Inculturación da Igrexa en Galicia (2)

No que se refire á Compañía de Xesús, fundada en 1540, hai que dicir que nace cunha orientación decididamente universalista e ó tempo nunha época na que, respecto de Galicia, a ofensiva castelanizadora se atopaba en pleno apoxeo. Por outra parte, esta modernidade ou novidade dos xesuítas tiña porén, no que se refire a Galicia, claras desvantaxes fronte a outras ordes relixiosas máis antigas e polo tanto máis asentadas en Galicia, dado que as resistencias fronte ó mencionado proceso castelanizador non podían obviamente ser tan fortes entre os xesuítas.

En calquera caso, o que hoxe sabemos neste contexto sobre os xesuítas en Galicia entre os séculos XVI e XVIII debémosllo ó encomiábel labor investigador do tamén xesuíta e historiador galego Evaristo Rivera Vázquez, do que recollo algunhas informacións. En 1554 atopábase en España como Visitador o xesuíta mallorquino Jerónimo Nadal coa finalidade de promulgar as Constitucións da Orde. En abril, antes de volver a Roma, divide o territorio español en tres «provincias», das que unha sería a de Castela na que se incluiría, como era previsíbel, o territorio galego. Deste modo, nesta provincia de Castela, engade Rivera, «quedaba inscrita para sempre unha rexión tan distante e tan distinta como era Galicia». E o novo Provincial estabelecerá o seu domicilio, como era de esperar tamén, en Valladolid, sendo desde entón esta cidade, en palabras do mesmo Rivera, «o centro vital da Provincia xesuítica» (21). Aínda hoxe (2021) tan só na provincia (civil) de Valladolid residen bastantes máis do dobre de xesuítas que en todo o territorio galego (exactamente 68 fronte ós 26 de Galicia).

Se eran, por outro lado, moi poucos os frades galegos das antigas ordes que trala castelanización dos seus mosteiros acadaron desempeñar altos cargos nas súas respectivas ordes, algo similar ocorreu tamén entre os xesuítas, a teor dos datos que nos ofrece Rivera. En efecto, nos máis de douscentos anos que abrangue o período estudado por el, concretamente desde mediados do século XVI ata a expulsión dos xesuítas por Carlos III en 1767, dos 79 Provinciais que houbo na provincia de Castela, só dous eran nados en Galicia, a saber, o tudense Bernardo Peñalta (1705-1709) e mais o ourensán, da parroquia de Alongos, Ambrosio de Argis (1721-1724). Este dato é sen dúbida, tal como comentará o propio Rivera, algo «moi sintomático» (22) e consecuencia obvia do «contexto marcadamente centralista» no que se foron desenvolvendo en Galicia os colexios xesuíticos galegos, sobre os que el vén indicar que tiveron un relativamente escaso influxo na cultura galega do seu tempo. Aduzo a este respecto unha pasaxe da súa importante obra Galicia y los jesuitas:

«Digamos en descargo dos Colexios galegos que -o mesmo que lle ocorreu a toda Galicia na súa historia pretérita- gozaron de escasa marxe de autonomía e tiveron que someterse incondicionalmente ó poder e ás voces que lles viñan de fóra, por familiares que fosen. Desde 1562, a Compañía en España dividíase en catro grandes Provincias: Toledo, Bética, Aragón e Castela. A esta última estaban agregados na periferia -con todo o sentido deste vocábulo- a rexión galega, Asturias e o país vasco-navarro. Pero o centro neurálxico e operante radicaba en Castela-León. O Provincial vivía en Valladolid, que, xunto coa veciña Villagarcía de Campos e Salamanca, albergaban as 'principais casas' -como as denomina en 1767 o Consello real- que, ó mesmo tempo, constituían o foco de onde irradiaban as normas e actitudes a seguir en case todo. Compréndese ben o que isto significaba nunha Orde con goberno tan autocrático coma o da Compañía [...] En Castela non só estaba o goberno central da Provincia e os primeiros Colexios, senón tamén o noviciado e case tódalas Casas de formación. Só un curso de Artes se explicou permanentemente en Santiago para un grupo de alumnos xesuítas. En consecuencia, as vocacións xurdidas no campo galego tiñan que ser transplantadas a Castela e alí, durante varios anos, experimentar un proceso de adaptación que acababa por desarraigalas do seu primitivo chan cultural» (23).

É dicir -para mantérmonos na temática da «inculturación»- existía unha inculturación, si, mais lamentabelmente de signo contrario. Neste sentido intentaría aínda o propio Rivera, en efecto, explicar tales feitos nun seu outro escrito un ano despois (1990) deste xeito: «É moi probable que os xesuítas non se soubesen espir dun concepto de autovalía e dun carácter centralista que levaban consigo (Galicia formaba parte da enorme Provincia de Castela, que tiña moi lonxe de aquí os seus núcleos vitais). Ou quizais non se decataron -entón sería desculpable, agora non- de que para evanxelizar un pobo cómpre asumir antes a cultura básica dese pobo e encarnarse nela sinceramente» (24).

Se dos mosteiros e clero regular pasamos agora ás altas dignidades do clero secular, non deixa de ser rechamante o paralelismo existente entre elas e a nobreza sometida á nova situación.

C. Nogueira diranos que «a monarquía respectou o poder económico e social dunha Igrexa castelanizada e dunha nobreza que participaba nas aventuras do imperio», engadindo aínda que esta Igrexa, «que tiña un peso económico e social hexemónico na sociedade galega, ficou presa dunha idea hispánica que se convertera en allea, constituíndose no principal factor de españolización cultural de Galiza» (25). En calquera caso, serán sobre todo os nobres e eclesiásticos foráneos os que acadarían cómodo acceso ós seus respectivos altos cargos en Galicia nunha proporción e extensión temporal que só poden ser consideradas como desmesuradas ou tipicamente coloniais. Os números cantan e son moitos os investigadores e historiadores que nos ofrecen datos concretos sobre a irrelevante proporción de xerarcas eclesiásticos galegos que acadaron tales altos cargos eclesiásticos na súa propia terra ata ben entrados os tempos actuais. En realidade, foron estes máis ben a excepción a unha estratexia política e cultural que viña de lonxe e da que non se pode dicir tampouco que estea totalmente desaparecida.

Agora ben, as consecuencias da disociación entre as xentes galegas, portadoras da súa propia cultura, e os representantes eclesiásticos, ben sexan regulares ou seculares, que lles viñan impostos dunha ou doutra maneira desde fóra, non podía menos de se manifestar en moi diversos contextos.

No particular, pero sintomático, contexto do xurdimento dos colexios xesuíticos en Galicia, infórmanos E. Rivera sobre as preconcepcións e prexuízos existentes respecto dos galegos ó longo do século XVI entre aqueles que accedían a Galicia desde fóra, é dicir, ancorados nunha cultura diferente (a castelá) e sen os precisos ánimos de se inculturaren na para eles descoñecida, a galega.

Así, o xesuíta Luis de Valdivia, que polo demais endexamais estivera en Monterrei, expresábase ó falar sobre o Colexio xesuítico desta localidade ourensá e sobre os galegos en xeral dun xeito manifestamente etnocéntrico, como o que se desprende desta súa información: «La más de la gente que habita en esta tierra es de suyo rústica y corta de entendimiento, que parece se asemejan a lo material de la tierra, que es áspera, montuosa e inculta». Comenta con razón aquí mesmo o historiador ourensán: «Non é estraño que, tendo tales ideas, os xesuítas foráneos ollasen Galicia como terra de colonización pastoral» (26). Un ano despois da publicación desta obra indicará aínda Rivera no mesmo sentido: «No século XVI os xesuítas entraron aquí [Galicia] con ánimo paternalista e de superioridade, tratando de colonizar relixiosa e culturalmente unha terra afastada e decadente da que non sabían nin querían saber case que ren. Adoitaban chamala co alcume de 'otras Indias' ou semellantes» (27).

Este tipo de prevencións e descoñecemento dos modos de ser e de se comportaren persoas pertencentes a outra cultura (historia, lingua, etc.) diferente da castelá non podía menos de provocar tensións, desencontros, etc., non só no seo do colexio de Monterrei senón tamén no exterior do mesmo, tal como Rivera detalladamente nos informa (28).

Que polo demais a conciencia da problemática da inculturación dos foráneos en Galicia se mantiña viva no século XVI queda patente unha vez máis concretamente no que o xesuíta abulense Diego García lle escribe desde o Colexio xesuítico de Monforte o 15 de maio de 1595 ó tamén xesuíta Gaspar Moro, residente en Valladolid. Diego estivera con anterioridade durante vinte anos no Colexio de Monterrei e interesábase agora ante Gaspar pola posibilidade de que puidese volver de novo a este colexio para intentar resolver desde alí algúns problemas dos seus parentes coa axuda do Conde de Monterrei, bo amigo del. É polo tanto a «necesidade», indica Diego, a que lle obriga a intentar volver a Monterrei, aínda que a súa «vontade» é a de permanecer no Colexio de Monforte. Pois ben, Diego, tal como el comenta, dado «el conocimiento que yo tengo en el reyno [de Galicia]», considérase competente para lle comunicar a Gaspar a seguinte, interesante e intelixente, proposta inculturizadora en relación cos xesuítas casteláns que puideran vir a Galicia:

«La voluntad de estar yo aquí [en Monforte] muchos años es grandísima, porque veo el gran seminario que aquí se va formando y lo que importa para su aumento que le lleve adelante persona conocida y acreditada en el mismo reyno, y que conozca y tenga experiencia de como se ha de tratar la gente desta nación. Que son cosas que no se alcançan sino con asistencia de muchos años, y ninguno de los Maestros que les puede dar tiene estas partes, aunque tengan otras muy buenas. Y la experiencia de las personas que han venido a este y al Colegio de Monterrey después que yo salí del, nos certifican quanta verdad sea esto pues tan presto dieron la buelta a Castilla, y tampoco aprobaron por acá: Y es menester que en estos colegios de Galicia haya hombres castellanos de nación que tengan tal estima y aprecio de los gallegos, que con su autoridad y religión puedan informar y entablar a todos los que de nuevo vinieren; no creo que es arrogancia pensar que en esta parte puedo yo algo» (29).

Mais a toma de conciencia das diferenzas culturais e, sobre todo, a comprensión práctica das mesmas e o conseguinte comportamento non son asunto doado, por máis que sexan de capital relevancia na relación entre persoas e grupos pertencentes a diversas culturas.

En relación coa temática das denominadas misións populares, dadas por xesuítas foráneos no territorio galego na época analizada por Rivera, indicará este, por exemplo, que ós misioneiros populares «con frecuencia lles fallaba algo moi importante como era o coñecemento e adaptación ós fieis que adoutrinaban: ós seus costumes, á súa maneira de ser, á súa linguaxe ou ás súas reaccións» (30). Un xuízo semellante formulará Rivera só un ano despois: «Os resultados [das misións populares] eran, ás veces, mesmo espectaculares. Foi, porén, unha mágoa que este celo admirable estivese frecuentemente desenvolvido por homes e por métodos que respondían a unha orixe e mentalidade alleas ós costumes e psicoloxía das xentes misionadas» (31).

Esta vén ser a razón principal pola que Rivera, grande estudoso das actividades desenvolvidas polos xesuítas en Galicia, afirme cara ó final da súa extensa obra Galicia y los jesuitas o seguinte:

«A Compañía sementou con xenerosidade en Galicia a cultura pedagóxica e relixiosa, e neste sentido culturizou, como poucas institucións, o pobo. Mais cremos que distou de ‘inculturizarse’ no pobo (cursivas miñas)».

E facendo unha prospectiva sobre os tempos actuais, engadirá aquí mesmo ó respecto:

«Os xesuítas seguen hoxe presentes en Galicia, cando esta rexión trata de recuperar intensamente a escala dos seus valores culturais e cando os supremos órganos da Compañía deron normas teoricamente claras sobre a 'inculturización' como requisito indispensábel para obter un froito apostólico na súa misión. Pero, como ós seus antigos irmáns, tampouco lles está a resultar doado asumir, na práctica, o feito diferencial galego. Non se pode reformar nun momento o que, durante tanto tempo, se formou mal» (32).

O problema de fondo radica porén, ó meu ver, en que non é doado comprender o significado e a función do concepto de cultura sen unha suficiente información teórica e antropolóxica sobre a mesma.

Se eles estivesen ó tanto destas temáticas, dificilmente se atreverían a considerar (como tantas veces ten ocorrido) «incultos», ignorantes, etc. os que só teñen outra «cultura». A simple carencia de «instrución » verbo de determinados e concretos coñecementos non é naturalmente o mesmo que non ter «cultura». Todo isto é o que pode explicar, por exemplo, a simplista e torpemente colonizadora actitude dun inquisidor castelán como D. Diego González que en referencia a Galicia escribía en 1572: «si en alguna parte de estos reinos se requiere haya Inquisición es en Galicia (...) por no haber en ella la religión que hay en Castilla la Vieja (...) y llena de supersticiones» (33).

De feito, só un par de anos antes de seren formuladas estas palabras de Diego González un prestixioso xesuíta, o toledano Gil González Dávila, que fora nomeado polo Xeral dos xesuítas, San Francisco de Borja, Visitador e logo Provincial da provincia xesuítica de Castela (na que estaba incluído o territorio galego), tras visitar el mesmo o colexio de Monterrei informaba en 1569 a Borja de que «por ser el Reino de Galicia de gente tan inculta y bárbara, con tan poca enseñanza de la ley de Dios, ha sido muy grande el servicio que se ha hecho a Nuestro Señor después que este Colegio se comenzó»... (34)

Ocorre, con todo, que á suposta «incultura» dos galegos se lle asociaba ademais desde os tempos dos Reis Católicos, e logo durante séculos, a pobreza, co único consolo polo menos para eles de que a «nobreza» ou «limpeza de sangue» (tan obsesiva fóra de Galicia) non se lles discutía. E cómpre lembrar tamén que, debido xustamente a tal situación, a emigración galega a outras terras intrapeninsulares ou extrapeninsulares acadaría desde entón especial intensidade. De modo que a dependencia política se converteu en definitiva en dependencia social, económica, etc., todo o cal contribuíu á deturpación da visión de Galicia como país e, consecuentemente, tamén dos galegos.

M.-A. Murado dirá con razón, neste contexto xeral, que «a imaxe de Galicia se foi deteriorando en paralelo ó deterioro do seu poder político ata converterse nunha provincia de Castela» (35). E engadirá aínda: «Lo que va a suceder entre los siglos XIV y XV en Galicia es una de las caídas en desgracia más rápidas y profundas que se puedan imaginar, y va a ser en la época de los Austrias, y en concreto en el llamado Siglo de Oro, cuando estalle un odio social contra los gallegos que [...] no tiene fácil parangón» (36).

É ben coñecido, en efecto, como os galegos se foron convertendo pouco a pouco desde esta época en obxecto de burlas, aldraxes e menosprezo por parte dos non galegos e, máis concretamente, por parte tamén de importantes escritores do chamado Século de Ouro español, que non facían en realidade outra cousa senón expresar literariamente o que estaba na mente e nos sentimentos das xentes de fala castelá ás que eles se dirixían. Murado comenta que neste comportamento displicente respecto dos galegos influíu tanto o seu sometemento político como a xa mencionada pobreza e tamén seguramente o propio feito diferencial da lingua:

«¿De dónde venía semejante odio? En primer lugar hay que considerar [...] la pobreza. La Galicia relativamente rica de finales de la Edad Media había caído en picado con su incorporación al Imperio de los Habsburgo. Las guerras habían provocado el hundimiento de su comercio marítimo en el momento en que este empezaba a despegar [...] Por lo tanto [...] es verdad que la pobreza de Galicia no tenía parangón [...] Es posible que en todo esto también tuviese alguna influencia la cuestión de la lengua [...] La lengua gallega [...] ni siquiera era contemplada con humor sino con irritación. Más que una lengua diferente, se la tomaba como una especie de dislexia [...]. Pero ni la pobreza ni el idioma lo explican todo. Galicia había sido incorporada al reino de Castilla casi como una tierra de colonización, desposeyéndola de su personalidad jurídica y eclesiástica, suprimiendo o sustituyendo a su nobleza» (37).

En fin, case se podería dicir que só a intelixencia e a coraxe dun frade bieito, frei Martiño Sarmiento, foron quen no século XVIII de contrarrestar dalgunha maneira a perigosa deriva da dignidade e da «cultura» de Galicia, converténdose así de feito el mesmo no verdadeiro impulsor, moito antes da súa formulación estrita, da necesidade dunha verdadeira «inculturación» na realidade e na cultura de Galicia. Unha tarefa que realizará pola súa parte individualmente el mesmo, mais abrindo ó tempo camiños para futuros desenvolvementos políticos, sociais, etc. nesa dirección. Porque para que se poida dar un verdadeiro e eficaz pulo cara á «inculturación» na cultura e lingua do país é preciso antes clarificar as ideas e tomar así mesmo conciencia da inxustiza de feito exercida contra todo un país no intento de lle arrebatar algo tan fundamental como a propia lingua e cultura.

Neste sentido, Sarmiento daralle, en primeiro lugar, á defensa dos galegos fronte ás inxerencias e ós abusos foráneos un forte e decisivo pulo. Como último Cronista de Indias que el mesmo era, darase conta de que os foráneos dispuñan dun ben asentado prexuízo respecto dos galegos ó trataren con estes dunha maneira semellante a como os españois se relacionaban cos naturais americanos nas terras por eles conquistadas:

«Galicia -escribe o bieito nos anos sesenta do século XVIII- es el continente de Europa que está más cercano a La América. Y así, parece que los extranjeros, y no los gallegos, que van a Galicia con empleos, y aún muchos gallegos, hijos o nietos de los que pasaron allí pedibus gypsatis, se imaginan que deben tratar, y tratan, como a americanos a los gallegos naturales, rancios y patricios. Y, hasta ahora, ninguno de esos ha ido a Galicia a arar, cavar, segar, y cultivar la tierra; lo mismo que no hacen en La América los españoles que pasan allá con la capa al hombro» (38).

É dicir, Sarmiento sostén que a «rusticidade» dos galegos (da que unha e outra vez falan os supostos doutos) non é algo «natural», senón artificial, produto dunha situación social na que eles están claramente discriminados. Dáse, pois, en Galicia unha situación de ilexítima dependencia, de colonización:

«El reino de Galicia no está tan atrasado como está el centro de toda España en población y agricultura [...] Las lástimas de los infelices labradores gallegos proceden de que tanto truhán alienígena y advenedizo, que ha pasado a Galicia, [...] sólo piensa en cómo ha de oprimir y avasallar a los pobres gallegos, viendo su nimio acoquinamiento, su aguante y humildad, lo que no podrían ejecutar con los labradores de sus países, porque no quieren sufrir albardas y son muy sacudidos.

Así ésos, que, o no debían haber entrado en Galicia, o debían salir con título de comercio, se rellenan, repantigan y apoltronan en Galicia, chupándose las mejores tajadas mollares a título de capa al hombro y paseante en plaza; y los pobres labradores, que no debían salir de Galicia, se ven obligados a salir fuera [...] Los gallegos que cultivan las tierras son dos veces esclavos, de la tierra y de los que les chupan su sudor y trabajo» (39).

Mais Sarmiento non se queda nesta cuestión en simples xeneralidades ou nunha crítica meramente abstracta. El era investigador, historiador e coñecedor de múltiple documentación, a que tiña á man na súa propia cela madrileña, ateigada de códices e libros, e a doutros mosteiros nos que ocasionalmente paraba nas súas viaxes. E, sobre todo, non podía menos de coñecer ben a historia da súa propia Orde. Pois ben, o bieito Sarmiento exprésase, non sen certas doses de ironía, verbo da xa máis arriba lembrada «Reforma» dos mosteiros galegos, iniciada en 1494, pola que estes pasaron a depender do mosteiro castelán de San Bieito o Real de Valladolid, deste xeito:

«Tampoco en la reforma de Valladolid se necesitaba que Galicia se inundase de castellanos, como si Galicia no tuviese gente para todo. ¡Rara invención! Que los franceses y castellanos no pudiesen aspirar a la perfección si no pasaban a Galicia en tropa con su parentela. Véanse cuantos apellidos gallegos se encuentran en ellos. Y lo mismo digo de los Catálogos de los Monasterios de los países fuera de Galicia.

He visto el Catálogo de los monjes no catalanes, que el año 1641 salieron desterrados de Monserrate de Cataluña. Pasaron de 40 y ni siquiera un apellido gallego se halla en ese catálogo. De manera que los gallegos no podían aspirar a la perfección como monjes ni en su país ni en los extraños. ¿Y esto se llama reforma? [...] [No ha] sido reforma sino estafa comerse los castellanos todo lo suyo y todo lo de Galicia también» (40).

El era, pois, perfectamente consciente da situación xeral de dependencia ou sometemento do seu país de orixe, Galicia. E dentro deste contexto xeral a lingua galega non podía constituír unha excepción. El estaba ben informado, dada a súa familiaridade coa documentación histórica, sobre a orixe desta lingua, sobre o seu desenvolvemento (sobre os «moitos carros de instrumentos galegos en Galicia, e que se escribiron en galego, ata os tempos de Carlos V»41) e tamén naturalmente sobre os numerosos atrancos que se lle interpuxeron ó seu uso. Non é de estrañar, en consecuencia, que admirase e envexase aquela época medieval na que o galego se falaba e escribía en tódolos estratos sociais, desde o pazo real ata o máis humilde recuncho labrego. Así se expresaba en 1766:

«En tempo do rei don Afonso o Sabio era moi vulgar falar e escribir en lingua galega, non só en prosa, pero tamén en verso [...]

De seguro que os galegos daquel século gozaron a ventura de que o seu rei oíse ou as súas representacións, ou as súas queixas, ou os seus agradecementos na súa mesma lingua galega e nativa sen o pegón de intérpretes, coma os soldados de Mithridates» (42).

Preguntábase xa entón, pois, Sarmiento polas razóns do abandono do galego escrito con posterioridade ó precedente prestixio dunha lingua da que el coñecía moitos documentos da súa época medieval. A súa resposta era a seguinte: «Non os galegos, mais os non galegos, que ós principios do século XVI anegaron o Reino de Galicia non para cultivar as súas terras, mais para facerse carne e sangue das mellores e para cargar cos máis pingües empregos, así eclesiásticos como civís: eses foron os que por non saberen a lingua galega, nin por palabra nin por escrito, introduciron a monstruosidade de escribir en castelán para os que non saben senón o galego puro» (43).

O bieito alude aquí, como se ve, no só ó poder civil senón tamén ó «eclesiástico» como causa do esmorecemento e crise da cultura e lingua galegas, que unha axeitada «inculturación» debería non só frear senón tamén restaurar, renovar e consolidar. Porque a verdade é que, se ben existiron individualidades concretas que amosaron a súa crítica e a súa dor ante tales feitos, a inmensa maioría se mantivo allea e indiferente ante os mesmos ou, o que é máis grave, adoptou de feito un papel explícita e directamente activo na introdución e promoción da lingua de Castela no territorio galego. En realidade, case non se podía esperar outra cousa desde o momento en que a política peninsular se centralizou por obra da monarquía. E das propostas dos monarcas dependían ó tempo en gran medida os nomeamentos dos altos cargos eclesiásticos.

Compréndese desde estas circunstancias o severo xuízo que formula Monteagudo sobre o comportamento político e lingüístico eclesial neste amplo período posmedieval da Idade Moderna:

«A igrexa e o clero, controlados por xerarquías alleas e invadidos de estraños no sector regular (conventos e mosteiros), aferrados ó latín como lingua ritual e ó castelán como idioma instrumental, conformáronse con vexetar na indixencia intelectual, xogando un papel absolutamente contraproducente para o idioma galego.

Excepcións á regra como os Padres Sarmiento e Sobreira (Feixoo é caso á parte) e o crego de Fruíme (pero xa no século XVIII) permiten albiscar cál podía ter sido a súa contribución positiva á cultura literaria e á lingua do país» (44).

Sarmiento resulta ser, efectivamente, como sinala Monteagudo, unha excepción, ou máis ben, unha ben notoria excepción. Pois del procede por exemplo unha das denuncias máis claras e rotundas do comportamento eclesial en relación coa lingua galega, pertencendo como pertencía el a unha orde relixiosa de tan antiga tradición como a dos bieitos. Tal como xa quedou indicado, Sarmiento falaba en efecto cara ó ano 1766 da «monstruosidade» ocorrida desde principios do século XVI en relación coa introdución do castelán en Galicia, realizada por non galegos que se apoderaron dos «máis pingües empregos, así eclesiásticos como civís», formulando a continuación comentarios coma os seguintes:

«Esta monstruosidade é máis visible nos empregos eclesiásticos. Non sei como toleran os bispos que cregos que non son galegos nin saben a lingua teñan emprego ad curam animarum, e sobre todo a administración do santísimo sacramento da penitencia. ¿Que é o coloquio dun penitente rústico e galego e un confesor non galego senón un entremés dos xordos? Son innumerables os chistes vergoñentos que se contan desa inicua tolerancia. Haberá quince días que un cura galego natural me dixo que confesando a unha galega ela dixo que xa confesara antes cun castelán, pero que non acreditaba que fora confesión, porque nin o castelán entendeu á galega, nin esta ó castelán.

NOTAS:
21. Cf. E. Rivera, Galicia y los jesuitas. Sus colegios y enseñanza en los siglos XVI al XVIII (La Coruña, 1989) 53.
22. Cf. Rivera, Galicia..., 493.
23. Rivera, Galicia..., 671.
24. Rivera, A aventura relixiosa e social dos xesuítas en Galicia. Unha reflexión histórico-crítica: «Encrucillada», n.º 68 (maio-xuño 1990) 243-244.
25. Nogueira, A memoria da nación. O reino da Gallaecia (Vigo, 2001) 30.
26. Rivera, Galicia..., 118.
27. Rivera, A aventura..., 241.
28. Cf. Rivera, Galicia..., 130, 123-124.
29. Cf. J. M. Pita Andrade, Noticias sobre el Colegio de la Compañía de Monforte y la formación del VII Conde de Lemos: «Cuadernos de Estudios Gallegos» XV (1960) 108-109. As cursivas son miñas.
30. Rivera, Galicia..., 487.
31. Rivera, A aventura..., 243. Cursivas miñas.
32. Rivera, Galicia..., 669-670.
33. Cf. C. Fernández Cortizo, «Las Indias de estas Partes»: La reforma del clero y del pueblo en el obispado de Ourense (1500-1650). En XII Xornadas de Historia de Galicia. Perspectivas plurais sobre a Historia de Galicia (Ourense, Servicio de Publicacións da Deputación Provincial, 2003) 55.
34. Cf. Rivera, Galicia..., 67-68, 163.
35. M.-A. Murado, Otra idea de Galicia (Madrid 2008) 39.
36. Murado, o. c., 70.
37. Murado, o. c., 73-75.
38. Cf. J. Santos Puerto, Martín Sarmiento: Ilustración, educación y utopía en la España del siglo XVIII. Tomo I (Fundación Pedro Barrié de la Maza, 2002) 334.
39. Fray Martín Sarmiento, Catálogo de voces y frases de la lengua gallega (Edición y estudio por J. L. Pensado), Universidad de Salamanca, 1973, 98-99.
40. Sarmiento, Catálogo de voces y frases..., 98-99.
41. Fray Martín Sarmiento, Sobre a lingua galega. Antoloxía. Selección, introducción, edición, notas e índices de H. Monteagudo. Trad. ó galego de H. Monteagudo e X. M. Soutullo (Vigo, 2002) 304.
42. Sarmiento, Sobre a lingua..., 303.
43. Sarmiento, Sobre a lingua..., 304-305.
44. Monteagudo, Historia..., 141.