O Camiño de Santiago e Bieito XVI

Poucas veces se pon de releve o feito da importancia de san Rosendo no auxe das peregrinacións ao sepulcro do apóstolo Santiago. Esquecemos que no seu pontificado, como bispo de Iria, achegáronse ao locus apostolicus os primeiros grandes peregrinos europeos, como Godescalco de Le Puy, e españois de más alá das fronteiras da Gallaecia.

O alento, dado por san Rosendo as peregrinacións xacobeas, fáisenos especialmente real na celebración deste Ano Santo Compostelán, e na mensaxe que nos deixou o Papa Bieito XVI na súa visita ao sepulcro do Apóstolo como un sinxelo peregrino.
Esta dobre efemérides amósanos que a fe, lonxe de ser un obstáculo, ven a ser unha forza fecunda para a creación de cultura e vida na busca da vedade dende a liberdade; non cabe dúbida que fe cristiá e cultura humana están en estreita conexión, e o gran drama do futuro de Europa estaría no enfrontamento ou a ruptura entre a cultura e a fe, como xa sinalou, no seu día, o Papa Paulo VI e nos recorda cunha forza impresionante Bieito XVI.
O nome de san Rosendo, unido a Mondoñedo, Compostela e Celanova, resume a historia de Galicia no século X, no que a vida monástica vén a ser como un auténtico faro de luz, cultura, renovación material e espiritual desta terra. É, sen dúbida, o preludio da posterior floración cluniacense e cisterciense, sen as cales non se pode entender a historia e a cultura de Galicia. Xunto a isto non podemos esquecer a vinculación de Rosendo Gutiérrez co inicio das grandes peregrinacións ao locus apostólicus
Xa dende os tempos de San Rosendo, o Camiño de Santiago foi, pola súa significación e polas súas múltiples achegas, un fenómeno importante que condicionou o modo ser de gran parte de Europa; e iso, porque o peregrino xacobeo veu cumprindo ininterrompidamente unha vocación itinerante, que facíao ser “viaxeiro do sagrado” e transmisor de saberes.

A multitude de peregrinos cada vez se acrecentaba máis xa que concorrían de todas partes do mundo a visitar a igrexa compostelá, a cal posita est in orbis spectaculo.

Peregrinar, dixo o Papa,:"é saír de nós mesmos para ir ao encontro de Deus alí onde se manifesta". Isto implica unha concepción do home en movemento para recuperar o imaxinario do camiño e aplicarllo á vida. Aínda que aquí é obrigada a referencia ao camiño de Santiago e a peregrinación a Compostela, sería importante entender a vida humana en termos de peregrinación, o que significa esforzo, sacrificio, alegrías inesperadas, dispoñibilidade para o sorprendente e, sobre todo, recoñecer que non só vivimos pendentes dunhas metas senón pendentes da fraxilidade e os cansazos dos corpos. O peregrino sabe que, ademais da ilusión da meta que lle anima, debe coñecerse ben, descubrir a vulnerabilidade do seu corpo, non forzar en demasía a xornada e exercitarse no coidado tanto de si como de todo o que lle rodea. Cando tomamos conciencia da nosa peregrinación e sabemos que Deus púxonos en movemento, que nos deixou no camiño, é moi importante saber e discernir o equipaxe que debemos levar. Desde Ulises ata Machado, toda a nosa cultura está fecundada pola idea do camiño; cando a lemos en clave teolóxica sabemos o importante que é Ítaca, ir lixeiros de equipaxe ou recoñecerse acompañados na soidade”.

Sería bo que recuperásemos a paixón pola verdade no horizonte que Xulián Marías chamaba a perspectiva cristiá. A nosa perspectiva non é a única e gustaríanos contrastala con outras perspectivas, con outros horizontes de verdade. Ao enraizarse nunha perspectiva, e converterse nun horizonte, vincúlase a un espazo de experiencias que nos lembra as condicións de liberdade na nosa propia realidade presente e futura.

A parte da función espiritual, houbo dous aspectos que, no caso do Camiño de Santiago, fixaron a atención: unha relacionada co movemento de mercadorías e outra co de ideas e, en particular, estilos artísticos e devocións. Estando en boga a historia económica, non é de estrañar que se preste atención á importante función comercial do Camiño de Santiago, coa conseguinte aparición dunha burguesía, o establecemento de comerciantes francos ou xudeus, a creación de feiras e o cobramento de peaxes ou portazgos ás persoas e ás mercadorías.

O que hoxe coñecemos como Europa é, como xa temos escrito, unha creación moral xurdida esencialmente como resultado da converxencia do Evanxeo, da razón grega e do dereito romano. Trátase, pois, dunha realidade espiritual e xeograficamente complexa que ten a súa orixe na herdanza cultural que, partindo de Grecia e Roma e prolongándose polo impero bizantino e o romano xermánico, deixa atrás Ilustración e modernidade ata situarse con forza na realidade presente. De modo que o legado que configura o continente europeo é múltiple, componse da herdanza achegada por cada unha destas culturas. A Europa en que vivimos, tal e como a coñecemos na actualidade, xorde trala Idade Media despois de que o cristianismo e a igrexa integráranse en case todos os ordes da vida; conformando as conciencias, as institucións, a arte e a vida política. A súa historia comeza a partir da era antiga en función do Islam, cuxa expansión militar, relixiosa e política, orixinou un troco radical nas formas de vida do Occidente cristián. A partir do ano mil xéstanse as nacións e o cristianismo será o factor de unidade entre elas. Esta vella Europa berce das nacións, das universidades, dos Concilios, das peregrinacións a Santiago, Roma e Xerusalén, é o fermento da moderna Europa, que xorde daquela herdanza e hoxe sitúase, en grandes espazos sociais, en actitude de rexeitamento poñendo en cuestión as propias raíces.

Da importancia destes feitos é moi consciente Bieito XVI e, dende a súa grande categoría intelectual, quere mostrar, en dialogo coa ilustración e a laicidade, que a proposta filosófica e teolóxica da fe cristiá non é enemiga do progreso e do futuro dos homes e mulleres de hoxe.

A el poderíamos aplicar os Sonetos a Orfeo (1922) de Reiner María Rilke, que se vía a si mesmo como o "portador" ou o "profeta" dunha mensaxe que lle era ditada por algo ou por alguén distinto del mesmo. E como consecuencia de todo isto, tiña pretensións explícitas non só sobre a súa propia experiencia da realidade, a súa "verdade subxectiva", senón tamén sobre a realidade en si mesma, a "verdade obxectiva". Por esta razón débese facer unha lectura dos seus escritos non só desde o valor político ou somente estético, senón tamén do seu significado e da súa verdade. En outras palabras: A cuestión que se ten que responder aquí non é se a mensaxe de Ratzinger merece respecto, senón se a súa impresionante visión sobre a vida e a morte; e sobre as relacións da humanidade e das persoas corresponden realmente á verdade.
Ser cristián é en si mesmo algo vivo, moderno, que atravesa toda a modernidade, formándoa e plasmándoa, e polo tanto, en certo sentido, realmente abrázaa. É importante que tratemos de vivir e concibir o cristianismo de tal xeito que asuma a modernidade boa e correcta, e ao mesmo tempo afástese e distíngase daquela que está converténdose nunha contrarelixión, ou unha nova relixión, como dixo recentemente Bieito XVI.

O núcleo da fe cristiá é a Revelación da verdade, é dicir, a redención que nos libera da alienación e división, e permítenos xulgar cada cultura chegando ao seu centro que é igualmente a expectativa da verdade; por iso, toda cultura illada, que rexeite o contacto e intercambio coa esencia dos pobos e costumes que a rodean, será deficiente nas súas funcións porque irá en contra da natureza da persoa humana.

Porén, non significa que a fe sexa un engadido á cultura existente, pois a fe mesma é cultura e non unha alma errante que busca ser adoptada ou entrar a formar parte dunha historia particular.
Volvendo a J. Ratzinger encontramos que: A fe espida ou pura relixión non existen, pois non é algo abstracto que busque expresión dentro dunha cultura; en tal caso a cultura quedaría reducida a pura forma e a relixión a un mero sentimento inexpresable. Non nos encontramos fronte a unha dualidade fe-cultura, onde cada parte constituínte realízase por separado e é un todo en si mesmo, senón ante unha expresión conxunta da historia onde a unión fe-cultura é máis que a fusión da herdanza e, por iso, non se pode reducir á suma das súas partes. Historia e fe son, polo tanto, partes constituíntes dunha identidade cultural; non puramente sintetizadas, pero en continuo perfeccionamento e reconciliación para lograr unha expresión universal do misterio da verdade sobre o ser humano.

Unha fe que sexa verdadeiramente digna, ao mesmo tempo, da natureza da fe e das esixencias da razón. A modalidade do testemuño en que a verdade cristiá se ofrece non violenta a liberdade de quen é tocado pola beleza, nin a abandona á súa sorte, senón que a provoca chamándoa a cumprir a súa natureza, mediante a acollida da beleza en que o corazón encontra o seu cumprimento. Bieito XVI púñanos diante, fai pouco tempo, a figura do beato John Henry Newman, mestre en ensinarnos que o primado de Deus é o primado da verdade e do amor, desde o cal ensínanos a descubrir o xeito de vivir a fe no medio desta realidade social e cultura plural, de tal xeito que, os outros, poidan percibir a nosa presenza non como algo do que defenderse, senón como a nosa contribución ao ben de todos. Un xeito de estar presentes, libres, sen prepotencia, pero sen renunciar a vivir a fe na realidade que nos toca vivir.

Nunha conferencia, pronunciada en 1996, o entón cardeal Joseph Ratzinger respondeu á pregunta de se a fe pode ter aínda futuro, respondeu, « é o que ten máis futuro, porque corresponde á natureza do home. No home vive un anhelo e unha nostalxia inextinguible do infinito». E con iso indicaba tamén a condición necesaria: o cristianismo ten necesidade de encontrarse co home que vibra en cada un de nós para poder mostrar todo o seu potencial, toda a súa verdade. Pois, "non é posible darse conta plenamente do que significa Xesús Cristo se antes non somos verdadeiramente conscientes da natureza, do dinamismo que fai cada home e muller unha persoa. Cristo preséntase de feito como resposta ao que "eu" son, e só unha toma de conciencia atenta, tenra e apaixonada de min mesmo pódeme abrir a recoñecer, admirar, agradecer e vivir a Cristo. Sen esta conciencia Xesús Cristo é tamén un mero nome.

Cando a persoa humana non se sitúa neste horizonte, o Papa, di que cae no relativismo. O relativismo consiste na perda da capacidade do home para coñecer a verdade, para encontrar nela a liberdade definitiva e o cumprimento das aspiracións humanas máis profundas, é dicir, para encontrar a resposta exhaustiva ás súas esixencias. En efecto, se o home non encontra o que responde a esta aspiración, a esta esixencia, todo é relativo, opinable, e nada será capaz de atraer todo o seu eu, como documenta o misterioso letargo e o aburrimento invencible a que estamos abocando ás xeracións actuais. Deste desinterese non está excluída a fe cristiá. De aquí xorde o noso afán e a nosa tarefa para coñecer a verdade e ofrecela a todos na ágora pública: “Newman describe o traballo da súa vida como unha loita contra a crecente tendencia a percibir a relixión como un asunto puramente privado e subxectivo, unha cuestión de opinión persoal. Hei aquí a primeira lección que podemos aprender da súa vida: nos nosos días, cando un relativismo intelectual e moral ameaza con minar a base mesma da nosa sociedade, Newman, lémbranos que, como homes e mulleres, creados a imaxe e semellanza de Deus, fomos creados para coñecer a verdade, e encontrar nesta verdade a nosa liberdade última e o cumprimento das nosas aspiracións humanas máis fondas. Nunha palabra, estamos destinados a coñecer a Cristo, que é "o camiño, a verdade, e a vida" (Jn 14,6)» dixo Bieito XVI o 18 de setembro de 2010 en Birmingan.

Todo iso mostra cal é a natureza da crise en que nos encontramos sumidos. Non é só un problema relixioso ou ético, senón que estamos ante unha crise do humano. É máis, esta redución do home pode incluso convivir cun florecemento relixioso, como notou un agudo observador americano, E. L. Fortin: "Nietzsche advertiunos desde hai tempo que a morte de Deus é perfectamente compatible e pode coexistir cunha relixiosidade "burguesa". El non pensou nin sequera por un momento que a relixión se acabase. Cando falaba da morte de Deus, o que puña en cuestión era a capacidade da relixión para mover a persoa e abrir a súa mente. A relixión converteuse nun produto de consumo, unha forma de entretemento entre outras, unha fonte de consolo para os febles ou unha empresa de servizos emotivos, destinada a satisfacer algunhas necesidades irracionais que é capaz de satisfacer mellor que ningunha outra. Aínda que poida soar unilateral, o diagnóstico de Nietzsche daba na diana”.

É nesta situación histórica do home onde o cristianismo debe mostrar a súa relevancia antropolóxica, a súa conveniencia humana, precisamente pola súa capacidade de "mover a persoa e abrir a súa mente", de espertala do seu letargo e a súa pasividade. O home de hoxe tomará en serio a proposta cristiá, se a percibe como unha resposta significativa á súa necesidade fundamental. Todas as dificultades que vive o home de hoxe non conseguen arrincar do seu corazón a espera da súa plenitude humana. É a natureza mesma do corazón a que lle espolea a esperar. Pero, ao mesmo tempo, con frecuencia a dificultade de encontrar unha resposta faille dubidar da posibilidade dun destino positivo, ata o punto de parecer un sono.

O diagnóstico deuno o Papa en Fátima o 13 Maio de 2010: "Cando en opinión de moitos a fe católica deixou de ser patrimonio común da sociedade, e se ve a miúdo como unha semente asexada e ofuscada por «divindades» e polos señores deste mundo, será moi difícil que a fe chegue aos corazóns mediante simples disquisicións ou moralismos, e menos aínda a través de xenéricas referencias aos valores cristiáns. O chamamento valente aos principios na súa integridade é esencial e indispensable; non obstante, o mero enunciado da mensaxe non chega ao fondo do corazón da persoa, non toca a súa liberdade, non cambia a vida. O que fascina é sobre todo o encontro con persoas crentes que, pola súa fe, atraen cara á graza de Cristo, dando testemuño del".