CAMILO GONZÁLEZ SUÁREZ-LLANOS (CAMILO GONSAR) (I)

CONXECTURAS E TRASACORDOS PARA UN NOVO ACADÉMICO

[O 14 de Decembro do 2002, a Real Academia Galega fixo dúas cousas con significativa simultaneidade: esixir a identificación dos responsables do caso Prestige e recibir na súa corporación a un dos nosos mellores narradores: ó Exmo. Sr. D.Camilo Gzlez. Suárez-Llanos (Camilo Gonsar) -Sarria, 1931-. O seu discurso de ingreso titulouse Sobre a literatura galega: un achegamento subxectivo. A resposta da Academia estivo a cargo do tamén académico Exmo. Sr. D. Xosé Luís Franco Grande.

Xa dende eiquí, desexamos subliñar como este acontecemento deulle a Gonsar a ocasión de expoñer moi oportunamente unha importante reflexión sobre a galeguidade. Agora, co son da mar e da alma silenciados polo fuel e polo baleiro institucional, semella moi útil que tanto as súas consideracións como as de Franco Grande resultaran ser tan claros manantíos de limpeza doutrinal –arriscado termo este que, xunto co de chapapote, resulta xa inesquivable-: unha vez máis o entrelazo básico Galicia / Lingua. Non sei se estes meus comentarios van ser tódolo acertados que eu querería. Incluso non sei se entendo ben todo esto nin se esto é cousa para entender. En calquera caso, o importante é ter en conta que esto non é ningunha 'crítica' nin 'estudio' senón unha chea de conxecturas destinadas a eludir o pesado traballo de ter razón].


(limiar)
Igual que o humor autodeféndese das esculcas, igual fai a fabulación coa sensatez. Algo disto presumía Fole cando, dun xeito máis expeditivo que razoable, dicía: “o home conta o conto e a muller a moralexa”. E, agora que temos diante fabulación e máis humor dabondo, as dificultades do comento se multiplican. Probablemente a solución estea en falar deles o máis rente posible, mesmo dende dentro.
Non semella oportuno pois sacarlle a obra de Camilo Gonsar ningunha clase de moralexa, nin literaria nin das outras; sobre todo porque –coma el mesmo dixo fai tempo- nonas ten. Si acaso, algunha conxectura que para iso si que hai ocasións dabondo.
Polo momento ocuparémonos eiquí, un pouco aleatoriamente, soamente dunha parte da súa obra e personalidade.
Os meus comentarios resultarán máis aceptables se xa digo dende agora que Gonsar é un dos meus narradores favoritos; que falo pois dende a compracencia -unha das máis obxectivas formas posibles de testemuño-. El devolveume a alegría de ler –e de ler en galego-. Por outra parte, poucas veces terase aportado máis universalismo a Galicia que nestas narracións enraizadas no noso subsolo espiritual, eilí onde as terras -de puro fondas- son todas xa unha mesma cousa. Lendo a Gonsar poden terse sensacións fortemente “pre-babélicas”, o que é un moi sinalado xeito de ler en galego.

(supostos algo ociosos)
A literatura coma tal non existe realmente pois nada nela é común.
Dita de pasada, a verba escritor é sospeitosa. É coma si se aludira con ela a non importa que; a toda costa. Pero a cuestión é xustamente a contraria.
Falarlle de literatura a un verdadeiro narrador coido eu que sería coma falarlle a un pianista do quadrivium (inda que lle cadrase).
Supoño que a “problemática” da narrativa será hoxe en día cousa bastante complicada. Seguro que, bastante máis alá do Nouveau Roman, seguirá sendo reiteradamente elevada os máis requintados altares do esmero especulativo. Pese a todo, non preocuparse: inda podemos seguir lendo.
En realidade, a verdadeira fabulación non é cousa totalmente inventada; máis ben -coma semella pensar Camilo- é a Xeral Historia, pero mellor feita.
O narrador pode ser todo e calquera cousa; pero ten que selo ben.
Ironizar consiste, coma fai Gonsar, en bailar o “solto” e de costas.
No Arte, a técnica –é dicir, a mobilización de causas que produzan efectos coñecidos- ten escaso sentido.
O importante non é que a narración sexa “boa” ou “ma”; abondaría con que “sexa”.
O pensamento da natureza e os nosos proxectos son indiscernibles; inda que ela pense sobre todo en clave de “porques” e nos de “paras”.
O tempo reproduce ó espacio, e reciprocamente-.

(Camilo González Suárez-Llanos)
Nacido en Sarria no 1931, Licenciado en Dereito e Filosofía e Letras pola Complutense, Catedrático logo de Filosofía en varios Institutos galegos e viaxeiro incansable cara o norte por Europa, Rusia e Norteamérica, residiu certo tempo en Londres e foi profesor contratado da Universidade de Syracusa (U.S.A.). Dende a década dos cincuenta -e xunto con outros- vense ocupando da adaptación da narrativa galega ós novos tempos. Escribiu sete importantes libros, dous de relatos e cinco novelas, e unha serie de ensaios. Obtivo o Premio da Crítica 1986. Actualmente reside en Vigo.

Galego convicto e confeso, ben colmado de fidelidades que nunca esaxera, Camilo é el mesmo un manantío de Galicia. É, en certo modo, terra galega.
Camilo infunde respeto. Máis aló da ética, el semella ter unha probidade conxénita que o humor fai aínda máis patente.
Coma sucede con certos “pedigrees”, o súa condición excédeo. É un dos poucos escritores que soporta moi ben a “inspección ocular”; que non é inferior a súa obra.
O marxe de calquera veleidade estimativa ou de calquera pretensión, el non é humilde; entre outras cousas porque esta dobre petulancia non tería gracia.
Da a impresión de que Camilo debe de estar fuxindo sempre do xogo ese da “literatura” - dos seus exercicios de redacción, dos cadros de honor e de toda crase de madres superioras-; que intenta, sobre todo, encadernar ben a súa vida. Frecuentemente -máis alá da “técnica”- preséntase só coma notario, albacea, traductor, destinatario ou tódalas cousas ó mesmo tempo -ben parapetado sempre nunha serie de cadeas onomásticas e xustificacións primarias-. Gonsar semella indicar xa así que non vai de literato pola vida. Máis ben parece botarse fora desto coma se defendera xordamente dereitos asociados máis persoais, máis dignos. Practica para elo unha especie de circunspección, de ausencia. Porque, dende logo, os escritores só teñen un xeito de sustraerse á carallada literaria: marcharse.
Coido que de todo esto procede a súa fobia ós premios, best sellers e demais festas mundanas. Gonsar non semella pois recoñecerlle ós oficiantes de tales cerimonias maiores dereitos de “pernada”. Polo contrario, denuncia estas ñoñerías e prevennos da destrucción do usuario –xa non lector- que está acontecendo a mans de tendeiros e mandatarios.

A irresolución de Camilo pode que se deba a súa especial capacidade para considerar contrarios -actitude esta tan galega, por outra parte-. Mais, coma sucede con outros ilustres paisanos, é mellor non furgarlle moito, non vaia a ser que -como en certo modo apuntaba xa Franco Grande- nos atopemos con algunha radicalidade de ferro.

As súas impecables gafas teñen as veces o aire sofisticado dun aparato óptico; semellan ser máis “caoscopios” que lentes.

(Camilo Gonsar)
Din por aí que eso das “xeracións” é cousa dubidosa. A miña experiencia é ben distinta. Ó revés que Leibniz, eu non vexo máis que evidencias por todas partes de que “natura facit saltus”. Moitas cousas aparentemente continuas son consecuencia dunha inadvertida periodicidade; dende os Geisseres ata as frautas e a luz. Puidera ser que houbera tras todo esto unha lei xeral: algunhas cousas que tenden a colmarse traballosamente vacíanse logo unha e outra vez pola acción dalgún limítante máis simple. Algo así sucede coas xeracións, que non se presentan coma meras sucesións de grupos senón coma “pulsacións”, coma desbordamentos.
Independentemente da indubidable singularidade histórica destes grupos, a súa dinámica resultaría máis explicable se tivéramos en conta a interacción cultura / comunicación. Non se pode contar un chiste dúas veces. En realidade, non se pode contar nada dúas veces porque a repetición ou non “ven a conto” ou non comunica -a tautoloxía e cousa de “tautos”-. Por eso, o novo, a expresividade dispoñible, é un ben limitado. Esgótase periodicamente perfilando eisí os sucesivas relevos xeracionais
Pero ¿que é eiquí o novo?. Igual que na auga só as ondas poden dar testemuño sostido de feitos máis fugaces, a miúdo o novo só se pode recoñecer polas perturbacións retardadas que produce no entorno. Shakespeare modifica a Homero -dicía Elliot con motivo desta súa tese- e Seurat a Eurípides, e Rilke a Rosalía, e tantos e tantos mortos inda treman na nosa fala. Só así, cualitativamente, saberemos que unha obra existe realmente; e, nisto, existir é case todo.

Nacido cerca de min e ó mesmo tempo, Gonsar coincidiu xa mozo cunha serie de persoas afíns e practicamente coevas. Primeiro en Madrid con Alonso Montero, Méndez Ferrín, Patiño, Lorenzo, Bernardino Graña, Novoneyra, comigo mesmo e non sei se con Grandío e Pousa –algúns deles ó redor da tertulia de don Ramón Cabanillas, Ben-Cho-Sei, etc. e logo das do Gijón, ó tempo que facían visitas a Baroja, Cela e non sei se a Azorín-. Logo, en Lugo, coido coincidiu con Novoneyra, Manuel María, Martínez de Andrade e dende logo outra vez comigo –sempre no marco extraxeracional dos “irmáns maiores” Piñeiro, Fernández de la Vega, Fole, Pimentel etc-. Logo, xa a escala de Galicia, foi integrándose con outros coxeracionais tales coma Franco Grande, Mourullo, etc. e tamén con personalidades coetáneas de varias xeracións superpostas como Risco, Otero Pedrayo, Fernández del Riego, Xaime Illa, etc.
Cos xóvenes aqueles tiña Camilo varias cousas en común: o seu nacemento no primeiro tercio aproximadamente da década dos trinta; as indelebles circunstancias históricas do 36 e do 39 –tan dramáticas primeiro como logo tediosas- e a súas iniciacións literarias ó longo da década dos cincuenta –mentres, baixo enorme tensión, aparecían as bombas de hidróxeno e as centrais nucleares, empezaban a sucalo espacio astronautas e satélites e se descubría a estructura do ADN-. Pero quizais a máis intensa vivencia daquela xeración sexa -coma máis ou menos recoñece Gonsar no seu caso- o sentimento de que un gran vendaval de tempo estaba facendo por primeira vez da nosa Terra unha cousa igualmente fluente, vulnerable e incerta; de que –xa, sen a certeza da terra, tiña que ser a súa unha literatura de crise.
Semellaría pois sinopticamente útil a alusión a esta xeración de Gonsar coma a xeración dos cincuenta.
Inda que excede o meu propósito indicar o xeito de modificar o seu entorno que tivo esta xente, coido que algúns reflexos delo ben poderían aparecer na propia singularidade e independencia solidaria de Gonsar.

Hai tempo din eu en dicir que Gonsar era un narrador irresoluto e impredicible: unha vella idea que habería que cambiar; pero non sei.
Porque, poño por caso, a impredicibilidade, máis aló da sorpresa, é unha especie de opulencia aleatoria, de fastosidade fabuladora. Un bo fabulador, coma Gonsar, resulta nesto ser unha especie de deus. Ten que poñer sempre de acordo a innumerable e as veces difícil encrucillada que calquera cousa resulta ser derradeiramente. Se quere obter algunha credibilidade, ten que ser pois ata algo esquizofrénico.
En canto á irresolución, se trata máis ben dunha especie de indiferencia. Gonsar non semella preferir nada. Ou, inda mellor, parece preferilo todo.

Franco Grande dicíame un día que “Camilo anda por Vigo coma un personaxe das súas narracións”, “sae polas mañás a dar unha volta a pé, toma unha cervexa, observa o mundo e non sempre da logo a idea que se forma del”.
Observador circunspecto e abstemio moderado, os seus relatos son efectivamente un frecuente deambular por cafeterías e sociedades recreativas a punto de pechar.

As veces os seus personaxes non teñen nome ou limítanse a algún alcume. Y elo porque ninguén pode chegar a ser realmente unha cousa tan estraña coma Cilleruelo, Remartínez ou Gegúndez, poño por caso. Pero en cambio, se se empeña, moita xente podería chegar a ser moi propiamente un Fangio, Merdaseca, Barbas ou, xa postos, un Comegatos, Portaestandarte, Faragulla ou Puto -que de todo hai na viña do Señor-; incluso Eterno Paisano, Belga, Narrador, Amigo Alemán, Estudiante Yemení etc, tipo de onomástica indicativa esta tan querida polo autor. Pero en todas estas preferencias ben puidera ter influído tamén un fondo “cultural” determinante: a nosa xeración nutriuse en boa parte de moitas traduccións e elas e o cine poderían ser as responsables do noso aparatoso descreto onomástico. As nosas Carmuchas, Sitos, Monchos e Benignos fronte ós Robert, Sonias, Alexander, Madeleines, e Katherines –sobre todo Katherines- non tiñan color. Pero, doutra banda, tampouco podíamos facer eiquí moito adoptando estes prestixiosos nomes porque non sabíamos coma funcionaban por dentro.

Gonsar suscita certa circunspección. As veces, ó léelo, síntome coma un borracho observado.
Inda que afectivo e moi humano, é o seu un humor algo contencioso.
Extremadamente hábil e coidadoso coas verbas, el trátaas nembargantes coma si non foran o xenuíno material da súa construcción narrativa; coma se, no fondo, a narración non tivera que articularse en verbas, nin pensamentos, nin poesía, nin ningunha clase de preciosidades, senón só en sucedidos.
No é a amenidade o menor dos méritos de Gonsar. Dun xeito ou outro, il sabe como reter ó lector pegado o libro, gañalo -como ós peixes- pola boca.
Sobrado de facultades, fai só o imprescindible. Coma os clackeros ou os tanxedores de jazz, el sabe da suprema elegancia de non esmerarse.
Os seus análises e aconteceres resultan sempre algo minimalistas. Coma lles pasou comicamente ós físicos ó destapar por primeira vez ó átomo e ó universo, Gonsar atopaos moitas veces derradeiramente baleiros.

Arrastrado por pequenos regatos de feitos, as veces, o narrador Gonsar, coma un pequeno barco de papel, semella ir dando voltas e voltas cara un inesquivable sumidoiro final.

(algunhas obras e conxecturas)
Inda que moi limitadamente, intentaremos facer eiquí unha serie de conxecturas, nada críticas por certo, nas que non nos vamos empeñar.

A diagnose de EDICIÓNS XERAIS sobre a Desfeita (1983) non pode ser máis certeira: unha novela de vila con “estafernos”, “tecida co humor e a sinxeleza dun clásico”, na que “hase recoñecer moita xente fachendosa e especuladora que oculta a súa historia”.
Teño a impresión de coñecer de vista a moitos dos personaxes de Camilo e incluso de ter tratado a algúns coma ó Cabude, á Anuncia etc.. ¡Cántas veces non iría eu de Ponferrada a Monforte con algún cego das coplas!
Coido que Camilo as veces non coñece ós seus personaxes moito mellor que nós. Coma bo creador, il déixaos suspendidos dunha especie de libre albedrío ó que logo nin sequera el ten acceso. Frecuentemente, tampouco está moi seguro do que pasa.
En canto a súa paisaxe, inda que as frecuentemente inexpresadas “decoracións” que se acubillan en toda lectura soen suscitar en nós algunhas compoñentes surrealistas e desconxuntadas, as de Gonsar inda semellan reter vestixios verdes, acuanosos, nebulentos, mesmo nivosos e desoladamente urbanos, suficientemente recoñecibles como para evitar o noso esvaramento cara o baleiro. As veces, nembargantes, as súas urbanizacións vacíanse de formas e sons e adquiren o aspecto abstracto pero recoñecible dunha cidade global.

Coa lectura de “Figuras de Onte en Paisaxe de Agora” débolle a Camilo inquedanza e risa ata as bágoas. Neste e outros casos, fai a sensación de que, coma lle pasaba a Bach con calquera tema e a Midas con calquera cousa, tamén el pode encontrar sempre debaixo de calquera situación un oro episódico que semellaba esperalo.
Pero é que, ademais, algunhas das súas narracións breves son algo máis que narracións: derradeiramente “pechan”; é dicir, “coinciden” en certo modo consigo mesmas. Coma di Strawinsky que pasa na música, a diferencia da mera narración, o conto semella ser unha especie de excursión divagante mais manifestamente tensada o redor dun repouso final único; un dardo tortuoso cara unha diana. Calquera cousa fora desta manifesta tensión, desta gravitación, podería resultar superflua ou distinta -o que tampouco estaría nada mal-. De aí a súa linearidade, brevidade e, en consecuencia, densidade e frecuente decoro estructural. Neste senso, incluso para Gonsar, resultaría moi propia a expeditiva definición francesa de que “conto é todo aquelo que se pode contar” -ou, o que é o mesmo, todo aquelo que a xente razoable estaría disposta a oír-.

As veces, Gonsar fai o milagre de que esta forte tensión sexa paradoxicamente imperceptible. Por exemplo, no conto do “Pequeno e as Vacas” (“Lonxe de Nos e Dentro”, GALAXIA, 1961 e 1986), o narrador insiste en prosmas tales coma a lambonería e a invencible teimosía dos animais –primeiros planos estes que a economía expresiva do cine habituounos a considerar premonitorios-. Aquí, baixo a tranquilizadora ollada do pai -neste paraíso de castiñeiros, salgueiros, herba, “routines” e ¿por qué non? bidueiros, (os antigos ¡librum!, as máis boreais árbores, níveos, menos accesibles pros animais que os salgueiros pero tamén ramoneables e galegos), non semella pasar practicamente nada; polo menos, nada que poda “suceder”. Nembargantes, o lector vai inquedándose pouco a pouco a medida que é conducido tenramente cara a unha desdita imprevisible, oculta: “De repente, [o neno] comprendeu que, para elas [para as estrañas, teimosas e famentas vacas] el era igual ca unha persoa maior”, “[a causa delo] o resto da tarde pasouno menos comunicativo”, di laconicamente Gonsar. O neno pois, nun intre, non soamente perdeu a súa confusa condición filial cara as vacas senón que, coma diría Novoneyra, debeu de presentir tamén todo o que [en adiante] había perder. Veleiquí o remanso onde derradeiramente a narración foi repousar.

Cando fai pouco lembráballe eu a Gonsar a gran impresión que o seu xuvenil conto “A Volta” (“Lonxe de Nos e Dentro”, GALAXIA, 1961 e 1986) fixo na nosa cativa comunidade cultural dos anos cincuenta –incluso antes da súa publicación-, contestoume: “eso xa non existe”. Logo vin que nun prólogo precisaba algo máis: “o tráfico non permitiría agora tal cousa” –ou algo así-. Automobilista resignado eu e agora lector desconcertado, volvín outra vez rapidamente sobre “A Volta”; por se acaso. Pero alí aínda estaba todo o milagre, intacto, sucedendo na nada, co Amadeo mirándolle fixamente por enésima vez a orella ó Benigno e querendo ter - desesperadamente, dende o máis fondo da súa borracheira- algunha incontenible e maliciosa razón para rir. Coma diría Fole, eiquí estaba o “quid” -si- pero sen outros habituais e recomendados ingredientes do xénero tales como o “misterio”, o “suceso” etc. ¿Era esto o novo? Nunca puiden sabelo polo propio Camilo nin importa demasiado. Penso se os seus distantes comentarios non serían soamente unha escusa cortés, un xeito de parapetarse contra a especulación; se non sería algo así coma, no ascensor, falar do tempo co veciño do sétimo.

Os seus contos pois pechar pechan, mais có escorre deica fora. Nunca se saberá se quedan ben pechados; se o Eterno Paisano, ou o Eladio, ou o Antero Corga non volverán logo a rematar o que lles quedou por facer (“Arredor do non”). Pero, a fin de contas, o que aquí se ventila é só o conto, el é o único que ten que rematar e non os seus personaxes. Eles, pura conxectura xa, permanecerán permanentemente libres no lector.

Coido que Gonsar é un dos poucos autores que, lonxe dos convencionalismos habituais, narra ata onde é rastreable a verdadeira historia dun animal. A súa “gata no tellado de uralita” (“Arredor do non”) é eiquí só unha gata; non un tipo disfrazado de gata. Ela traballa ó seu xeito, non ó noso. No fondo ela non ten nada que “dicir”; o seu acontecer vai por outro lado. De aí que Brandariz, o porteiro, estivera sempre tan desconcertado. Tiña o desconcerto que producen as sombras, a antimateria, tan alleas sempre pero cruzándose dabondo no noso camiño. Non sei por qué pero para min que o que derradeiramente viu o bo Brandariz no tellado non foi meramente o cadáver da gata senón o terrorífico vulto reseco da súa propia conciencia. “É iso”, parece ser que foi o último que, asomado ó tragaluz, puido articular Brandariz entrecortadamente.

O Eterno Paisano (“Arredor do non”) lembra un pouco a esas outras siluetas mouras, sen cara, que, sen saber moi ben por qué, as veces se lle prantan a Van Gogh no centro dos cadros. É coma un burato negro, un sumidoiro onde a narración vai verténdose pouco a pouco. Segun Gonsar, a eternidade do Paisano non era temporal; podería interromperse en calquera momento. Máis ben debía de ser unha especie de ubicuidade ou estenderse a algunha desas outras magnitudes mal coñecidas que, persoal ou colectivamente, conforman a nosa fluencia. Pero un día, Camilo, casualmente, atopou o Paisano lendo con moita atención un letreiro en castelán sobre El Desdobramento Astral, La Cabala, El Tarot e outras lerias. Persoalmente coido que, despois daquela flagrancia, o Eterno Paisano xa non volverá; que, simplemente, estoupou.

Non sempre Gonsar é o sinxelo narrador que vimos de comentar. As veces ten partes en penumbra, levanta complexos edificios -e, por certo, moi ben-, construie cousas nas que a fábula non corre paralela ó relato, edificios “colgantes” nos que equilibrio non depende dun amontoamento secuencial.
Sen querer estragala súa lectura, estenderémonos aquí por exemplo no comento da súa enigmática novela “Cara a Times Square”. E elo non só polo interese “polifónico” que presentan eiquí as simultáneas versións do Belga, do Narrador, do Traductor e ata, diría eu, do oculto Destinatario inglés e máis do Lector –verdadeira encrucillada esta de opinións contradictorias-. Quizais sobre todo por algo máis inesperado coia clave ben puidera estar neste fermoso párrafo: “O ciclista (...botando un pito sobre unha baixa parede de pedras...) contempla logo unha enorme nube cárdena, perfectamente estática, como fixa nun ceo fondamente azul. / De súpeto, coa contemplación da nube, séntese desprendido de todo o pasado e do futuro, coma se estivese nun instante único, presente e descontinuo; sente ou vive, que a nube é sorprendente e infundada; que as vacas, os prados, o paisano, a paisaxe enteira, el mesmo, son sorprendentes e infundados e que non hai maneira de que deixen de selo. Non se trata propiamente dunha experiencia molesta, pero non quere deixarse levar por ela e pega unha especie de enérxico salto interno para retornar ó mundo familiar, que pode ser tan vasto e complexo como se queira, pero que está tan solidamente establecido que, unha ves nel, a un nunca se lle ocorre preguntarse pola verdadeira diferencia entre o que é familiar e o que nono é. A un nunca se lle ocorre pensar que non hai, no fondo, ningunha diferencia. A nube do asombro e a nube cotián son a mesma nube”.
Non sei se todo esto non será unha cousa que algúns estamos padecendo realmente -esa inquedante parte nosa da “General Estoria”-. De aí que o seu interese e importancia poda igualar e ata exceder en dramatismo a moitas das nosas noticias cotiáns.
Según ó Narrador, o Belga –nin soñado nin maxinado, ó parecer real pero sen rastro, desarraigado por non “vir-de” nin “ir-a” ningures, estranxeiro total (é dicir, de ningunha parte) pero, sobre todo, protagonista de certos feitos-, un día, ó meterse por Clarendon Street, caeu na conta de que as cousas para existir tiñan que ter algunha razón de ser, algún fundamento e que todo o que ocorría ó seu redor nono tiña –nin o Narrador, nin G, nin a Historia convencional, nin nada etc-. Polo tanto, tivo a sensación de que, salvo el, nada existía; todo, incluso a súa biografía, era falso, era coma unha alucinación, un castigo cruelmente inxustificado ou unha broma de non se sabía quen nin para que; unha situación que producía perplexidade, asombro. Pola contra, dado que el non era ningunha falsa impresión, el si tiña que ter algunha razón de ser, pero unha razón tal que, por tódolo dito, soamente dispoñía dunha realidade desprendida, momentánea, baleira e silente. O Belga non tiña pois pasado pero tampouco futuro, e por estar así, fora do tempo, e non ter por outra parte negocio algún distinto do seu propio vaciado, caeu tamén repentinamente na conta de que o remate da súa espera única chegaría “cando” el -moi pronto- decidira marcharse.
Nembargantes, o Narrador cría ter pillado ó Belga en varios renuncios. Por exemplo, en canto ó seu pretendido orixe indefinido, sucesivamente polo seu peculiar mal inglés, pola súa inclinación ó pulpo e polo ocultamento das súa contradictoria galeguidade. Coidaba polo tanto que aquel desarraigo non tiña por que ser tan radical nin o seu asombro tan definitivo; que, por outra parte, ámbalas cousas podían ser consecuencia dun accidente psicolóxico ou algo así. Cría tamén que, inda que fora outra cousa, podía facer reaccionar salvadoramente ó Belga convencéndoo de que todo aquel asombro ben puidera ser soamente unha simple desconexión provisional, defensiva, refugable, da corrente do tempo e que, sendo os episodios do estrañamento e da cotidianeidade unha mesma cousa, a situación era reversible. Podía suceder incluso que Galicia fora o termo opcional da súa espera. O Narrador pois, inda que chegou a plantexarse a cuestión de se o Belga non sería unha especie de mensaxeiro do seu propio asombro, nunca chegou a entendelo de certo e nin sequera a saber se falaba en serio.
Escéptico no fondo e fiel quizais ó seu oficio, un pouco cansado de tanta leria e amolado pola descortés ameaza da súa propia anulación, ó Narrador non lle quedou máis remedio que resolver xa dunha vez, fisicamente, a fábula: tal proveu tranquilamente facéndolle ó Belga o favor de eliminalo, incluso antes de tempo.
O Traductor, mellor instalado na cotidianeidade, insiste en declarar a súa repugnancia polos textos, especialmente no relativo ó desarraigo. Pensa, por exemplo, que o Belga chamaba inxustificado só ó que non lle viña ben -que era practicamente todo-. Nembargantes, ó meu ver, o Traductor formula outras conviccións menos cribles: o mundo verdadeiramente digno-de-ser pro Belga non era o seu mundo “familiar” senón un que, precisamente, dispuxera dun “fundamento” razoable. Non se entende ben polo tanto que o Traductor lle impute o Belga igual gratuidade que ó seu mundo “familiar”. Inda que tamén algo imantado por esta historia, o Traductor confesa nembargantes que a súa única intención é soamente exemplarizante e negativa.
Se non tiveran coidado, moitos Lectores –incluído o “Destinatario inglés”- ben poderían tamén verse implicados nesta historia. Algúns deles, ademais de sospeitar un falido suicidio do Belga, coidarían saber que, por causas que non veñen a conto, no universo -no as veces indiscernible “pensamento” da natureza- tódalas cousas teñen efectivamente unha razón de ser. Se tentara acontecer outra cousa, nin a alucinación, nin o erro nin o asombro chegarían a se producir porque, na natureza, a razón de ser non é unha rebolaina dialéctica senón un peldaño material da construcción variabilidade / limitación. Sen razón de ser, pois, o erro non desaparecería: simplemente non se produciría - “o que non ten Razón de Ser non é”, corrobora taxantemente o propio Belga-. En cambio, nesta especie de vertixinosa maqueta do Universo que somos nos, o lector pode coidar que o pensamento humano, non obrigado a construccións nin verificacións materiais, emite erros dabondo e convive logo perfectamente con eles; que incluso pode inoculalos doadamente na realidade facendo dela unha “broma”, un “castigo” ou incluso unha catástrofe. É entón cando, lonxe de toda presunción de esquizofrenias patolóxicas e doutras tolemias, podería surxir moi naturalmente unha perplexidade a favor dun intemporal ensemismamento, coma si fora unha especie de vestixio do pensar verdadeiro. ¿Consistirá nesto o asombro? ¿Seremos nos mesmos os bromistas?. Sabe Dios pero, en calquera caso, tampouco eiquí é tan importante acertar. Atrapado eu pola narración, coido que o xeito coma o Belga e o Narrador quixeron chegar tamén ata eiquí é un misterio que excede ó compromiso do relato. Pola miña parte, ben ou mal, non puiden determe antes coma houbera desexado.
Queda nembargantes a parte máis chocante de todas. Porque ¿qué era aquelo da incerta parada de autobús e o do tren e da cidade pantasmas? Dende logo non semellan estribacións parapsicolóxicas do asombro (nin o Belga nin moito menos o Narrador eran compatibles con tales cousas). Polo que o lector alcanza, aquelo podería ter sido máis ben unha especie de ensimesmamento real, unha perplexidade máis ou menos inducida, un “milagre laico” -poderíamos dicir-. Pero o Lector, cheo de dúbidas, considera tamén a preocupante significación daquelas outras idas e vindas finais do Narrador en torno ó Port Authority Bus e á incerta parada. Considera sobre todo a inútil búsqueda do Belga e, por contra, a inoportuna irrupción agora na parada dun autobús ben concreto que deixábao xa sen excusas para prolongala súa espera.
A gran improbabilidade das miñas conxecturas non se debe atribuír a dificultades de acoplamiento cun relato gratuíto. A narración semella verdadeira e tiña que haberse interpretado correctamente. Pero penso que, ó fin e o cabo, os erros -os meus e os dos demais- son tamén narrativamente certos e correctos. Desbotada pois calquera explicación trivial do asunto –indigna por elo mesmo de ser narrada-, todo semella indicar que o Narrador rematou a novela delegando derradeiramente en cada lector o seu mesmísimo 'quid'.

Coido que todo isto ben podería ademais ser unha radiografía xeracional. Polo menos no referente a unha variada serie de tipos á deriva que había entón, tipos innominados, dialécticos, noctámbulos e peripatéticos, frecuentemente insolventes e plantacarreiras, portadores de libros sen abrir, moderadamente incultos, as veces complexos, irónicos ou sarcásticos segun cabreo, tolos e leriantes, ligóns de 'suecas', einsteinianos de oído –algúns-, as veces 'estranxeiros de ningures e ata de se mesmos', con vocación latitudinal alta e protestante, mesmo escandinava (coma o propio Gonsar). Dende outro punto de vista, o título semella responder a unha teima espacio-temporal nada rara naquela xeración: algúns coidaban, por exemplo, que o tempo reproduce ó espacio e reciprocamente; por eso, uns viaxaban laxamente a procura doutro presente e doutras esperanzas e, os máis sedentarios, permanecían conquistando toda clase de paisaxes a través de fantasías fixas.