O Ramón Piñeiro de hai medio século visto por un francés

Alá polo ano 1957, Pierre Labadie -rapaz duns vintecinco anos, director dun teatro universitario amateur de París- compartiu comigo unha estanza forestal de tres meses nas Serras de Segura e Cazorla. O noso plan inicial consistía en traducir ó francés para o seu uso persoal a “Casa de Bernarda Alba” e algunhas cousas mais de Lorca, pero pronto a cousa derivou cara un intercambio dos seus Antoine de Saint Exupery e Samuel Becket polos meus Luís Pimentel e Álvaro Cunqueiro -todo elo con caídas de cabalo e roturas de clavícula por medio, asasinatos pendentes da guerra civil, o inesperado achádego na miña cocheira dun coche negro do Dr. Petiot e “duelos e quebrantos os sábados” -pois suceden máis cousas movéndoas-. Logo todo foi a máis e a Pierre entroulle unha gran curiosidade por coñecer a Piñeiro. Coas debidas credenciais, mandei pois ó franchute para Galicia uns días e pouco despois, xa dende Francia, recibín varias cartas de el cuxo interés diagnóstico e premonitorio coido que é unha boa aportación o Día das Letras Galega que váiselle adicar a Ramón.
A primeira carta dicía así*:
“Agen, en Lot-et-Garonne, 30-IX-1957**
Querido amigo: Saín de Vigo o pasado mércores, un pouco precipitadamente (“a escape”) pois xa non me quedaban máis cartos.
A miña estadía alí comezou coa coñecenza de Piñeiro. Semellaba agardar por min desde sempre. Acomodoume tranquilamente na súa biblioteca e deixoume falar. Eu estaba fronte a dous ollos inmensos que enchían os vidros dos seus lentes ao punto de facelos rebordar. Un físico titubeante e un xesto curto e demorado, pois brazos e mans apenas se despegaban do seu corpo, e só con minúsculos desprazamentos. Por veces, os seus beizos despregábanse nun gran sorriso. E sempre diante miña aqueles ollos abertos, mortos, que ven sen ollar. O seu físico semellaba empeñado en retraerse, en demorarse, en non chamar a atención; en adoptar unha aparencia común, non intimidatoria; na vontade de non impresionar nunca ós demais e permitir que amosen a súa propia personalidade, que se reafirmen eles mesmos en contra da súa propia reafirmación. El respecta. Por un momento, o retraemento da súa personalidade a favor da manifestación da miña pode tomarse por indiferenza. Pero el nunca está lonxe, acolle, achaia o camiño, facilita o paso. E cando por sorte dou coa idea que tiña na punta da lingua, el sorrí. Ou bota pequenas risadas e entón, por fin, venme a idea a cabeza. Non revela nada (e aínda menos “se” revela); son eu quen toma conciencia de min mesmo e deste xeito o descubro a el (a descuberta dun “eu”onde el sempre me precedería). É a súa unha unha pasividade activa (os seus ollos escoitan e transmiten, os seus oídos reciben: uns ollos moi vivos son intolerantes pero, por contra, os seus non o son).
Durante un certo tempo fiquei desconcertado porque, en xeral,a intelixencia adoita ser brillante, maniféstase pola abundancia e pola superioridade dos seus medios. A manifestación da intelixencia é unha vitoria sobre os homes e sobre as cousas -ata aquel momento escuros e entón supetamente iluminados-. Esta é a razón, coido, pola que os ingleses -xente moi respectuosa cos demais- desconfían da intelixencia: a intelixencia humilla, vence, asoballa. Por contra, a intelixencia de Piñeiro non se manifesta, por así dicilo, descóbrese. É un home a “practicar”.
Ti es rápido, incisivo, inédito, deixas ó interlocutor mudo. Por contra, Piñeiro avanza con precaución ¡coma se levara un paraugas! As súas frases pasan primeiro desapercibidas pero logo rexorden coma se espertasen. E un dáse conta de que se trata dun home extremadamente forte que non quere meter medo.
E logo, a parte da súa personalidade, el é o centro dunha importante corrente intelectual. A min impresionoume. Nunca vira tal: semellante variedade de publicacións, neste clima de dificultades materiais e políticas, confúndenme. E logo esa morea de mozos de todo tipo que escriben en Galaxia e que gozan da oportunidade de escribir o que queiran. Isto é significativo: ao dicirlle ti a Piñeiro que me gustaba o teatro, presentoume a un deses mozos, Xosé Luís Franco Grande, autor dunha peza teatral titulada “Vieiro choído”. Se Xosé Luís quixese publicar a súa peza en París, podería facerse vello na espera, o coitado. Pasei dous días na súa casa e traduciume a súa obra ó castelán -semellante o teatro de Yeats-.
O traballo de Piñeiro amosa unha liberdade de espírito mil veces más ampla e unha intelixencia mil veces máis aguda da que eu atopo en Francia.
Volvo entusiasmado. Entusiasmado sobre todo por esa enorme construción de futuro. Non sabes como me gustaría falar de todas estas cousas contigo.
Escríbeme a París. Irei por alí dentro de dez días.
Saúdos afectuosos.
Pierre”

Complementaria desta carta foi outra fechada pouco despois en París, no 9/10/57, na que Labadie intenta entender unha especie de claves “panteístas” de Galicia.
“Durante o outono, París, coma Galicia, é discreta. Galicia é discreta e un pouco terrible asemade: atopei un extraordinario apego do galego a súa terra; unha vontade de identificación por outra parte raramente levada a tal extremo¿Qué poder secreto pode ter esa terra para que marque deste xeito ós seus habitantes? Este vínculo orgánico, umbilical, converte a Galicia nunha típica terra de exilio: un exilio xeográfico e un exilio humano máis sutil que o home sufre por non poderse confundir plenamente con ela, por non poder unirse máis estreitamente a un pais natal do que, non obstante nunca se tiña separado (¡ procura vana dun amor absoluto a Terra!). Semellaría que, por estar máis preto da súa terra que calquera outro, o galego sufre máis que calquera outro por non estar inda máis preto dela. Por esta razón, entre outras, Galicia pareceume un pouco terrible.

Para entender todo isto, é necesario aclarar en primeiro lugar que Galicia, a “Terra”, non é só a Terra. E xa neste punto, dicir que, con independencia de cousas como a morriña -que é unha especie de afección de soidade-, puidera ser que o terrible exilio interior do que tan perspicazmente nos fala Pierre fora en realidade a saudade; é dicir, unha soidade, si, pero pura, radical, non “separada” de nada, por suposto sen contido nostálxico nin psicolóxico algún, autosuficiente, situada no umbral mesmo da plenitude, do Ser cara ó que transcendemos -coma di Piñeiro-. O infrecuente e marabilloso espectáculo do noso propio infindo -engadiría eu-. Na medida en que a saudade está illada de todo contacto exterior, podería ser o mesmo, en efecto, co exilio interior ese do que nos fala Pierre, pero sen separación nin sufrimento algún. Debe de haber pois aquí algún malentendido literario xerado pola extrema pureza da situación e pola propia predisposición “laica” da xente que nunca recibiu a súa visita. Non é pois Galicia a “terrible”senón o que ten do Ser.
Contaba Piñeiro con certo humor que o maior éxito da súa tese sobre a saudade tíñase producido nun convento de franciscanos portugueses. Non tería nada de particular.
Tal é aquí a utilidade das aportacións de Labadie cara o homenaxe de Piñeiro: evocar non só a súa imaxe máis característica senón tamén a de Galicia a traveso del.

NOTAS:
*Carta traducida do francés por Leandro García Bugarín, de Galaxia.
**Dez anos despois, coma resposta o discurso de ingreso de Ramón Piñeiro na Real Academia, Domingo García Sabell dicía: “Veleiquí o tedes, esguío, os ollos agrandados polas gafas de grosos cristais, as mans trabadas. Fala pouco. Sabe escoitar a cotío. Pro de vés en vés e sen que nos decatemos, a súa voz discreta i as súas mans expresivas deslíganse do silencio. Entón e cando en nós encomeza o abraio”. Pola súa parte, Seoane dicía: “tras dos seus ollos doentes, do seu amable sorriso e do seu falar velaíño e calmo, escóndese un dos temperamentos máis fortes de Galicia”. Os tres retratos son diferentes pero retratan as mesmas cousas.