Hai autores aos que sempre é preciso voltar: Montaigne, Kafka, Pessoa... e a xeración Nós. Repasar a obra de, por exemplo, Vicente Risco serve para decatarse de que, se cadra, non é popularmente tan coñecida como pode ser a de Castelao ou a de Otero Pedrayo, por citar dous dos seus compañeiros de xeración máis destacados. Calquera sabe hoxe en día quen foi, pero non todo o mundo ten coñecemento da amplitude dunha produción, complexa e variada, que vai moito máis alá daquela novela titulada O porco de pé.
De entre os seus libros adoito preferir especialmente Mitteleuropa, a crónica da viaxe que fixo por Europa Central entre maio e setembro de 1930 e que foi publicando de xeito intermitente na revista Nós desde xullo de 1930 ata o ano 1935. Mitteleuropa é, máis que nada, unha sorte de diario. Din que a lectura de escritos biográficos doutros tempos axúdanos a comprender o noso. Pode ser. En calquera caso o que si semella indubidable é que serven para amosar unha visión da Historia desde dentro, desde o mesmo latexo profundo dos acontecementos. As crónicas de viaxe teñen, ademais, ese doce exotismo que as achega dalgún xeito impreciso á literatura fantástica. Marco Polo, dicía Borges, sabía que o que imaxinan os homes non é menos real que iso que chaman realidade.
Resulta curioso ir tralos pasos de Risco por Berlín, Praga ou Viena no convulso corazón desa Centroeuropa que viviría en carne propia algunhas das continxencias máis arrepiantes da primeira metade do século XX. No fondo, ata hai algo de entrañable nese individuo de case cincuenta anos, con pinta de húngaro (segundo lle din repetidas veces), de sabio despistado que percorre as rúas, entra e sae de restaurantes e cafés, debuxa nos museos e alporízase ou divírtese con todo aquilo que excita a súa imaxinación ou a súa sempiterna curiosidade. As contundentes opinións que vai desgranando sobre calquera tema resultan a miúdo categóricas, contradictorias e nalgúns casos, para un lector de hoxe en día, con probabilidade un tanto inxenuas vendo como evolucionaron aqueles tempos, pero sempre cheas dunha gran agudeza e, en ocasións, certa clarividencia que lle era propia. Hai que ter en conta, ademais, que no propio Risco esta viaxe ía supor un paso adiante sen retorno na súa evolución ideolóxica cara a posturas tradicionais e conservadoras e, en ocasións, certamente intransixentes. Con todo, no fondo iso mantería plena coherencia cunha visión do mundo como foi sempre a súa, marcada por un máis que peculiar idealismo ás veces decimonónico. Quizais por iso nas anotacións feitas durante esta viaxe non dubida en atreverse con todo: marxismo, americanismo, cosmopolitismo, nacionalismo, pacifismo, militarismo, nacionalsocialismo, antisemitismo... O Art Nouveau de Praga ou a igrexa de San Carlos Borromeo, en Viena, sorprenden de súpeto como dúas das súas máis enconadas fobias.
Precisamente esta última parte do periplo, a que se desenvolve en Praga e na capital austriaca, é, quizais, a máis singular. Cumprida xa boa parte da súa estancia e da misión que o levou ata alí, percíbese un ton sen dúbida máis relaxado. Por outra banda, se Berlín espertaba na súa imaxinación o recordo de Vigo, da Praza Maior de Ourense ou de Allariz, as rúas de Praga, que percorre febrilmente desde a súa chegada, coas súas (respecto en todas as citas as pecularidades lingüísticas do orixinal) tenduchas coma as nosas, chafalleiras e algunhas pouco limpas, cristaleiras pequenas istaladas nas fenestras baixas, artesanos traballando nos currunchos, e todo tan familiar e á confianza, que se non fora polas casas barrocas, Renacemento e século XIX con cúpulas nas esquinas, aquelo semellaba unha gran Ribadavia. Nesa Praga máis acolledora, sinxela e chea de xente pouco fachendosa, lonxe do artificialismo e ordeanza de Berlín, un semella que se atopa na casa, chegará a dicir. As comparacións coa súa terra afastada (que o acompañan na viaxe xa desde que entra en Castela) intensifícanse e concéntranse agora dun xeito abraiante: a cerámica de Bohemia (que lle lembra a de Sargadelos), os santos das igrexas, as gaitas do Museo Etnográfico ou a cuestión lingüística: Decátome de que a situación real dos idiomas, en Praga [alemán e checo], vén ser a mesma que sería nas vilas galegas se o galego fora a língoa oficial.
No eido exclusivamente literario convén destacar algo que, se cadra, non deixa de ser unha curiosidade máis. Cando Risco estivo en Praga, Franz Kafka, de quen vén de cumprirse en 2008 o 125.º aniversario do seu nacemento (home dalgún xeito inadaptado e con espírito, como os loubados por Risco naquel manifesto da Xeración Nós), levaba morto só seis anos. Isto quere dicir que, naquel verán de 1930 non só a súa obra non conseguira aínda apenas repercusión algunha, senón que os seus pais, as súas irmás, os seus cuñados, a última compañeira, Dora Diamant, os amigos, como Max Brod, os compañeiros de traballo... aínda andaban por aquel entón deambulando pola cidade do Moldava. Concretamente os pais do escritor morrerían en 1931 (Hermann) e 1934 (Julie); as irmás, como tantos outros xudeus, nos campos de concentración nazis anos despois. Pode ser que Risco cruzase con eles nos seus paseos polas rúas da Cidade Vella, onde vivían fronte a esa igrexa de San Nicolás, que tanto lle chamou a atención. Na rúa Celetná, que o ourensán non pode evitar comparar coa Caldereiría de Compostela, estivo a tenda do pai de Kafka. De falar con el ou coa nai, poderían terlle dito que un irmán dela, Alfred Löwy (morto en 1923), vivira en España e foi nada menos que director da Compañía de Explotación dos ferrocarrís de Madrid a Cáceres e Portugal. Quen nos di que algún daqueles homes que Risco describe na Alte-Neu Synagoge, de chapeu craro e bigote recortado, non podería ser Max Brod, da súa mesma idade, quen sete anos despois publicaría unha biografía do amigo morto e que en 1939 emigraría definitivamente do reino de Bohemia fuxindo do antisemitismo crecente para adicar parte da súa vida a difundir a obra de Kafka? Por que ían ser imposibles estos encontros se temos en conta que en Berlín asistíu a unha conferencia do seu admirado Rabindranath Tagore e coñeceu (ata cearon xuntos) a Francisco Ayala.
En fin, todo isto non é máis ca un xogo que non pretende saír do campo da pura especulación, quizais porque é de balde e porque unha cidade como Praga préstase en boa medida a elo. Calquera pode preguntarse, como fixo o ensaísta italiano Angelo Maria Ripellino, se Praga existe en realidade ou trátase, máis ben, dun país imaginario? O único certo é que a lectura de literatura de viaxes, o mesmo que a dalgúns historiadores como Herodoto, tamén permite adicar espazo a estes xogos, como xa sinalamos máis arriba.
Se unha cousa produce certo desacougo é pensar o que lle ía a vir por riba a esas fermosas cidades e a esas xentes que as habitaban en moi poucos anos. Nin sequera Risco, coa súa clarividencia extrema semella capaz de intuílo. Cando na Viena imperial que tanto o sorprende le na prensa as novas que acontecen no mundo, como a revolución arxentina, as loitas dos fascistas italianos ou o lento ascenso dos nazis (que viñan de acadar un posto importante nas eleccións), a calma das amplas rúas da capital austriaca lévano a reflexionar sobre se vale ou non a pena apaixonarse pola cousa publica ata o punto de por ela matar e morrer. Curiosa reflexión para alguén coma el, quen, malia a súa extrema lucidez intelectual, anos despois chegaría a xustificar unha guerra se iso nos leva, chegará a dicir, no sentido directo da Historia, pois a democracia (que nunca chegara a entusiasmalo) xa tiña naquel entón os días contados.
A necesidade dunha perspectiva distanciadora espazo-temporal semella ser sempre o ideal para comprender e xulgar os acontecementos históricos da forma máis xusta posible. Con todo, esta idea, esta vantaxe que nos outorga, non invalida o aserto do comezo referido á necesidade de achegarse a este tipo de textos (diarios persoais, cartas, libros de viaxe
) nos que os autores, ata moitas veces sen sabelo, amosan unha visión da Historia en plena tensión, en tempo real ou, como xa dixemos, desde o seu mesmo interior e coido que este libro de Vicente Risco é un bo exemplo delo. Porque, sexa como for, desa falta de perspectiva moitas veces tampouco podemos librarnos ao xulgar o noso tempo. Con todo, non é descabelado pensar que, afortunadamente, a Europa de hoxe non é a de fai un século, aínda que, ás veces, as declaracións dalgún político irresponsable poidan facernos crer o contrario. Para rematar cunha referencia literaria máis, poderiamos dicir que, vendo a evolución dos feitos históricos naquel entón, inimaxinable para algúns, podería pensarse que quizais, xa a mediados do século XX, se o continente europeo, logo das terribles confrontacións bélicas que o sacudiron, fóra unha soa persoa, é probable que se interrogara sobre si mesmo do mesmo xeito en que o facía o psiquiatra protagonista daquela primeira novela de Lobo Antunes, Memória de elefante, ao preguntarse: Cando é que eu me fodín?
Imaxe: Debuxo de Vicente Risco.
