Na miña nenez e primeira mocidade, o único encoro que eu coñecín foi o existente nas Pontes de García Rodríguez, preto da miña Vilalba natal, que embalsando auga entre montes inmediatos ao pobo, aportaba caudal para as necesidades daquel complexo que
comezou chamándose "A Mina" das Pontes, xunto á que andaba a Empresa Nacional Calvo Sotelo, da que sabíamos que producía enerxía queimando lignito dos grandes xacementos da localidade, e creara numerosos postos de traballo no que chegara a ser un polo de desenvolvemento e emprego para coruñeses e lucenses, especialmente vilalbeses.
Nin daquela eu tiven coñecemento dos problemas que aquel pequeño embalse tivera para Somede e terras inmediatas, nin se falaba do tema tendo en conta os supostos / ostensibles beneficios de progreso e traballo para As Pontes.
Xa en Lugo fun sabendo dos embalses de Portomarín, daquela aínda non recoñecida a traxedia do desarraigo que Belesar supuxera, e logo o de Vilasouto, que foi tráxica noticia cando un camión que levaba obreiros para traballar nas obras do embalse se foi por un terraplén abaixo, co tráxico balance de unha presa de mortos.
Pero o de Belesar conseguiu que os lucenses nos sensibilizásemos polo tema dos embalses, que borraron pobos, alonxaron xente e deixaron inmensa pegada nos que o sufriron e nos seus descendentes. Por iso foi un himno aquela canción de Fuxan os Ventos que laiaba:
"Primeiro Portomarín,
logo Castrelo do Miño;
despois tocoulle ás Encrobas
sufrir parello destino".
Como coartada e para xustificar inundar un pobo con declaración histórico-artística, Fenosa fixo un pobo novo en Portomarín, subindo pola ladeira, ao que trasladou os máis importantes monumentos deste fito do Camiño de Santiago, que subiron pedra a pedra ata a súa ubicación actual.
Hoxe Portomarín é unha ferida, amplamente comentada en libros, xornais, artigos, palabras... e como os maiores dos afectados foron morrendo, van quedando pegadas senlleiras como os milleiros de fotografías que custodia o histórico fotógrafo José Pereira, ou as lembranzas do vivido naqueles tempos de Eloi Rodríguez López, moitos anos Alcalde de Portomarín, que foi dos últimos en abandoar o pobo cando xa a auga comezara a anegar as vellas casas da antiga vila.
Todo o que de Portomarín se conta está tinguido pola nostalxia, pola dor, pola perda sufrida. O que teño visto publicado son, especialmente, reportaxes críticos co réximen, con Fenosa, co que houbo que sacrificar a cambio de ter enerxía eléctrica producida en Galicia para poder exportala sen beneficio directo para este país...
E de repente, Manuel Rivero Pérez, sociólogo, sicólogo, antropólogo, licenciado en Ciencias Políticas, doctorando en Humanidades, colaborador de GaliciaDigital, publica A MALDICIÓN DO ENCORO, editado pola Deputación de Ourense, que conta a traxedia que supuxo a construción do chamado SALTO DAS CONCHAS, no río Limia, que afectou directamente a O Baño de Bande, onde o autor naceu en 1953.
O proceso daquel embalse que asulagou lugares históricos, vías romanas, un balneario, e oscureceu tantas vidas, durou case medio século (1901 a 1949), e o autor estuda o proceso da construción do embalse, as súas repercusións e resultados ao longo de 516 páxinas, das que máis de trescentas corresponden á reproducción dos innumerables documentos oficiais e privados que cobraron vida con motivo deste proceso, que o autor documenta con total exhaustividade.
O libro podería ser simplemente un alegato contra a inxustiza social dunha macroinstalación que non contempla os danos colaterais, pero cobra unha dimensión diferente que só quen vive e domina as humanidades pode aportar, ao recoller as manifestacións dos afectados, contrastalas, estudalas e sacar as conclusións desde un punto de vista das persoas mancadas para sempre. Os afectados, é sabido, están doridos polo sufrimento, pero agora non só sabemos o que pasou senón como pasou... cal foi o proceso do coñecemento, da asunción (da evolución) do problema por parte dos afectados.
Creo que a gran diferencia entre a información que puidésemos chamar tradicional e o que se contén neste libro é que estamos afeitos á literatura crítica con procesos coma
este, onde se relatan os acontecementos, as consecuencias... magnificadas paulatinamente no canto de esvairse o recordo, para transformarse en nostalxia do que puido ser e non foi. Pero nesta crónica, sensible e consciente, o autor non só lle aporta humanidade ao problema que foi e segue sendo senón que, fundamentalmente, lle aporta consciencia, razonamento, introspección.
Entendo que este libro ten que ser para a comarca ourensá afectada por este embalse como unha biblia para os afectados, e unha conciencia consciente para todos.
O libro constitúe un repaso histórico ao embalse, co itinerario seguido pola promotora e as institucións, os fitos determinantes do encoro para tratar simultáneamente o problema para os afectados, seguindo as fases do sufrimento (dor-desesperación-angustia-indignación-rabia-abatemento), a dualidade de sentimentos (comprensión-recelo-reencontros), os dilemas dos afectados, a maldición dun pobo, os símbolos , as fronteiras (no tempo, no espazo, social e identitaria), o patrimonio viario inundado, as reclamacións, as expropiacións, as presións...
Quero chamar atención sobre o acerto do autor ao encargar do epílogo ao seu (e meu) amigo Iago Santalla, Doutor en Humanidades, formador de formadores, natural de Portomarín, a nosa terra máis dorida polos embalses, que cualifica a estructura da obra de "perfecta, pola forma tan fácil de narrar, sen perder a base científica" destacando a descrición das "consecuencias socio-emocionais do encoro (definidas na perda da casa e da comunidade), e o seu entronque coa catalogación do patrimonio histórico anegado".
Levou tempo (hai 72 anos do remate do embalse), pero velaquí que estamos diante dunha obra total sobre unha traxedia colectiva, que os técnicos se encargaron e encargarán de poñer en valor pola utilidade que supuxo para a produción de enerxía, pero o sociólogo-sicólogo-antropólogo-politólogo e humanista fai un xuizo moral, humano, para poñer de manifesto un sufrimento, un cúmulo de emocións, e unhas perdas humanas, sociais e morais que ninguén, nunca, poderá compensar.
Ocorre como con esas rehabilitacións morais que se conseguen moito tempo despois, sen ánimo de compensacións materiais, xustiza incompleta e tardía, que poñen en valor as xentes, os tempos, os pobos e unha vida moi dura que merece alomenos afondar nela con admiración, respecto e agarimo.
