Aquel zoqueiro (22)

.../...
Aquelas ruadas da Casa Grande estábanse convertendo, sen decatarnos diso, nunha universidade popular, pero grazas aos forasteiros, aos inhabituais, pois a xente da casa e mailos veciños do meu rueiro non dabamos saído da crisálida da guerra; en particular debémosllo a aquel Zoqueiro das maiúsculas, un tío, un tipo destemido e falangueiro; en definitiva, un arma danzas, que fixo de catalizador, de animador, en tantas e tan variadas conversas, desinhibíndonos de temas ata entón tabús, soprándolles a aqueles medos a falar diante das crianzas, e non tan crianzas, analizando o que pasara, e tamén o que estaba a pasar, o presente daquela reconstrución anímica tan morna e tan lenta. Os demais, en comparanza, estaban aterecidos, adurmiñados na longa noite do silencio, sen outro criterio que o de pensa-las vacas e arar as leiras.

Como xa levaba un minuto calado, que o estrelato da noite caéralle máis ben, e por segundo día, á costureira, volveu a cometer unha patochada das súas. Iso de “patochada” era un latiguiño madrileñista, altivo, que o repetía aquela Manueliña, viñese ou non ao caso, para rebater toda opinión contraria ás súas, ao suave pero altiva.

-Dixo aquí a Manueliña que neste país sempre se comeu ben, ¡e iso que non estivo na casa do Escardel de Castroverde na última feira! Se estiveses alí, coma min, daquela aprenderías que nesta terra hai tres xeitos de comer: ¡na maseira, no presebe, e por veces, no prato! Non, muller, non me volvas a dicir que digo iso de "patochadas", que isto non foi ningunha broma. O serio é que seguimos de prato único, ¡e día sen sobremesa, que os cartiños din que van para o Auxilio Social! O prato único é o que coñecedes: ¡patacas con verzas, ou verzas con patacas, a escoller! Tamén está o das festas e días de gardar, que nolo deben a nós, á xente dos oficios, que lles valemos a vida para poñe-lo viño na mesa, amén doutras bendicións. Por último, ou máis ben en cabeza, está o terceiro andar, o das alturas, tamén chamado "dos Curas", ¡que eses están empatados cos señoritos de Castroverde!

-¿Cos señoritos de Castroverde...? ¡Ai, logo! –Aquela señora da Casa Grande era lista coma as cobras, que sabía preguntar sen dicir, sen definirse, un auténtico revulsivo, pero o Zoqueiro non era manco, e proseguiu sen inmutarse:

-O conto é tan pequeno que nin merece poñelo na pizarra dos cativos. Despois da feira, e do que xa referín, tan pronto se foron os meus parentes de Vilalle, empezaron a presentarse na taberna aqueles señoritos de Castroverde. Xa sabedes como funciona iso: A primeira das feiras é dos de fóra, dos que deixamos os cartos, pero a da tarde fana os vilegos, ¡coas ganancias e coas propinas da mañá! O de sempre: ¡Váiase tranquilo, que este asunto corre de mi cuenta, pero, de esto, ni media palabra; no me comprometa! De ser na tenda: ¡Buen paño lleva usted, que este lo tenía guardado de antes de la guerra...! Non mo tomedes a coña, que todo isto dálles grandes réditos, ¡e os réditos son para gozalos!

Tomouse un respiro, expectante, pero ninguén se atreveu a replicarlle, así que retornou ao seu discurso:

-¡Resulta que aqueles que máis interese tiveron en que houbese unha guerra, agora acláranse, agora confesan que amorearon a mercadoría, e están triplicando os prezos! Eu nunca me quedara tan tarde nunha feira, pero évos cousa digna de verse, que alí só faltaban aquelas bailarinas que había en Lugo no Café Mercantil... ¡Que ben comeron, que ben merendaron; do mellor do mundo! Alí pediuse queixo de Castela, pous o do Verducedo seica lles cheira a castrón... Cabrito asado, magras de xamón para botárllelas aos ovos... Chourizos, botes de melocotón... Aquilo xa parecía un enterro na casa do Párroco! Na cociña todo eran tixolas e potes! En canto ao viño, nada de pipote: ¡embotellado! E despois do café viñeron os charutos, a esgalla, pero os habanos saíronlles gratis, que os ían sacando dos seus petos...; ¡propinas da mañá!

O tío Xosé mirou ao seu redor, como pedindo albízaras polo seu descubrimento, pero naquela ruada ninguén ousou significarse. En vista diso, aínda que sen alicientes, proseguiu:

-Cando xa ían cheos...; ben, non haberá que disimular, pois a min tamén me tocou, ¡que por algo teño amigos na grandeza!

Nisto pareceume que fitaba descaradamente para un veciño noso, presente na ruada, que se puxo máis roxo que de costume, signo de complicidade, de participación naquela chea, pero como o aludido pechou os beizos, o Zoqueiro tirou para adiante, pois el, de sutilezas, pouco!

-De ben cheos, que xa volo dixen, saíu o fillo da Escardela, ese que casou coa Celsa de Sarille..., e preguntounos se estabamos satisfeitos, pero, sobre todo, interesouse polos chourizos, que ata nos dixo, "Pois alédome de que estivesen bos, que a dicir verdade, tiña certas dúbidas!".

-¿Dúbidas, de que? –Preguntoulle un daqueles Oficiais do Axuntamento, un daqueles conseguidores.

-Pois..., é que..., que ata non sei se llo deba dicir!

-¿Dicir, que? -Apertouno o Comandante en Xefe da Liña, ese brigada tan cabaleiro, ese que din que non só monta nas bestas... Así que o Escardel viuse obrigado a render contas:

-Pois..., ¡verá! E con tódolos respectos, señor. Ocorre que veu por aquí, segundo ía para a feira, ese Lavandeira de Suegos... Pero miña nai nunca os compra dese matadoiro, que os prefire caseiros... ¡Xa saben iso que din de que embute morralla, e fai mesturas non santas, que nin se lava as mans... Iso foi de entrada, pero despois tivemos moita xente, e botóusenos o tempo enriba, así que, cando din chegado ao Campo da Feira, ¡os de Lugo arramplaran con todo! Porfieilles, pero só conseguín que me revendesen unha restra de chourizos, de boa pinta por certo, e ben cargadiños de pemento... Pola cor, ¿saben?, despois de servírllelos a vostedes din en matinar se non serían precisamente dos de Lavandeira...

Boa a fixo ese Escardel do nabo, que non sei se o diría adrede! O caso foi que ata daquela mesmo eu nunca vira unha devolución de ningún cacique, ¡e sendo do Axuntamento, aínda menos!

Aqueles acenos de noxo do noso Zoqueiro, querendo imitar a vomiteira dos de Castroverde, vómitos na Casa Grande non provocaron, que se ben varrida estaba ben varrida seguiu, pero..., ¡faltou pouco, case nada, que nos libramos porque as nosas ceas eran máis frugais que aquelas de Castroverde!

De alí en diante a conversa pasou ás cousas e ás anécdotas do mundo da costura, cifrado por entón na recuperación, adaptación e/ou reviravolta dos paxelos gardados nas huchas, pois eses cataláns non se daban présa en fabricar, e aínda que o fixesen, ¿con que se lles pagaba, que o cesto da feira ben escorrido andaba? Aquelas sabas da Casa Grande chegáranlles de Bos Aires, vía Nova York, mandadas a través dun amigo seu, americano, que casualmente viñera a Madrid... O Zoqueiro díxome que tiña referencias de que aquel americano era un espía do Tío Sam... Pero iso díxomo despois, a soas. Algo parecido facían os de Candal de Maxide, que lle encargaron por aquel entón uns vestidos para as súas princesas, brancos coma a mesmísima neve, ¡feitos de sacos do azucre, de algodón, que llelos mandaran de Cuba!

Manueliña, aínda obsesionada con aquelas evocacións bélicas, dirixiuse a meu pai que, casualmente..., ¡casualmente, non, facendo un esforzo peatonal!, viñera aquela noite, desde Pousadela, pasando por Mosteiro, a onde fora para conseguirnos un litriño de aceite, un quilo de azucre e unha presadiña de café..., ¡de estraperlo, obviamente, despachado de noite, e aínda así, grazas ás súas amizades! Había que adobarlle a comida ao Zoqueiro, que tamén lla adobiaban a meu pai naquelas casas onde poñía escola!

-Mucho lo recordei en Madrid...

-Muller, cando ti te fuches, eu xa estaba casado. –Atalloulle meu pai, para facer graza.

-Me refiero a sus Sermones, aquellas Sentenzas de las Corridas del Gallo, aquellos Tribunales de la Pascua... ¿Sigue habiendo Pascuas?

-Non; agora chamámoslles "Pascuas" ás costureiras..., ¡por iso de que comedes tódolos ovos das casas!

O seriote de meu pai non beliscaba ás rapazas, como adoitaba facer o seu, meu padriño, pero si que as facía rabiar cos seus ditos, sempre enxeñosos. Contestoulle a costureira:

-Ya veo que sigue metiéndose con nosotras... Aún me acuerdo de aquel Predicador, "... que as chaman apañapulgas / desde que vén o verán". ¿Ahora ya no hay pulgas aquí, en las casas de la aldea, verdad? ¡Conmigo aún non pegaron!

-Iso foiche antes da guerra. Nestes anos morreron todas, ¡coa fame!, que as pulgas non teñen cartilla de racionamento. Se non has hai nas Casas Grandes, é que nas outras morreron coa anemia!

Aquela chanza non lle gustou á señora da Casa Grande, que ben vin como engurraba o fociño, dándolle, de paso, un meneo á parafusa. Foi ela a que tirou do temón:

-Manueliña, ¿lémbraste daquelas cancións que aprendiches coa túa mestra, coa señora Adelaida de Gondel...?

-Pues, ahora que lo dice, hasta tendría que hacer memoria!

-Seguro que non, muller, que esas cousas nunca se esquecen. Estoume lembrando a tal momento daquel rapaz, aquel fillo do caseiro de Penelas, un apoucadiño que che quería falar, e a pícara da señora Adelaida facíao rabiar preguntándolle se xa tiña a folla revirada..., ¡de andar coas mozas!

-No siga, que ya me acuerdo; mire si era pícara, que me hizo cantarle aquello de

O carballo da retorta
ten a folla revirada,
que lla revirou o aire
unha noite de xeada.
Quen intermediou foi o Ton das Figueiras, arrimándolle leña ao lume:

-Manueliña, ¿tíñaa...? ¿Comprobáchelle se a tiña así..., revirada?

Aquela picardía non lle gustou á madrileña, así que se foi de lado:

-¡Que vergüenza pasé cuando una amiga me explicó lo de esa copla! Y pienso que tienen razón en Madrid cuando dicen que el gallego, a pesar de ser un dialecto torpe, tiene muchas picardías inteligentes.

Meu pai, que por algo era o mestre da bisbarra, viuse na obriga de defende-lo noso idioma, e apelou a un conto, metafórico onde os haxa:

-Manuela, iso de "dialecto" dino os casteláns porque se negan a recoñecer que a nosa lingua naceu dous ou tres séculos antes cá deles... Vouche contar o que lle pasou a un señor de por aquí cerca, que se non sabedes quen foi aínda é mellor: Trátase dun che arxentino que cando volveu de face-las Américas veu dicindo que se lle esquecera o jallejo, e así o aguantaban, tanto os da casa coma os veciños, ata un día en que foron empalleira-la herba... Ao arxentino caéuselle a ferramenta, ¡seguramente porque viña afeito a usar guantes!, así que, en vez de agacharse, púxolle o zapato enriba sen decatarse de que a tal ferramenta, de mal pisada, levántase iracunda..., ¡polas propias leis da panca! O che, que non resistiu o impacto do mango nos seus propios fociños, soltou un xuramento: "¡Maldito engazo...; maldito sexa o carpinteiro que te fixo!"

Nin meu pai engadiu o máis mínimo comentario, nin a costureira, que de boba non tiña un pelo, volveu a falar en castelán. Aquela maldición do angazo foi unha bendición, que se ao arxentino lle fixo sangrar polas narices, á Manueliña volveuna ao rego..., á lingua dos seus antepasados, que se lle esqueceu o castelán, de súpeto!

Como aquilo da guerra, con aquela roja circunstancial en presenza, era tan suxestivo e recorrente, non sei quen volveu ao tema, pero a señora da Casa Grande, que era unha gran economista, estaba disposta a preferi-las cancións, probablemente para que as súas fillas aprendesen da costureira non só a coser, senón a cantar, que iso, esa actividade, sempre foi o complemento da agulla:

-Manueliña, deixémonos de guerra, que te estamos levando a malas lembranzas. ¡Veña, anímate, que che imos axudar con esas cantigas que estiveches cantaruxando esta tarde, asemade lle dabas ao pedal da máquina!

-Cústame atreverme, con tanta audiencia...

-Si, muller, anímate, que ao redor dunha lareira non hai forasteiros!

¡Que máis quixera eu que non ser forasteiro naquela lareira, que por algo era a da Casa Grande! Daquela, que máis adiante, igual cambiaba de opinión, que a vida ten moito de nora, pois mentres uns canxilóns soben, os outros baixan! Ton sorriu e aplaudiulle, animándoa. Contaban que a Muiñeira de Mosteiro, a da acea do Pacio, tamén lles palmeaba ás pedras cada vez que escaseaba a auga no banzado. O gracioso é que quen máis falaba daqueles avatares da guerra eran precisamente os que non pasaran de soldadiño raso, mentres que o Ton limitábase a comenta-las paisaxes das provincias, ¿liberadas?, como era o viño en tal ou en cal sitio, o ben que bailaban as mozas de certa provincia, e cousas así de miúdas. Falto de aventuras, ou caladiño delas, a tal momento a súa gran ventura foi escoita-la Manuela, que non lle quitou os ollos de enriba mentres cantaruxou a primeira, que nos dixo que estivera de moda en Madrid. Viña a ser unha cousa así:
La higuera se secó, se secó;
la higuera tiene las raíces fuera,
y mi chata ya no me quiere,
porque le ando de borrachera.
A letra non era moi convincente, pero a costureira cantaba coma os anxos; e neste caso, reforzada, porque a seguiron, palmeando, aquelas mociñas da Casa Grande; ¡tres, que eran tres, coma as fillas de Helena! Fixérono con algo de timidez, e coido que foi porque estaba presente o Arxentino, ao que lle gustaba ve-las sobriñas moi recatadas, falando pouco e facendo moito.

Como non todo ían ser cancións, e as noites outonías xa son longas, María Manuela, que volvía a estar de corpo presente, ¡de corpo e de espírito!, e mais acabou morrendo, pero moitos anos despois, cousa que parecía imposible nunha persoa de tanta vitalidade, propuxo, aproveitándose de que aquel día estaba meu pai, que lles organizase algún daqueles xogos que adoitaban facer antes da Guerra. Non se fixo de rogar, cousa que tamén me sorprendeu:

-Podemos facer o da vaca e mailo xateiro..., hoxe que somos moitos, pero, ¿quen fai de vaca, que ten que ser alguén que non se queixe dos cadrís?

María Manuela, con todo previsto:

-Aquí o que está máis afeito a dobrarse por sobre do arado é o Celestino, que nesa labranza das Cavozas farían falta catro coma el para domear esas terras...

¿O caseiro das Cavozas? Daquela o que me rin fun eu, pero ao disimulo, que ben entendín a trasnada. Celestino, arando, pouco máis era que un porco fozando, que tiña unhas vacas grandes pero mal amansadas, ou mal dirixidas; e logo que deixaba uns regos tortos, que máis parecían letras que sucos. Contábase del que no ano 1935, cando volveu de Cuba miña tía Ermitas, ao saudalo, díxolle que un home tan desastrado, e con aquelas cellas de xabaril, non merecía a muller que tiña; que o propio era que as afeitase de cando en vez, xunto coa barba... Ao día seguinte apareceu por Bergland, ¡coas cellas rapadas ao cero!

De xateiro ía facer meu pai, mentres Manuela oficiaba de feiranta, vendendo na vaca. Aló se foron uns cantos ao sobrado, reaparecendo aos poucos: A vaca viña cun gallo de pau, dos de revolve-la herba seca, que lle servía de cornos; e por riba botáronlle a trapeira vella, a de poñérllela ás vacas cando parían ou se arrefriaban. María Manuela farfallando:

-Aquí me tedes, que o meu home foise para Cuba..., non sei se para traballar na illa, ou para meterse dentro dunha cuba desas do ron..., a falta de viño! Deixoume o empeño dos cartos da súa pasaxe, e como non me vén o xiro, non me queda outra que vende-la vaca..., que xa buscarei quen me faga cunha desas de "cabana"!
.../...