Nun lugar dos Soños

Homenaxe a Darío Xohán Cabana, 13 de novembro de 2010.

REPASO DA SÚA OBRA

No acto da homenaxe indicada no epígrafe puiden sentir a ausencia do meu compañeiro de traballos e amigo Luís Calvo Vidal, quen padece lumbalxia. Xuntos tivemos a oportunidade de escribir un libriño centrado na Bibliografía en torno a Darío Xohán Cabana e que tivo a ben publicarnos Alfonso Blanco Torrado, home de ben onde os haxa.

No caso de Darío, primeiro puiden coñecer a súa obra, dunha calidade inmensa; mais cando souben da persoa na súa xusta medida, decateime de que estaba ante un ser humano excepcional, capaz de unificar talento literario e bondade, rasgo este no que incido, xa que non sempre vida e obra camiñan á par. Iso si, se cadra lle pediría que non me dese a catar ningún viño, pois pouco lle entendo, e por riba xamais fun quen de aprecialo.

Éme ben complicado escoller un punto de partida para falar da obra dariniana. Temos conversado do instrumento da división en xeracións que, queiramos ou non, seguirá a empregarse para comodidade dos estudosos. Quizais fose máis sinxelo establecer a nómina de poetas que beben e a listaxe daqueles que non o fan. Ou buscar outro tipo de criterios, como o feito salientable de que os poetas son máis ben fracos e os novelistas gordechos. ¿Ou é á inversa? Ben, realmente non o teño claro.

Mais do que si estou certo é de que Darío Xohán Cabana pertence á unha magnífica xeira de escritores e na cal incluímos, entre outros, a Manuel María e a Xosé Luís Méndez Ferrín. Lembremos o discurso de ingreso na Real Academia a cargo do escritor homenaxeado, titulado De Manuel María a Ferrín: a Grande Xeración (2006).

Sabemos que se trata do autor máis premiado da literatura galega, e ademais xustamente. Un dos mellores agasallos que recibín foi a Divina Comedia en galego coa que me obsequiou o seu tradutor, quen respectou a estrutura orixinal en tercetos encadeados. Precisamente por este traballo habería de recibir a Medalla de Ouro de Florencia. Gustaríame citar unhas palabras do autor relacionadas con este feito: “Lles gustara moito ouvir un florentino ilustre que non se falaba dende había séculos. E a min gustoume moito que mo dixeran, pois é moi agradable ser un arcaísmo”.

Estas secuencias insisten na preocupación polo idioma que dende sempre manifestou o de Roás, forxador de verbas e creador dunha linguaxe máis fermosa aínda, aspectos recollidos por Manuel María no seu derradeiro artigo acerca da figura de Darío Xohán Cabana, co epígrafe precisamente de “O idioma fermoso” e publicado en Biblos no ano 2003.

Pero o noso autor tamén é mestre de recursos, como acontece naquel soneto de Petrarca no que reduce o número orixinal de vintetrés ríos co obxectivo de transvasar a métrica orixinal e de galeguizar o contexto, facéndoo máis familiar. Xurde así a Terrá Chá do Manuel, aquela “que os finos chaman ‘Tierra Llana’ ”, segundo as palabras deste, e na que a soidade se converte en comunicación constante en Verbas a un irmao ou no silencio da natureza en Home e terra. Mais tamén en lembranza se pensamos no “Romance da casa onde eu nacín”, composición contida no Romanceiro da Terra Chá.

Claro está que Darío busca a beleza, característica básica da linguaxe literaria. Pero non esquezamos o compromiso político e social que dende sempre amosou, o que podemos comprobar na obra titulada Os campos da fame, na que se confirma a tristura existencial xa no primeiro poema e que haberá de continuar con “Ouveo”, onde se percibe o influxo da Xeración beat, especialmente de Ginsberg.

Esa noción de compromiso coa nosa lingua e coa dureza da realidade complétase coa perspectiva tradicional do fuxidío do tempo no “Soneto roto para unha tarde” e que non podo deixar de reproducir:

Algo morre na tarde desta tarde.
Algo -non sei que foi- marchou para sempre.
Unha esperanza máis que non froitificou
E morreu co serán.

Algunha tarde sinto que algo morre,
que algo se vai para sempre.
Unha carta esperada que non chega.
Calquera cousa.

Algún río que marcha e nunca torna.
Algún soño que non, que non foi certo.
Algunha verba nunca pronunciada.

Eu, debruzado á beira do solpor,
levo a miña tristeza
agachada no fondo do silencio.

A emoción de Mortos porque Galicia viva recolle a traxedia da terra e da emigración, así como o pseudónimo co que saíu este libriño -Daniel Méndez (faltou por incluír O’Donnel)- remite a Castelao, Méndez Ferrín e ó interese pola historia e lendas irlandesas, respectivamente. A angustia continuará en Elexía nunha escuridade mortal, aínda que se fará sentir o sentimento de esperanza en Ábrelle a porta ó día, poemario dividido en tres seccións ben diferenciadas, a primeira das cales xurde a causa da estadía do escritor no campamento de Parga, época dura onde as haxa debido ó afastamento de Amelia. A segunda parte xa foi escrita en Vigo, mentres que a definitiva división amosa a militancia política do poeta.

Algo comeza a cambiar coa publicación de A fraga amurallada, libriño estruturado en sonetos. Certo é que Darío se serve de dita forma estrófica con anterioridade, mais a novidade prodúcese agora, cando neste poemario emprega unicamente este molde construtivo. Non esquezamos que pola súa dona, Amelia, “son máis brillantes os sonetos”.

A vida xurde da mitoloxía en VIII fragmentos ou en Amor e tempo liso, onde na primeira composición, titulada “Vocabulario chairego”, abrolla a defensa da lingua, unha constante que non impide o amor e o erotismo xerminados na métrica libre de Cantigas de amor vilao, para min un dos mellores poemarios de amor que se teñen escrito.

A paisaxe labrega compleméntase coa mariñeira, ata chegar a esa Patria do mar que ás veces se escurece coa morte do pai en Canta de cerca a morte e para a que non hai consolo, por moi bo poeta ou filósofo que un sexa. Nas creacións do escritor chairego advírtese a interacción con Manuel María, Méndez Ferrín ou Álvarez Blázquez -por suposto co pai e con Amelia-, circunstancia que non fai senón reflectir problemas existenciais de carácter universal, pero tamén agroma a emoción polas preocupacións políticas, sociais e lingüísticas, sempre dende o máis profundo compromiso coa terra.

A edición de Vinte cadernos recolle a produción lírica dariniana dende 1969 ata o ano 2002, se ben o de Roás habería de seguir escribindo poesía, feito visible na publicación de Cabalgada na brétema, onde novamente se percibe a comunicación coa familia -concretamente co padriño- ou a loita pola liberdade do pobo, contidas no berro incesante que reclama o dereito a falar na lingua de Galicia.

Infindas son as consideracións que se poden facer en torno á faciana poética de Darío Xohán Cabana, mais non podemos deixar desatendida a súa prosa, dun valor equivalente ou se cadra maior, dependendo dos intereses de cada un. Persoalmente, non teño a menor dúbida de quen nos atopamos ante o escritor máis completo da nosa literatura. Xaora, neste pequeno achegamento convén facer unha selección para non vernos desbordados.

É ben sabido que foi gañador do Premio Xerais de Novela pola súa obra Galván en Saor (1989), talvez o título máis divulgado da súa produción. Nas súas liñas prodúcese a unión do mundo real e do universo fantástico en virtude dunha anécdota que dificilmente pode pasar desapercibida: a utilización dunha moto. O propio Darío posuía unha moto da marca Peugeot, segundo nos ten contado, e que agora emprega para desprazarse o protagonista da obra, pois Galván accede ó estrato guerreiro non grazas ó seu cabalo, senón en función do citado vehículo.

Destas dúas esferas, ¿cal é a existente en verdade? Semella que ten lugar a indefinición da fantasía, recurso este que resulta moi difícil de acadar, mentres que a aparencia de verosimilitude non diminúe pola aparición de anacronismos.

Os influxos actúan no proceso de búsqueda da identidade, así que a comunicación co Cunqueiro máis tráxico de Si o vello Sinbad volvese ás illas engádese ó diálogo co Otero Pedrayo de Arredor de si. O lector asiste á aceptación resignada do destino por parte de Galván, o que provoca unha sorte de tristura irremediable nas nosas mentes.

Dicían os Clásicos que cando unha obra lograba emocionarnos e nos viamos obrigados a sentir compaixón polo fado dun determinado personaxe, daquela non existían dúbidas sobre a súa categoría literaria. O mesmo acontece na creación mencionada, na que aniñan, en comuñón coa vertente comprometida do autor, diversas metáforas ou imaxes de carácter político. Entre elas conviría sinalar o papel de Manuel de Braes, personaxe real e que representa o republicanismo.

A mitoloxía arredor de Galicia funciona de tal xeito que o que escoitamos só pode ser realidade. A xénese da terra necesariamente ha de remitir ó xurdimento do primeiro carballo. Xa dicía Darío que “o mundo chámase carballo”, un símbolo xunto co castiñeiro, árbores fermosas onde as haxa. De feito, un dos personaxes de O cervo na torre responde curiosamente ó nome de Fidel Carballo.

O retrato da realidade e do sufrimento ilústrase en Noticias dunha aldea, mundo coñecido por Darío, quen figurará en As aventuras de Breogán Folgueira, se ben este personaxe é mais guapo ca el, se facemos caso ó dito polo autor.

No ano 1994 prodúcese a publicación de O cervo na torre (Premio Xerais 1994), que segundo o meu criterio non soamente constitúe a mellor novela escrita por Darío Xohán Cabana, senón que igualmente ostenta -e sempre dende o meu punto de vista- o título de mellor novela escrita en lingua galega. Si, xa sei que o Darío non compartirá este xuízo, e repetirá que o citado galardón correspóndelle a Bretaña, Esmeraldina, mais o certo é que o propio Méndez Ferrín indicou que “a descrición da batalla final é única no xénero (alén de magnífica) na literatura galega”. Permítanme soamente que introduza as liñas derradeiras e xulguen vostedes mesmos a intensidade que condensan:

Os anteollos vanse engrindo a modo, a modo. Os ollos choran contra o sol, pero o vedraio ve. Cae a bandeira vella, rubia e xalne. Unha pequena figura de cabeza de ouro, un arcanxo distante, puxa por unha corda invisible. O Castromao contempla o príncipe, aquel do que algúns din que vén por liña recta de varón do último rei de Galiza e Portugal, aquel do que outros din que é o propio rei volto dos cárceres da morte para conducir o seu bon pobo á unión e á liberdade. Don Sebastián García iza a bandeira nova da República -cervo de ouro en prado verde baixo da estrela do amencer- no curuto da Torre de Breogán, e o vello Castromao vacila, abandona os anteollos sobre o peito, e mansamente déixase deitar.

É preciso dar a coñecer as claves que funcionan nesta novela, xa que o vello Carballo representa ó pai do autor, así como o Castromao non é outro que Xosé Luís Méndez Ferrín. O interese pola historia ou polo tema artúrico atópase de novo noutras producións darinianas. Só temos que pensar na “Historia antiga do mestre Lionel”, contida en O castrón de ouro (1994), en Morte de rei (1996) ou en Cándido Branco e o Cabaleiro Negro (1997).

Certamente hai aspectos da obra novelística do creador de Galván en Saor que este non quere dar á luz. Un deles refírese á toponimia en Fortunato de Trasmundi (1991), pois mesmo Crisóstomo se pregunta onde diaño queda ese sitio. Do que non hai dúbida é da valía de creacións como as tituladas As viaxes do príncipe azul (1993) ou Vidas senlleiras (1999), obra esta última na que se aproveitan outra vez os acontecementos reais na conformación de personaxes.

Moito poderiamos falar sobre a vida e obra do escritor chairego e das súas non ben valoradas traducións. Sería doado perderse na tradición italiana, no Doce Estilo Novo de Guido Guinizzelli ou de Cino de Pistoia, así como buscar o espírito de Paul Éluard, de quen realizou Darío a tradución da súa inmortal composición titulada “Liberté”. Simplemente, a xeito de despedida, permítanme que inclúa un poemiña -non moi bo, por certo- adicado á figura do homenaxeado e supoño que amigo, composto con todo o meu agarimo:


Polo voo dunha ave

Por vieiros e camiños soterrados,
escoito a lenda do teu nome.
Dende as fragas do Eume
ata os cumes do Courel,
os carballos lembran
os teus versos.
E o reiseñor cala para escoitarte:
“Non soño con prados cinguidos
pola melancolía dun salaio.
Penso nun tempo eterno,
agora e sempre,
sostido no voo do mascato.”
O vento percorre a silueta
do cabaleiro Galván.
A súa estrela protexe
a terra de Saor.
Na rocha máis afastada
de Cabo Home ou San Ciprián,
xamais existiu noite tan longa
como a ausencia da túa voz.
Cando a herba dos cantís esmorece,
e o mar debuxa na escuma
uns cabelos xa prateados,
entón as augas convértense
nun amencer inmenso,
tan inmenso como a túa mirada.
E o reiseñor continúa cantando.