Introducción ás Cartas a un mozo galego

INTRODUCCIÓN ÁS “CARTAS A UN MOZO GALEGO” DE RAMÓN PIÑEIRO E OUTROS*
Homenaxe

Igual que lle pasou a Saint-Exupéry -e salvando distancias e ocasión- teño que lle pedir perdón ós xóvenes galegos por adicarlle esto ós meus coxeracionais; é dicir, a galegos que agora son maiores. Coma el, dispoño de importantes escusas: eles tamén foron xóvenes algunha vez, foron os verdadeiros destinatarios ademais destas cartas de clara intención colectiva e, aínda que non o saiban, foron tamén os mellores amigos que eu tiven.
A miña dedicatoria vai pois igualmente matizada:

A XERACIÓN DE CAMILO GONSAR**
CANDO ERA MOZO

Antes de que se me esmoreza o tempo, gustaríame entregar a Galicia un legado que é dela. Refírome á correspondencia que Ramón Piñeiro e outros me adicaron sendo eu inda novo –alá polo intervalo 53 / 67-.

Eu son (era) un monfortino de 72 anos (agora 76) que marchei para León cando tiña dez. Naquel meu galego lemés de “dez anos de idade” -no galego que doce anos máis tarde rompín a falar ante un emocionado Piñeiro-, direi hoxe que o meu temperán desarraigo, e máis a inocente rechifla colexial dos leoneses, ensináronme moi cedo unha cousa na que eu inda non tiña caído: ensináronme que eu era galego. A soidade que comportaba aquela singular condición e o meu propio temperamento foron terreo abonado pra implantar neles toda clase de sucedáneos culturais e epistolares durante o meu bachalerato en León e incluso despois en Madrid. Todo resultaba así moi cuitado para incorporar tamén a partir do 1953 o máis lenitivo de todos aqueles fremedios: a correspondencia de Ramón. Sempre fun moi consciente do inexplicable privilexio que as súas cartas supoñían para min e agora, que sinto a necesidade de poñelas a salvo, comezo a entendelo.

A correspondencia de Ramón Piñeiro tivo no meu caso unha intención claramente pedagógica, algo socrática. Pero os partos socráticos convencionais soen estar algo trucados, soen ter pautas previas que -coma no caso dunha clave botánica ou doutro sistema calquera- inducen coñecementos só aparentes. Pola contra, Ramón tiña e practicaba o convencimento de que hai un espontáneo saber íntimo que sustenta ó verdadeiro coñecer obxetivo; en consecuencia, frecuentemente, tentaba encararnos coa nosa propia intimidade -especialmente coa nosa intimidade galega-.

Ainda que as súas coñecidas contribucións á filosofía, á literatura e á política foron considerables, a súa maior teimosía foi sen dúbida a propia Galicia. Piñeiro traballaba duramente nela, en todos os flancos; entre eles, no da formación das nosas novas xentes. Soamente así pódese entender a súa cáseque sofocante tenacidade. Galicia e os Galegos éramos todas as festas que el tiña; todo os galardóns que ambicionaba: coido que el cría –e en parte foi verdade- que nós “Éramos a súa obra”. Por Galicia foi capaz de mezclar as máis insólitas descubertas culturais, dialécticas e ata físicas; foi por esto polo que, igoal que subiu en solitario á algunha das cimas máis desoladas da metafísica, cruzou a pe os Pirineos nevados; igoal que habitou nas polémicas e ata perigosas simas do activismo político, baixou á desdita da mesmísima cadea. El, xunto con Fernández del Riego e Illa Couto, creou, mantivo e incruso renovou a ardua tarefa cultural e empresarial de Galaxia -de onde tanto nos vén-. Foi dende aquí dende onde eles tres conseguiron inducir un dos máis importantes grupos culturais do século XX peninsular e gran parte dos nosos conseguintes rexurdimentos culturais e políticos actuais. Nós, os máis mozos, tamén fomos despois obxecto deste mesmo tratamento: a súa máis aguillóante, cáseque angustiosa e conmovedora cobiza. Todo ilo feito sen “humildade” nin “heroísmo”; porque é que, entre todo esto, eles non se vían a si mesmos; non se “distinguían”. En vista do éxito –cuia atribución de ningún xeito debería seguir sendo tan ambigua- urxe comprender este imperioso e, despois de todo, insólito amor de Ramón polos galegos. Calquera outra adhesión particular, inda que semellara relevante, antollaríasenos comparativamente trivial. Por iso había tanto desmedido entusiasmo nel polos “culturalmente emerxentes” e, nestas súas cartas, tanto acollemento, -tamén tanta información e cultura do seu tempo e circunstancia-, ademais de honradez, xenerosidade e ese innato afecto seu de irmán maior non exento de dureza: tras dos seus ollos doentes, do seu amable sorriso e do seu falar velaíño e calmo, escóndese un dos temperamentos máis fortes de Galicia, dicía lúcidamente Luis Seoane corroborando sen sabelo idéntica observación feita por Pierre Labadie cáseque 40 anos antes. Pero quizais sobre todo, había nel unha dignidade grande e exemplarizante. Sempre me impresionou este tácito ensino total seu, endexamais enunciado, probablemente para el inadvertido, tan manseniñamente imponente.
Coido que tal foi Ramón e que tamén, amorosamente, tal semella que Galicia entendeuno. Soamente tras esta desmesura afectiva, máis propia dun punto de vista inmorrente ou cecáis paradoxicamente maternal, está a clave do seu verdadeiro entendemento. Dispensando, direivos que ás veces semella coma se as nosas xuvenís ambicións culturais e políticas, cando estaban desconectadas da súa galega intención nutricia, debían de parecerlle a Ramón -como lle pasará a algunhas atafegadas nais de fillos soñadores- cousa algo frívola; un pouco xogo.

Coas súas cartas inclúo algunhas outras coetáneas, fermosas e moi pouco “literarias”, dos desaparecidos Celestino Fernández de la Vega, Anxel Fole, Cesáreo Saco e Luis Pimentel -todos por el inducidos “irmáns” maiores tamén- e dalgúns coxeracionais coma Alonso Montero, Camilo Gonsar, Uxío Novoneyra e Pierre Labadie -sempre tan lonxe-. Por desgracia, algunha outra correspondencia significativa -entre ela a de García Sabell dende América e a de Otero Pedrayo dende Compostela- desapareceron deixándome só a obstinada lembranza da súa cordialidade.

Nunha carta que se me facilita a última hora (da tese dostoral de Alexandre Rodríguez Guerra), un Fernández de la Vega de vinte anos, cecáis intuíndo xa o seu suicidio no Miño medio século despois, anunciáballo xa en certo modo a Unamuno en 1935 e, aterrorizado, pedíalle axuda. ¿Era eso o que tiña Celestino? ¿Era eso aquela acuidade, prestancia, cultura, escepticismo, despeito e malhumor? ¡Qué parecido era xa a si mesmo aquel rapaz! Habilmente remolcado por Piñeiro dende o sumidoiro da provisionalidade (ver nº111 de Grial), tamén Celestino loitaba ó seu xeito. Unha noite de verán, no 1955, a carón precisamente do Miño e volvendo de Fingoy baixo a lúa, Celestino recuperou da obviedade un feito ben sorprendente e esperanzador: ¿E, como é que Le Verrier puido encontrar dentro de se a Neptuno? díxome de pronto -principesco regalo éste co que dende entón veño vivindo-. Semellaba coma se el soubera que nós contiñamos firmamentos obxectivos e esperara ser liberado por eles da cativeza e a fugacidade. A cousa non foi eisí: a súa extraordinaria lucidez desenvolveuse sempre dentro de espacios e tempos continxentes, municipales e perecedoiros, incluso precarios. Pero, para nos, produxo o privilexio dun pensamento lanzal.

Non fixemos enmenda algunha a ortografía de Ramón, en parte porque non saberíamos e en parte porque supoñemos que, a estas alturas, as nosas autoridades lingüísticas terán xa que resignarse a aquel galego. Ademais, e con independencia do seu innegable mérito e utilidade, a normativización da lingua semella conter alguns elementos de violencia iletrada e ilustrada -¿non habería que deixar falar un pouco máis á fala?-.

Cada ano de cartas leva un esquema referencial que facilitará a evocación cronolóxica -non hai neles pretensión sintética nin estimativa algunha; son só meras “sinalizacións”, non moito peores que as de nosas estradas autonomistas-.

Os índices resultaron ter, por sí mesmos, un certo contido vindicativo e crítico que se corresponde bastante ben coa miña afección por Piñeiro.

Especialmente querida é pra min a carta de Fole; un Fole ó mellor pouco coñecido, volcado nos demais, inocente e conmovedoramente afectivo -ollar que pousa, ollar que neva, como maxicamente dicía del Novoneyra-.

Despois de falar a penas dúas horas con Piñeiro, as cartas de Pierre Labadie -xove amigo meu francés que tiña entón uns vintecatro anos- coido que son un prodixio de perspicacia. Escritas dez anos antes, a súa descrición física e ata psicolóxica de Piñeiro converxe claramente coa feita por García Sabell na resposta ó seu discurso de ingreso na Academia Galega e mesmo coas de Seoane. Pese a súa cortesía, probablemente Pierre dea ademais a imaxe máis netamente europea dos “Galiègues” da quel tempo. Certo que non todo foron flores.

Por algunha razón que descoñezo, a miña lembranza de Piñeiro non é leda. Seguramente porque me houbera gustado ser como el me vía; mais iso foi imposible.

Inda que con certa aprensión, podo polo tanto aceptar a inclusión aquí duns poucos textos para min lisonxeiros; porque foron máis afectuosos que premonitorios, porque -como é evidente- endexamais puiden xustificalos e porque, despois de todo, forman parte máis da natureza de Piñeiro que da miña condición. Eles son a evidencia mesma da súa persuasiva insistencia e da entidade esencial e abrumadoramente galega que xustifica esta publicación.

Nunca souben moi ben que facer con todo esto e aínda agora, xa tan serodiamente, o confío todo á protección derradeira dun prólogo de Fdez. del Riego e a Galaxia, a Casa Nai.

Seica, coa faterna de tantas ausencias -agora que Ramón, Pimentel, Novoneyra, Fole, Celestino, Magariños, Saco, Grandío, Pousa, Martínez de Andrade, (agora Manuel María) e tantos outros faltan-, sinto que algo se me está ficando xa definitivamente no tinteiro. Ó revés que os orfos, ¡inexplicablemente!, os irmáns dos finados non temos nome.

FERNANDO ANDRADE
(o “Mozo galego”)
_______________
* “Cartas a un mozo galego” Ramón Piñeiro (Memoria, Galaxia. 2005).
** Camilo González Suárez-Llanos, Camilo Gonsar, para mín un dos máis interesantes e escondidos narradores españois contemporáneos (Sarria 1931, Profesor, Académico, Viaxeiro boreal).