Contar co profesor Felpeto nun departamento didáctico é un privilexio poucas veces repetíbel. Facelo no ámbito do ensino da lingua e da cultura galegas é unha garantía segura de ter en calquera circunstancia unha voz comprensiva, lúcida, discreta e avanzada. Permítaseme erixirme en voceiro da equipa docente que tivo a honra de compartir palestra con Chema en tempos difíciles para o noso idioma nacional e que me consta que acreditan unanimemente esta valoración. O profesor Chema Felpeto conseguiu algo ben complicado nesta nosa sociedade rural, tan uniformizadora e ás veces pouco grata cos de seu: ser profeta na súa terra. Por iso, tanto máis complexo resulta gañar a AUCTORITAS diante do seu alunado e o respecto académico de todo o corpo docente. Alcanzar a utopía. („O poder dun profesor é infinito: nunca se sabe onde remata a súa influencia‟).

Coñecinte cando eu tiña dez aniños e me arrincaran con bágoas dos brazos agarimosos de miña mai. Foron momentos traumáticos que forzaron o meu horizonte vital, mais que pronto me propiciou lazos familiares co clan dos Felpeto a través dun teu curmao de sangue, que veu sendo meu cuñado. Tu eras un brillante e ilusionado deportista, como eu o fun logo. Agora que vivo a proba máis severa a que me ten sometido o meu propio corpo, cando os ánimos fraquean e os esquemas mentais se resenten, cando a raia do horizonte se abanea, que saibas que foi un pracer, amigo e compañeiro.