As confidencias eran moi precisas. Demasiado concretas. Sospeitosamente definidas. Mereceron o máximo crédito para a Garda Civil.
Na casa do Fantao, parroquia de Abellá estaban Manuel Ponte Pedreira, Manuel Díaz Pan, Manuel Rodríguez Suárez, Xan Couto Sanjurjo, Emilio Pérez Vilariño, Xosé Blanco Núñez e, posiblemente, Avelino Rivas Pombo, tratando de urdir un plan (abondou algunha delación) para un ataque sorpresa que tiña como punto concreto a vila de Ordes. Outras confidencias aseguraban que tamén estaban nesa casa Manuel Galán Núñez e Manuel Pena Camino (Flores).
O principal era sabido: Manuel Ponte Pedreira, o comandante, o xefe da IV Agrupación do Exército Guerrilleiro de Galicia, xunto con outros, tíñase localizado. Segundo a escrita da comunicación interna las confidencias son del mayor crédito y coincíden en que el bandolero (sic), en compañía de otros no menos peligrosos y buscados, se esconde en la mencionada casa y lugar... Conocido el hecho se procedió a la inmediata preparación de la acción .
Membros da brigadilla, de paisano, números e mandos da Garda Civil foron achegándose O Fontao coa lei de fuxas nas mentes como única resolución final.
Algunhas fontes de transmisión oral, datan o inicio da celada na tarde do día 19 de abril, outras, fíxana no día 20 pola mañá. Todos os relatores indicaron que, segundo pasaban as horas, o número de cercadores era maior, uns din que máis dun cento coparon saídas, camiños, carreiros, corredoiras, vereas dos regos e calquera outra pasantía de posible fuxa. Máis dun cento sería, pois, sen contar cos dedicados á vixianza sobre persoas sospeitosas de seren amparadores, enlaces, recadeiros e avisadores. Detiveron ata á brisa non respirada.
Máis dun cento contra seis probables ou sobre nove posibles.
Manuel Ponte, tiña algúns amigos entre os cercadores. Confiado en facer unha saída na noite, seica dispuxo que se queimaran papeis, cartas e outros documentos, que poderían comprometer grandemente a familias veciñas, a militares, a determinados cregos e algún membro da Garda Civil. No labor empregaron un tempo, que segundo versións orais, foi clave.
Naquel verdor tremendo, algún verdor, daquel verde, era verde-amigo, que con grande disimulo e risco, preparara un intelixente e singular plan de saída, que se foi desbaratando perigosamente no decurso das horas
No Fontao, o vendaval de metralla non tivo parada.
Na noite do 21 de abril Manuel Ponte ordeou a saída de un en un, quedándose el cubrindo. Tres (ou cinco, segundo as fontes orais) lograron fuxir, uns din que disfrazados de gardas civís. Manuel Ponte foi o derradeiro en sair cando xa Manuel Rodríguez Suárez e Manuel Díaz Pan ficaban mortos nas abas do prado. Non houbo posibilidade de fuxa. Manuel Ponte, o comandante, resistiu uns andares ata que foi matado e, unha vez morto, inutilmente rematado. Quedou mirando ao ceo, na herba mollada, na herba desesperada en bágoas; nun herbal de benquerenza, de amor e de cariño. Era o 21 de abril de 1947.
Nun dos petos do vestiario de Manuel Ponte Pedreira atoparon un papel cunha relación de enlaces, de contactos e de amigos. Ninguén de Abellá. Segundo esta fonte oral, que me chega á memoria dende 1957, as anotacións e as brutais torturas, permitironlle á Garda Civil rachar a rede de enlaces. Desta sorte, o 22 de maio de 1947, un mes despois da caída de Manuel Ponte, a Garda Civil de Bembibre mata no monte do Arabexo, Tordoia, a Avelino Rivas Pombo.
Voltando ao infausto día da aldea de O Fontao, os tres corpos, sen humanidade algunha, sen contemplacións, foron guindados fóra do cemiterio de Abellá. Antes, alguén (dos cercadores sería) nun vulgar botín de bandidaxe, roubou reloxos e outras pertenzas.
A miña memoria, difusa polo pasar do tempo (1957) confusa polos diferentes modos de referir os sucesos, ou pola pouca idade na recepción, só aportaría máis detalles tanxenciais duns feitos contados en historias murmuradas, con medo e grande emoción, nas casas de muros fríos, en terras de demasiados ríos. De demasiadas rendas. De demasiados desmáns autorizados. De grandes misterios ocultos. De excesivos trigos morenos en montes cavados. Terras, en fin, nas que a iracundia duns poucos irracionais, incivís, bárbaros e covardes, querían someter a ferro e a pólvora a unha maioría que loitaba por vivir pagando as súas probrezas con puntualísima decencia. Contexto e espazo, e tempos de cabras, que en fiminino parece máis suave e sutíl
Mesía, Frades, Curtis e Ordes: un dos cuadriláteros do sarabullo, do xarampón, da saña bélica da retagarda da guerra e da postguerra. Uns poucos de comenencia resabiada, de barbarie natural, por puros intereses vergoñentes; pola sangue animal, en sangue de lobos convertida; por unha miserable tenza de terra, ou mesmo, por incríble que pareza, na teima efervercente e obsesiva cara a unha indómita muller casada polo que buscaban unha escusa para deixala viúva e indefensa. Paseos, mortes; delacións. Rusticismo burgués, vilano e rural, agreste e primitivo.
O servizo á causa facciosa agochou íntimos segredos personais.
Era a cruzada cristiá da eliminación. No nome dun cristo exacerbado e cruel, que non existiu; dun deus creado por humanos, que tiña e ten, todas as grandísimas eivas de quenes o usan e se apropian del para cometer os máis horrosos latrocinios. Recintos eclesiásticos fundamentalistas. Negruras. Cóleras. Fraudes á humanidade a beneficio dos xerarcas.
A grande macumba de sangue liderouna o malfado dun alférez que cruzou o escalofón a pegadas de sangue asasiñada. O carniceiro de Asturias. Un mílite multihomicida e colonicida, ó que cubriron con palio convertíndoo en hostia vernácula do nacional catolicismo.
Un factor (que os factores dispesen) que despachaba, co seu asinamento, condenas de morte tal coma un cabo furriel firmaba a baixa dunha gorra cuartelera fóra de uso. Un bandido mesiánico, presente nas oracións de todas as misas, bendecido por pilatos da púrpura envilecida e vingadora. Un desalmado que, só e na compaña de outros, que viven no contemporáneo, trataron de eliminar calquera tento de rebeldía ou de oposición. Ou eras sumiso ou sospeitoso.
Salvando o chumbo, sangue e metralla, andar andamos no de hoxe por un groseiro camiño de bárbaras palabras. Uns, ferindo na ferida do paro, sen aceptar culpabilidades; outros, inmersos en calamidades non resoltas; outros, afogados nos recordos das veigas que labraron e que non foron quen de sementar debidamente, e uns cantos máis sen nortes concretados.
No concello de Frades o Rego Oscuro (republicano coma o Río Samo por Mesía) treme ao pasar, asombrado e ferido, ao escoitar o que escoita e por ollar a realidade que mira.
Por todas partes arrecian bandas de comisionistas agredindo ollos e oídos, clamando posicións de privilexio, para seguires aumentando patrimonios, ou por vivir, apaciblemente instalados, cobrando inmerecidas soldadas. Seus sorrisos son armas letais, despatria, ambición e mentira. Algunha será persoa de honra, supoño. Se hai, é extraordinaria entre o ordiunario.
O 22 de maio estou por tirarme ao monte e facerme inconsútil, incorporal e incoloro guerrilleiro, tendo por norte o azul e branco da bandeira.
Ou irme A Berxa, a Olas, para atoparme coa lembranza de Antón Gómez Carneiro. Falar con Benigna e con Maruxa; ter o acordo da gaita de Raúl, dos cantares de Mero, de Miro Casabella e do medio cento que estivemos no Fontao, diante da pedra que conmemora, e no cemiterio de Abellá, ao pé do panteón, sen cruz, no que viven a súa morte Manuel Ponte Pedreira, Manuel Díaz Pan e Manuel Rodríguez Suárez.
Agora mesmo estou por elo. Se vou a votar, engroso a lexitimación, e despois ábreselles a boca dicindo que están autenticados para facer calquera barbaridade. Pensareino.
IRACUNDIA NO FONTAO
O verde da herba verde
entre verdes confundido.
O negro charón do verde
entre o verdor esluído.
Lei de fuxas permanente,
os capotes por sudarios;
alimento de augardente,
torsos con escapularios.
No Fontao, chumbo saraiba,
balasar impenitente;
cacharelas de metralla
nun algarar impoñente.
Como sería o espanto,
como sería o pavor,
o aire mudou de canto
e os salgueiros o vigor.
Tres burlastes a porfía
da vesanía sicaria.
Tres morrestes aquel día
cos bicos da herba mansa.
Ondas do voso cabelo
tinxido de sangue extrema,
voso perfil, mirar belo,
fulgor na noite de pena.
Tres homes puros, de verde,
duro machado e legón,
lavaron faces de verde
como pedindo perdón.
Andaron, no seu andar,
entre azuis e bigotes,
disimulando o chorar,
coas abas de tres capotes.
Un ai, longo, prolongado,
en densísimo dolor,
bateu concretos tellados,
moradas da delación.
SEMENTE DELATORA
Foi rezador oficial,
nun latín, pobre farol,
cantigou, azul bordial,
cara o nacente do sol.
Viñera de non sei onde,
camiñou por Albixoi,
tivo reitoral serrallo,
segredos de confesión.
Sevicia do imposible,
aduaneiro e faltón.
Sardónico de centeo,
pánico dos nenos sós.
Desletrado tarambaina,
cantor de ricos, cantor.
Miseria da súa miseria,
descastado e logrador.
De responsos de solaina,
con soniquete burlento.
Griñir da súa ladaina,
furores do mandamento.
Ardoras de presbiterio,
rixoso, duro martelo,
aplicador riguroso.
Mármore de cemiterio.
Asexador de lareira,
fungón e lume das iras.
Galbán, de fonte baldeira,
polo Campo das Mentiras.
Andar no corno da lúa,
ollar de mala intención;
o seu falar nunha bruma;
cada palabra un baldón.
Sátiro, noite de millo.
Pendón, grimoso, nefario.
Furriel de calquer sarillo.
Cortesán estrafalario.
O Maruzo, ao seu pasar,
anoxado, e do través,
As pontes, martirizadas,
na puxa de pórse ao biés.
As arboriñas de Vitre,
cubrían con doce veos;
as de Aiazo sen malicia,
as de Gafoi con manteos.
O teu nome nin pronuncio,
que pón o aire a xemer,
non quero que tal lamento
faga ao Samo padecer.
Nin que o Gaiteiro, pequeno,
quede exhausto de por vez,
nin que se nubren os craros
en Papucín e Fisteus.
Cando pasabas, ¡bandido!,
dos cómaros de Abellá
baixaba un ar encollido
cos pantalóns da verdá.
O barro ficaba arxivo
nas telleiras de Lanzá
pedreiro, morto, cativo,
reseco pola maldá.
Eras o envés do cabal.
Eras día de amargura.
Eras o inzauta do mal.
Eras o faro da incuria.
Tua esfinxe esvaradía,
co silencio da verdade,
fondas feridas fería
nas portas da liberdade.
O Muíño do Couso, estéril,
nunha penuria roaba.
Quendas da iniquidade
co musitar da palabra.
Palabras na noite albiña,
con febresía na alma,
redondas coma doíñas,
laídos de pedra e auga.
Cando pasabas, bandallo,
concreto e clasificado,
os cabaliños do demo
asañaban do teu lado.
Eras grumo de papel,
levedal da fervedura,
alma e corazón de fel,
sufixal da dictadura.
Fuches semente do odio.
Semente do fento silvo.
Semente de rairo codio.
Sementador de ti mesmo.
Enteiro debes de estar
debaixo da pedra fría,
non é gustoso o larvar
do podre da tua vida.
Teso, baldeiro, vacío,
seco coma un faraón,
goldra do escorrentío
no teu orlado caixón.
Balandrán, negro e larpón,
veal do bálano morto
neste mundo tan disposto
á lascivia e ó chiscón.
Xinete de mil carreiras
deixache premio a baluta.
Desmañado de maneiras,
gustoso de toda grupa.
Ben estás na covaxía
onde xa non farás dano.
¡Pobres muras da foxía,
apestan feder amargo!.
¡Denunciante desalmado!
Que ben morto nesa peza,
cego, cinso, demudado,
saión de baixa vileza.
Cacique e grande lorchón.
Un sufixo che poría,
con prefixo de maría,
con todo o meu corazón.
Sendo de nai bondadosa,
¿que fixo Darwin de ti?
¿Que causa tivo, esa cousa
tan falsía e tan ruín?
¿Que rancores zugarías,
entre Santiago e A Baiuca?
Eu non sei como tal cousa,
saiu tan fillo de bruta.
A escrita vai á memoria de O Xastre ou Miracielo. Á de Rogelio ou Casado. A de O Asturiano. Á de O Simeón. Á de O Edelmiro. Á de Ferreirín. Á de O Dereito. Á de O Vilariño. Á de Flores. Á de Carmiña Temprano. Sí, aos tres antifranquistas mortos no Fontao e aos fuxidos.
Á de Antón Gómez Carneiro, o indomable exalcalde de Mesía, republicano confeso e convencido; ás das casas de Varela e de Mosquera, a dos gardas civís, os cabos Couselo e O Longo. A do crego sen nome, sen parroquia e sen destino. Á dos corpos mutilados con estrema vileza criminal. Á de todos os guerrilleiros do monte. A todas as vidas orfas. Á dos carrachos homicidas. Aos ríos que non nombro e, especialmente, á dignidade das mulleres das valgadas. De todos teño o recordo das historias relatadas, que posiblemente xamais saiba e poida ampliar, referir e articular no absoluto.
