Aquel zoqueiro (18)

.../...
De volta á palleira, seguidamente dunha cunca de boas papas, espesas pero ben remexidas, atopei ao tío Xosé dándolle á gubia e asubiando, compracido no seu labor, que é a mellor forma de traballar. Explicouse:

-¡Como non tiña aprendiz que me molestase, din en chifrar!

-Pois eu paseille un bo medo aló arriba...

-¿E logo...; saíuvos o lobo?

-¡Moito peor! Mire, mentres o señor cura liberaba nas ánimas dos nosos defuntos, eu din en tremer que saísen das súas covas por entre das miñas pernas, que ben sabe que as lousas da nosa igrexa teñen eses buratos para tirar delas..., de cando os enterros se facían dentro! ¡Case me desmaio!

-¿Co medo, ou coa fame?

Non lle respondín, que a súa pregunta era capciosa, e deume vergoña. El quedouse mirando para min, como matinando nalgunha cousa importante:

-Rapaz, ¿tes oído que o movemento demóstrase andando, que por algo a Falanxe sempre desfila a pé, mentres o seu Xefe, o actual, ese ferrolán tan aproveitado, non se apea nunca, sexa do cabalo ou do seu cochazo, segundo lle pete, ou a présa que teña? ¡Ten demostrado que sempre se moveu ás dereitas..., porque é o máis cazurro de todos! Daquela, como aquí o teu Caudillo son eu, bota a andar, todo por aí, e faite co voso tronzador, que eu non fun quen de atopalo, ¡e temos que tronza-lo noso país, máis ou menos como fixo Franco!

-Estalle debaixo do hórreo, colgado de dous tornos, por dentro da soleira..., ¡para que non se molle!

A auctoritas daquel home era tal que nin lle preguntei para que quería aquel tronzador, pero a demostración foi inmediata: Asentou a aixola e botouse fóra do pendello, pola eira arriba. Parouse nunha pila de troncos e de ramas, tirando dun tronco de carballo que lle pareceu axeitado. Despois diso upou unha das cabezas por encima daquela morea de paus e díxome, parsimonioso pero sempre con autoridade:

-Imos separarlle esta parte fea, a das ramas, pois con pouco máis dun metro chega e sobra. Ponte dese lado e tira comigo da serra, amodiño, que este aparello ten o lizo a punto, así que non se vai atrancar. Ti, ao suave, como se acariciases unha nena...; só para sostelo e para segui-los meus tiróns, que a forza xa lla darei eu, do meu lado.

Despois de cabeceado, botou man da bros das zocas, e púxose a descascar no tronco dándolle unha certa cuadratura para deixalo polo estilo dunha travesa do tren.

-Agora cómpre marcarlle dúas converxentes, e afondalas coa serra, ata o medio da cerna...

-¡Señor, tío, isto é un ripeiro, outro, que para darlle forma de burra só lle faltan as catro patas..., que terán que ser diverxentes!

-¿Que ía ser, se non; unha cubeta para darlles de comer aos ranchos? Un zoqueiro non lles debe quitar a especialidade aos carpinteiros... -Díxoo cunha ironía atroz, máis cáustica cá propia sosa!

¡Raposeiro! Fíxoo á mantenta, intuíndo que meu avó acabaría dándolle ese uso ao tronco aquel, e para máis chanza, coa miña complicidade! Co novo ripeiro posto en pé, veu a súa utilidade:

-Aquí teño, aixoladas, este par de zocas baixiñas, de muller, pero como lles saíu un nó podre, non é cousa de enganar á túa avoa, e á Flora aínda menos, pois, para nó podre, chegoulle co seu Avelino. Non, non son poñibles, pero serven para que ensaies, coa trencha e cos trades, aplicándolles, de últimas, as legras. ¡Ti traballa de firme, e faite á idea de que non teñen ese nó podre!

Aquel ripeiro improvisado, baixiño, dun tronco, dunha torada arroubada a meu avó, converteuse no meu laboratorio de formas, ¡de formas pedicias!, que así botei a andar pola vida, pola vida dos artesáns, que en nada desmerece das doutros artistas, ¡salvo en que é das máis útiles, e non só para os corpos! ¿Houbo rifa? Ningunha, que cando asomou meu padriño, brandindo na súa caiada, canto nos dixo foi:

-A competencia, coma iso de face-los fillos, nunca sobra, que se algún día chegan a sobrar os zoqueiros, daquela que se dediquen a facer santos, que xa é hora de renova-los vellos, pois os máis deles son tan feos, tanto, que ata non sei como non se asustan deles, maiormente as rapazas, ¡co mexeriqueiras que adoitan ser!

-Xosé, -contestoulle o seu tocaio, con todo apromo-, niso erras, pois as mulleres, do santo, o que lles interesa é a súa comenencia, que para o demais, para o que vostede e mais eu sabemos, xa nos teñen a nós, os do pelo no peito!

Meu padriño, xa digo, en vez de enfadarse, riuse, e aos poucos marchouse, coa avoíña sentada no carro e el arramalando nas vacas, dispostos a traer unha carretada de leña, da Grandiña, daqueles toxos bos, arnais, que tiñan cada tronco coma a miña perna pola galladura, do máis axeitado para roxar o forno, cousa que, por outra parte, non tiña agardas, pois de metidas as chuvias outonías non habería vacas capaces de tirar do carro, ¡nin solando!, por aqueles trollos que se formaban alí abaixo, no porto Bergland e por arriba dos prados da fouciña.
-.-
Non hai oficios, que todos se encerran nun, ¡no de botarlle vontade ás cousas! Iso foi o que dixo aquel Zoqueiro ao preguntarlle pola causa de que se dedicase ás zocas, asiduamente, sempre detrás dun ripeiro, atusmándolles aos mesmos toros: toro, machado, aixola, gubia, trades, legres, coitelas, repenicos...; e para as das festas, ¡tinta negra, do propio fume! Como diversión adicional, os seus asubíos de satisfacción, que non sempre tería ao lado un aprendiz charlatán e preguntón.

-Rapaz, -engadiu, despois de ollar unha zoca ao trasluz, supoño que temendo pasarse no seu baleirado-, o home antigo non atopou outra elección cá de cazar, pescar e subirse ás froiteiras, pero co tempo decatouse de que as súas mans, provistas dunha boa ferramenta, resultábanlle más eficaces, máis..., versais!

¡Boa a fixen, que aquel home faloume dos útiles máis axeitados e máis necesarios para cada oficio ao longo de media mañá, tanto, que ata que apareceron meus avós co seu carro de toxos, a clase, o tema, non decaeu, por ningún dos dous.

-Neste intre estáballe referindo ao mozo que a nai de tódolos oficios foi a roca, a roca e mailo fuso… Deus bendiga ao seu inventor, pois, sen estes trebellos, tiñamos que seguir entaboados coas peles, cousa que xa foi un paso pois aquilo das follas da parra..., ¡no inverno, que é cando máis se precisaban, secan!

Miña avoa botouse as mans ao nó daquelas puntas do seu pano da cabeza, que era o seu aceno para defenderse dos escándalos, temendo que aquelas leccións impúdicas me fixesen caer en pecado contra a honestidade da vestimenta. Nin visto nin oído, pasoulle a corda de pita, aquela das vacas, ao avó, encomendándolle devolvelas á corte e pensalas.

-Señor Xosé, tempere co neno, que para falar dos oficios non fai falta baixarse ao pecado orixinal, ás vergoñas do paraíso... Mire, xa que tanto fala, -pinchouno, que os anxos tamén saber bater as ás-, mellor lle será limpar esa boca cunha cunca de leite das nosas marelas..., ¡que lles serve de deces, aos dous!

O Zoqueiro e meu padriño atuábanse, pero con miña madriña, non; o que non sei é se era por cortesía ou por falta de confianza. Nisto xa se reincorporara o avó, e dirixiuse ao outro Xosé:

-Veño matinando niso, no de antes, e para min o gran adianto foi o ferro, despois da roda e doutros aveños esenciais. ¡O ferro fixo posibles as ferramentas duras, pois iso do aceiro consiste simplemente en graduarlles o carbono...!

Aquel tocaio asentiulle, e a partires diso pasaron días enteiros, ¡días, que a noite era para as ruadas!, falando de ferramentas, de aveños e de oficios. Que eu saiba, non hai máster de ferramentas artesanais, mais para min todo aquilo foino, cum laudem.

¡Que razón tiñan aqueles dous, aqueles pensadores, aqueles argalleiros, aqueles xenios ignotos, de que a técnica é simplemente a aplicación da ciencia, do pensamento profundo e concentrado, aos traballos cotiáns! Gran parte do atraso económico da nosa Galicia, que non todo, debíase á nosa curta evolución no campo das ferramentas, que nos meteron de roulón no comercio dos outros, dos máis avantaxados industrialmente, levándose os nosos cartiños en lugar de captalos nós, con produción propia. Que non digan que aquí non houbo, que non se deu, cooperativismo industrial... ¡O que non houbo foron oportunidades porque os capitalistas, os burgueses, volvéronse rendistas..., ¡rendeiros a distancia!

A estas alturas da vida, da civilización, metidos nunha Unión europea socio-económica, ¿vale a pena deterse nunha evocación daqueles oficios, hoxe obsoletos, da nosa bisbarra, tan apaixonadamente comentados e analizados por aqueles patrucios? ¡Coido que si, aínda que só sexa como estímulo, xa que a semente soterrada acaba por dar froito..., se o tempero da terra é axeitado!

Empezando, xa que logo, polos ferreiros: Os castrexos, pese á acidez do noso chan, legáronos, chegaron ata nós, as súas tenaces, zafras, escouras, etcétera. Nin era abundante o mineral, nin doada a súa extracción - carreto, nin as técnicas da fundición acadaran un nivel óptimo, pero en Galicia obtívose ferro, moito. A toponimia menor da miña bisbarra, ese rexistro histórico que morre coas concentracións parcelarias, a medias recollido naquel Catastro de Rústica da posguerra, reflectiu cantidade de ferrerías, de ferreñas, de ferreiras, de escouredos..., que pasaron ao inferno dos esquecementos culturais. Algunha obra especializada recolleu algunha, ¡que para mostra, un botón!, así como algo, algunha referencia, das técnicas do seu laboreo. ¡En definitiva, pouca cousa! Distinto é falar dos ferreiros, que iso é de onte mesmo, coas forxas, cos mazos... ¿Ferreiros, todo por aquí? ¡A mazo! No propio Bergland, daquela con oito casas, dúas delas conservaban as súas forxas e mailos trebellos pertinentes. O que non cheguei a coñecer foron ferreiros de boas pulgas, que xa o recoñecía a cantiga: Non te cases cun ferreiro / que te queimará coas muxicas. / Casa, muller, casa, cun carpinteiro / que che fará huchas bonitas.

A presenza de xente nas forxas, esperando ser atendidas, fose para encargar ou para calzar ferramentas en uso, daba lugar e ocasión para os máis saborosos parladoiros, que foron vehículo, transvases de información, de novas, a condición de que calase o martelo, que non todo ían ser faíscas e cravuños: Quen queira sabe-las cousas / que vaia á forxa do ferreiro, / que volva polo muíño / e que as conte no fiadeiro.

Coa iniciación que recibín á beira daqueles ripeiros, ¡dous, pois para daquela xa eramos dous, mestre e alumno!, cada vez que había que ir a xunto do Queitán, -dos últimos que quedaban era o ferreiro máis próximo, no lugar de Bascuas-, nin que dicir ten que me apuntaba eu, ¡modestia á parte, que se dicía daquela! Queitán tiña a sorte de dispoñer dunha uceira impenetrable, entre Bascuas e Xerbolés, así que aforraba o mercadeo, a feira do carbón vexetal. Na escola fixera certa camaradería cun fillo seu, xa maior, que me encargaba a redacción das súas cartas para unha mociña de Suegos..., ¡e non deberon saír moi desañadas xa que aos poucos casou con ela, e foron felices! O mozo, en reciprocidade, referíalle ao neno, ¡servidor, que tamén se dicía daquela!, nomes e técnicas do seu instrumental, do que aínda conservo algunhas notas.

De ferreiros tiñamos por entón tres notabilidades, a cal máis ilustre, simultáneas, triangulando Bascuas con Mosteiro e con Ver (Caraño). Viñan a ser tres recuperadores de chatarra, que aquilo, na posguerra, si que era patriotismo, ¡crear da nada! O de Bascuas especializárase en calzar ferramentas, en engadirlles aceiro para suplir os desgastes do uso e da moa. Por parte, o de Mosteiro esgotou canta lima quedaba en catro leguas á redonda para convertelas en coitelos e fouciños. En canto ao de Ver, e mais morreu sen a Cruz do Mérito Agrícola, ninguén se doeu tanto das marelas coma el, que deu en facerlles arados lixeiriños, de pouco material pero eficaces, eficaces e resistentes. ¡Outro artista!

Era un pracer darlle ao fol do Queitán, de tan equilibrado que o tiña, que se manexaba co dedo da man dun neno, e iso a pesares dalgún que outro remendo de coiro, ¡que a saber a que zapateiro enganou para conseguir tanto becerro! A súa fornalla, separada do fol por unha lousa da Mouriña, cun recebo de lar, daquel dos prados de Castelo, estaba, tíñaa, tan chea de cinsa e de escouras, que case non deixaba sitio para o carbón vexetal, pero o que nunca se lle pode facer a un ferreiro é unha suxestión de ámbito profesional. ¿A un Xúpiter tronante, a un Vulcano...? Se o querías ter contento, que ata che daba as grazas, abondaba con irlle á fonte por un par de caldeiros de auga fría, para os temperos. O dicionario das ferramentas dun ferreiro normal, como eran os citados, non era precisamente curto: alicates, atizadores, banco de barrenar, cortafríos, esteixador ou estirador, ingres ou zafras, limas, martelos de todo tipo, pugas de furar e de avellanar, punzóns, sufrideiras, tarraxas, tenaces de vinte clases, trenchas, tufos...

Se o teño que dicir, o que máis admiraba en Queitán era a súa capacidade, o seu arte, para anticiparse, para adiviña-las formas resultantes, as definitivas, sen pararse a arrefria-la peza, xa desde o momento en que, para o profano, só parecía un tizón requeimado e chispeiro.

O pretexto para achegarme ao ferreiro, á súa moa, baixando ao río, víñame dado, a miúdo, polos saquetes de moenda para papas, filloas e outras miudezas, pois a fornada, o saco grande, levábase na egua ou no carro das vacas, segundo se terzase. Se había abundancia de caudal, a moenda deixáballa en Veiga ao Veiga, ao Daniel da Laxe, irmán e herdeiro daquel que matara a Falanxe, xunto co Blanco de Cobula, que ata os puxeron en cruz despois de mortos, acaso para facilitarlles a entrada no Ceo, no camiño de Castroverde, arriba das chousas de Pena, pero nas secas había que baixar ao muíño de Anxo Seixas, nos Penallos, no que sempre atendía o seu fillo, Xosé, que aínda vive no intre en que escribo estas lembranzas. Ámbolos dous muiñeiros eran agradables e de conversa fácil, incluso comigo, un cativo que pouco tiña de que falar con aqueles artesáns.

A Daniel da Laxe nunha ocasión axudeille a pica-la pedra de riba, que era a más delicada porque había que xirala no seu "burro", envorcala, traballo divertido pero difícil, xa que tan doado era pasarse como deixala roma, coa conseguinte descompensación no produto final, fariña/farelo. Tempo adiante souben que iso de acea vén do árabe, e que se distinguen dos muíños pola horizontalidade dos seus rodicios. Por picarlle a pedra, naquela ocasión non me cobrou maquía, un favor negativo porque así, á volta, costa arriba, aqueles dous saquetes, o da fariña e mailo do farelo, pesaban outro tanto coma o gran. Deste Daniel vou contar unha anécdota, que a teño por graciosa: Súa irmá, Carme, ou Carmiña, tiña sona de cociñar coma os mesmísimos anxos, así que a rifaban os cregos para tela de Ama das Chaves; pero en certa ocasión un deles pasou de rifala a rifarlle, que por pouco pide a súa excomuñón: Contaron os veciños daquela Reitoral que aló de noite oíron voces, e saíron en socorro coidando que os fuxidos atracaban ao crego, mais, ¡non era así! O que viron foi á Carmiña, que se botou fóra da casa, en camisón, cun coitelo na man... ¿Que pasara; ou mellor dito, que non pasara? O crego estivera de cea cuns cazadores, e non debeu volver moi espelido xa que se confundiu de habitación, e por ende, de cama. Os veciños acompañárona para dentro, para que se vestise e recollese o ato das súas cousas, pero aquela mesma noite abandonou a Reitoral. O do coitelo explicábase porque aquela virxe sempre durmía con esa defensa debaixo das sabas...; ¡e menos mal que o señor cura non precisou curas, que tan só recibiu unhas rabuñadas coa punta do famoso coitelo!
.../...