Aquel zoqueiro (8)

.../...
A Casa Grande, que niso non se diferenciaba das outras do seu grado, tiña a cociña medio a medio das cortes, sen sobrados por encima para que non lles minguasen aquela altura cenital, causa e sistema, tiro, que facía que a leña da lareira ardese perfectamente, salvo que estivese enlamada. O bo arder produce pouco fume, así que daba gloria gozalas. O normal era rodear aquelas lareiras inxentes, aqueles templos do lume, con dúas ou tres bancas de respaldo, así que a mesa non era redonda, pois as de levante fixábanse nun lateral, pero o laparío, si, ¡que para algo estaban as tenaces e mailo soprón!

A cociña bilbaína, á que se volveu a últimos dos corenta, neste aspecto foi un desastre: encaixáronas nunha corte, na esquina máis axeitada, e non sempre ao Sur. Tendo en conta o prezo dos mármores e/ou dos azulexos, ficaron reducidas, minguadas, á terceira, cando non á cuarta parte, das antigas, das de lareira. Pero o máis negativo parou nestes dous inconvenientes: ¡con elas acabáronse os contos de lareira, que nunha económica o relator sempre queda ou medio tapado ou descentrado, sen ambiente propicio; e logo que non se podía, non se pode, xogar discretamente, que lle ven a un todo, desde o dous ata o as! Dixen dous pero son tres, pois nas bilbaínas non se poden escenificar aquelas representacións, verdadeiramente teatrais: Aqueles xogos dunha mímica excelente, aqueles recitados con mocas, aqueles fiadeiros, que se ben foron a menos o liño e maila lá, outra década si que duraron. ¡Que se lle vai facer; os tempos avanzan que é unha barbaridade; quere dicirse, barbaramente!

A caldeira da Casa Grande estaba emprazada nun escuro, no punto máis afastado do vertedoiro, e era tan grande, tanto, que nin sei como coubo no carro, nin polas corredoiras, cando a subiron desde a estrada, desde Mosteiro. Naquela parte tiñamos o parladoiro da xente miúda, presididos polo Euloxio, un vivaz, que se non chega a morrer antes de vir a democracia aquel home arrastraría as masas cara á súa urna. De cando en vez paralizábanos o señor Senén, o arxentino, un home pragmático e nobre onde os haxa. Coincidira o seu retorno, temporal, vacacional, co falecemento de seu irmán, o da casa, o morgado, e xa non retornou ás Américas pola súa xenerosidade de amparar e tutelar aos sobriños orfos.

-Non aticedes máis, que os porcos, ao non atopar algo sólido na caldeada, van roe-las maseiras.

Aquel trío de bancas, circundando a lareira, tamén servía para que por detrás, ás agachadas, lles desatásemos o mantelo ás mulleres, en particular ás fiadoras, ¡roca ao van!; e tamén ás costureiras, cousa que as encabuxaba porque adoitaban gardar nos seus petos as tesoiras, as agullas, os dedais..., ¡todo un caixón de xastrería! O caso é que naquilo das mantelas desmanteladas só se enfadaban as rapazas cando o xogo era cousa de nenos, que ben se rían da mesma broma cando actuaban os seus pretendentes.

Nolos cativos si que nos riamos, por calquera cousa e a callón, que para nosoutros aquela guerra resultaba tan ridícula e tan distante, que medio a tomáramos a broma, entrándonos incluso a febre de fabricar cachorrillos co cañoto dos paraugas, que disparaban chatolas, areas, e canto lles metésemos por diante da pólvora. ¿Pólvora? Si, de verdade, obtida nin sei como, que seguiu usándose na louseira da Mouriña, e sempre houbo algún raspiñeiro dela...

Aló á dereita, por diante do vertedoiro, estaba a mesa de levante, ¡e que levante, de Casa Grande! Nela téñense xogado partidas dobres, simultáneas, cada unha de 3x3, e aínda así sobraba táboa para a auga, que coincidindo festa, a señora Virtudes convidaba con viño, botando man dunha garrafa de vidro, das do colo longo e estreito, cun tapón esmerilado, que levaba catro ou cinco netos, ¡ben medidos! Aquela mesa, ¡téñome lembrado ben veces diso!, algo de sacra tiña, pois nos rituais do naipe a seriedade e maila solemnidade sempre se impoñían: ¡Carta na mesa, pesa! ¡Carta xogada e palabra de casamento..., nin que baixe lume do Ceo! ¡Contra o que renuncia, denuncia! ¡Os que non saiban a cartilla, que xoguen na sancristía! ¡Quen dea, caladiño estea! ¡Baralla vella, ela mesma dá as señas! ¡Contar e rezar, non requiren falar! ¿Quen predica? ¡Eu, que por algo fixen as últimas! E así ata infinito: ¡todo un dicionario!

O ministro, o caporal das bancadas, era o señor Senén, primeiro en todo, que sempre se lembraba das saídas:

-¡Xogades vos...! (Porque tal, e porque cal)

Tan só se lle vían aqueles dentes de ouro cando trunfaba, ou cando cantaba, ou cando lle era favorable o reconto. O que sempre tiña á vista era a súa leontina de ouro, cruzándolle o chaleco, co reloxo, tamén de ouro, e tan a punto que só lle igualaba o do Afonso da Cordeira, aquel sancristán, campaneiro, enterrador e recadador dos conxuros do señor Cura. ¡Un enchufado!

Cando concorría moita xente, en domingos ou en días bos, ¡que bos eran aqueles dos traballos especiais, tal que os fiadeiros!, na Casa Grande baixaban as cadeiras do comedor, pero ninguén ousaba sentarse na redonda, na de brazos longos, que a deixaban estar, permanentemente, por tras da lareira, entre o vertedoiro e mailo caldeiro paredado. ¡Estaba alí, púñana alí, simbolicamente, como de corpo presente, coma unha trona, xa que tal fora para o patrucio, para o ausente! Nin o propio tío Senén, aquel arxentino da leontina, ousaba retela, usala: ¡El non era, non fora, o vinculeiro da casa! Unha noite que se me ocorreu medila coas miñas cachiñas, ¡cabiamos catro!, miña madriña deume coa roca no ombreiro, por riba do lume, acompañándose dun berro, "¡Meniño...!", que nunca outro igual me dera fóra da nosa casa. Eu entendina: Aquilo era tabú, que xa aforraban de baixala; máis ou menos, a ara dos manes e dos penates dunha casa fidalga. No resto da cociña, pois incluso coas cadeiras sobraba un resto, estaban as cambeleiras dos xatos e mailas do boi, dunha madeira tan negra coma a noite, especialmente polo sarrio que transportaba o fume, por difuso e tenue que fose. Tampouco souben porque lle chamaban boi ao touro das vacas, do que se segue que eu non ía para labrego pois aos outros cativos do lugar semellantes "chorradas", como agora se di, tíñanos sen coidado.

Cando entramos aquela noite o primeiro no que reparei foi na señora María Manuela do Escouredo, habitual da casa, que por algo nacera nela. Estaba barallando unhas cartas noviñas, recentes, obviamente traídas da última feira, pois, do que non, xa as tería sobadas, manipuladas. A tal momento non se cansaba de explicar que non as tiña marcadas... O Zoqueiro, entre saúdo e saúdo, volveuse discretamente cara a min e díxome, ao baixiño, coloquial: "¡Aínda non!". Non puiden evitar rirme, así que alguén debeume tomar por chosco xa que non había motivo para iso, nin visible nin audible.

Volvendo ao asunto do xogo: Nas primeiras partidas da noite participaban poucas mulleres, que se ían incorporando cando os homes cansaban de darlle ao tute, ou elas do seu fiar e calcetar. Ás mulleres dábaselles mellor a brisca, por aquilo do tres e mailo as, que neses incidentes os berros e maila bulla chegaban ata a porta do curral. María Manuela non quitaba os ollos das súas cartas, nin daquela nin nunca, pero as orellas tíñaas orientadas ao Zoqueiro, pois niso de espiar rivalizaba coa cuñada da casa.

-¡Ai Xosé, vai parando con eses contos, e con eses repenicos, que temos que repenicar unha brisca, ti e mais eu, ámbolos dous, de parella...

-Logo acabo, Manueliña, pero estas chinelas da miña patroa, da señora Xosefa de Gómez, aquí presente, requiren a súa atención..., para que axuguen con ela, coa súa eligancia natural, que mas ten que presentar na Misa Maior do Convento. ¡Cousas naturais, propaganda do meu oficio!

-Nese caso..., pero non te entreteñas moito aquí en Bergland, que no meu Escouredo ben sabes que o meu home, o Ramón, fai as huchas bonitas, que de algo me namorei, ¡pero o que é zocas...! Sempre di que as huchas e mailas cómodas son obras de arte, que por algo as levan as noivas na súa dote, pero que ás zocas non se lles dá mérito, ¡porque as arrastramos pola lama en lugar de levalas ao lombo!

O Zoqueiro quedouse mirando para ela, co repenico na man, nun xesto altivo, parecido ao que fan os zapateiros coa subela, ou os xastres coa agulla, ou os gardas coa fusila..., ¡pero acabou cedendo!

-¡Ai Manuela, tarde piaches, que casualmente tiña un par da túa medida, ben sequiñas e ben feitas, que che ían servir para baila-la muiñeira..., pero vendinas en Castroverde, nada máis abri-la saca!

A señora detívose cun abano de naipes na man, e deuse con eles un golpe de peito:

-¡A culpa é túa, por pecador! Sempre correndo para Castroverde, que non é do teu municipio, nin da túa clientela, e deixas desabastecidas ás que baixamos a Mosteiro, que é a nosa!

Non tal, pois o de ir a Mosteiro era simple comodidade, proximidade; e logo que en Montecubeiro aínda quedaban receos de cando o noso Couto, xunto cos de Miranda e Mirandela, fomos incorporados aos outros territorios do Conde de Altamira.

O Zoqueiro respondeulle facendo que poñía a palma na orella como para que non oísemos os outros:

-Resulta que teño unha querida, aló en Vilalle, -eu tiven claro que era unha chanza das súas-, e como Franco ten prohibido o amor libre, pois..., ¡hai que vela ás escondidas, e non como fan outros, maiormente os da camisa azul!

A señora do Escouredo, que tamén tería os seus comunicadores, insinuoulle:

-¡Pero esoutro non é de Vilalle...!

-¡Ah, pícara! Xa vexo que as colles sen anzol, pero a troita de onte só a vin eu, ¡que me cadrou estar na beira do río! Pois, ben, xa que o vin, contareino, ¡así me leven preso!, que troitas tan gordas non se ven tódolos días.

Quen máis quen menos, preparou a orella, pois cando aquel Zoqueiro dicía que ía contar, era que o conto merecía ser escoitado:

-Os de Pol somos altivos, porque canto máis baixa é a terra, máis altiva é a xente...

-Xosé, nin altos nin baixos, que isto de por aquí é unha bocarribeira...

-Manuela, atende, que os contos, coma os cestos, hai que comezalos polo fondo... Eu ía comparar, simplemente iso, para poñer un exemplo de altivez, que aí tedes o caso do noso Alcalde, ese don Domnino, que non se afeita porque para facelo tería que apearse do cabalo. En cambio, outros..., ¡outros hai que, de tan humildes que son, aféitanse de abaixo para arriba! Como hai roupa tendida..., -quixo aludir aos cativos presentes-, haberá que empezar por secala, ¡e despois, pasarlle o ferro!

Mencionar a don Domnino, Alcalde de Pol e Administrador do señorío da Olga, e que pousase as cartas o Ton das Figueiras (da Casa das Figueiras), todo foi un. ¡Aquel señor puxo máis orellas cá propia María Manuela! Fora Sarxento, na in-civil, e seica tivera de madriña de guerra a unha das fillas do tal Domnino, perdendo aquela relación ao licenciarse. Naqueles tempos as letras, os libros, as diversións, fóranse ao forno da contenda, pero a chamada das armas, dos uniformes, tivo moito tirón entre as rapazas: ¿polo mando en si, ou polos haberes...? ¡Coido que habería un pouco de todo! Pero deixémo-los incisos para non perde-la narrativa do Zoqueiro:

-Ben diferente, poño por caso, o voso... Cando gardei as zocas que me sobraron, como facemos tódolos zoqueiros, na adega do Escardel, alí diante do mostrador achegouse o Sarxento da Garda Civil para darlle a novidade ao voso..., ¡ao Gran Cacique! A min pareceume oír: "Baje la pata, Sargento!", pero debeu ser que lle oín a voz do entendemento, e non os beizos, ¡tan animal que é o pobre! Do que estou certo é do que lle engadiu despois: "Aquí sobras, e na Agra de Bolaño fas falta... Xa vos teño dito que vos poñades da parte de arriba, que sempre se dispara mellor de arriba para abaixo...; e non quero descoidos, que eses de Montecubeiro igual van falando o que non deben por esas corredoiras. Se alguén se desmanda, xa sabedes: facédevos respectar!”.

Ao día seguinte conteillo a meu padriño, pero non se escandalizou, pouco nin moito, que simplemente me dixo: "¡Tennos medo..., a algúns!". Nada máis lle preguntei, que o entendín ben.

O Zoqueiro seguiu:

-¡Iso si que é mirar pola xente de orde, gardárlle-lo camiño aos de Montecubeiro..., por se alguén se mete con eles! Pero aínda lles vou dicir máis, para que vexan que autoridades teñen. Volvendo á miña comparanza: Aí tedes ao de Pol, que sempre di, "En que xa digo...", pero o único que di que se lle entenda é obrigar aos caseiros para que lle paguen as rendas antes do Samartiño, ¡e se alguén fala mal, que o faga! El faino en termos tan sinxelos que sempre o entenden os avogados. Pero volvan comigo a Castroverde, que aínda non rematei. Decatándome de que no sobrado habería máis lerio, eu, que son amigo de aprender, tamén subín para arriba, pero ao cuarto do comedor xeral, onde sempre se atopan amigos para comparti-lo vasete. Desde onde me puxen, eles non me vían, pero eu, si. ¡Vía, e oía! Por certo, ¡que completo é ese home! Primeiro, preocupándose dos de Montecubeiro, e despois dándolles uns consellos aos Arrieiros, que para min os quixese!

A todo isto a señora Virtudes mostrábase tan esperanzada no interese do relato que incluso lle arrimou un vaso de auga ao Zoqueiro; supoño que o fixo para que non se quedase sen verbas antes de rematar o seu testemuño.

-¡Conta, Xosé, conta! ¿Que pasou coa Carme..., tendo ao seu home, ao Arrieiro, diante!

-Pois, o que é pasar..., a saliva pola garganta! Pero o que é poder, podería, pois, cos poderes que seica mandou aquel asasino de seu irmán, o tal apoderado quéreos botar dese casarío onde os asentou..., ¡o que ben sabedes! ¿Non dicían aqueles da República, un deles ese mesmo López, que, "¡La tierra para el que la trabaje, y el chumino para quien con ella case!". ¡Pois logo! ¿Como pretende un home que presumía da súa dereita atreverse a requirir un obreiro do campo, un pobre caseiro, por moi arrieiro que sexa, para que lle deixe libres eses bens, e así venderllos a quen mellor llos pague, ¡que os abandonou por unha simple muller!, e máxime coa cantidade de terra que seica teñen a folgado nesa Pampa, que o ten apampado?

A xente ríase a cachón, e eu daría algo, ¡pouco, que nada tiña de meu!, para que estivese alí meu padriño a tal momento, e me fose explicando aquelas indirectas do Zoqueiro que tan chistosas lles resultaban ás persoas maiores daquela ruada. Pero pregunteille ao día seguinte, mentres lle axudaba a prepara-la caldeada do gando, empezando por aquela verba, que eu nunca tal escoitara:

-¿Iso do chumino que é, a dote que levan as mulleres ao casar?

-Non lle fagas caso a teu tío, pois, cando se pon de broma, confunde o cu coas catro témporas.

Así quedou a cousa, pero a min non se me esqueceu a segunda parte daquel relato. Despois dun folgo, pasadas aquelas risas, segundo meu padriño infundadas, un folgo e mais un vasete de viño pois o Zoqueiro levantou o vaso e mostroullo á señora Virtudes facéndolle un aceno como para indicarlle que lle daba noxo a auga. Foi atendido, e o vaso cambiou de cor, pero por pouco tempo, que o lanzou ao garneato todo seguido, dun trago. Despois diso volveulle a fala:

-Como lles ía dicindo, fíxense se é amable ese Alcalde, e mais non se chama así, -dixo mirando para un cativo de Cas Nogueira que fora bautizado con ese nome, Amable-, que non lle causou ningunha molestia á Carme, que nin sequera a mandou pasar polo seu Axuntamento para axuntarse..., ¡quero dicir, para axuntarlle a consulta! Eu fíxenme o distraído pero quedei cerca dos meus compadres da Braña, axudándolles coa xerra do viño, que desde alí, cos meus ollos de lince, e con estas orellas de raposo que Deus me deu, ¡que por algo son de Caraño!, vino e oíno todo, ¡absolutamente! O Cacique, quero dicir o Gordo, cedeulle a súa cadeira á Carme, collendo para si un simple tallo que estaba esquecido nun curro.

-¿E o Arrieiro...? –Preguntou, ávida, María Manuela.

-¿O Arrieiro? Ese quedouse de pé, pois como tal arrieiro debe estar farto de andar dacabalo..., do que sexa! ¡Pobre Carme, que xa é desgraza non ter para comprar saias da súa talla...!

Volveron a rirse, incluso algún dos cativos, ¡máis listos cá min, obviamente!

-¡Xa entendo, xa, pois é máis barato ensina-los xamóns que regalarllos ao seu Alcalde! –Pinchou a do Escouredo.

-Manuela, á próxima víuselle o ranqueiro, pero ti estás de picardía, alén do que eu estaba dicindo... O Gordo seguiu explicando, ¡como fan os bos mestres! "Ti, tranquilo, que iso está nas miñas mans..., que aí non cabe desafiuzamento, que os damos por abandonados, e aplicámoslles o comiso dos bens dos roxos, dos fuxidos, que uns si e outros non, saen ou non saen á subasta, segundo a min me saia de onde ten que saír; e se hai secreto, non hai poxa; e se non hai poxa, lévaos aquel que oferte unha simple peseta, como vai ser o voso caso! ¿Gústache?". "¡A min, si, moito!". "¡Daquela, trato feito!".

-¿Gustáballe á Carme, eh Xosé?

-María, vai calando, pois o gusto viríalle despois, que o remate foi este: -"Mañá vou a Lugo, que teño audiencia co Gobernador, así que ti, rapaza, saes para Lugo con eses papeis dos que temos falado....; pero ti sola..., como que vas ao médico..., para non chama-la atención!". –"Eu irei coa Carme ata a Línea..., para levala e recollela!" –Ofreceuse o Arrieiro. –"Mellor, non, que ela non ten medo, e igual non damos arranxado e se ten que quedar en Lugo unha noite... Xa sabes que vos convén disimular, que nesa parroquia..., canto vos poda dicir xa o sabedes! Isto dos comisos leva o seu tempo, os seus trámites, e convenvos cubri-las aparencias, máxime coa de roxos que andan soltos pola beira dos camiños!".

A inquieta María Manuela volveu a mete-la zoca:

-¿Tratábase de cubrila, eh?

-As aparencias, muller; as aparencias! ¡Mal pensada!

Aquilo da poxa falsa para congraciar ao Arrieiro a cambio dos dous xamóns, ¡prestados!, por graza que tivese, aos entendidos non llela fixo, que ninguén se riu do desenlace da cuestión dos bens. Tamén me chocou que lle gardase aquel segredo a meu padriño cando falaron daquela xente, pero igual foi que prefería contalo na rúa..., ¡con máis audiencia, pois ao tío Xosé, sería porque daquela non había mitins, gustábanlle os baños de multitudes!
.../...