.../...
Fun a por lá e saín tosquiado, xa que tan vehemente foi a súa perorada que aínda hoxe me ten sorprendido, abraiado. Remontouse ao romano, ao arado, insistindo en que ese aveño tiña que vir de antes de Cristo, pois a xente dos castros non podía vivir tan espesa, a menos dunha legua uns dos outros, se non fose porque araban co gando, que o sacho nunca fixo eses milagres. De tema en tema levoume a considerar que sen materia prima, sen sector primario, os outros, os outros sectores, non pasarían de ser fábricas de sacos..., baleiros! Que virían novas técnicas, e abonos complementarios, para as terras, e medicinas para as pestes do gando, pero que todo iso non deixaría de ser agricultura, ou sexa, cultura do agro. Detívose en particular nunha serie de teorías, evidentemente súas, de propia invención, acerca das posibilidades que traería, co tempo, a división do traballo e maila especialización produtiva en orde e función do tipo de terras e dos centros de consumo e de transformación que fosen xurdindo...
Aquelas intuicións do Zoqueiro, de postas entón nun libro, así fose copiado á man, daríanlle ao noso artesán unha inmortalidade merecida; o que sinto é a miña tardanza en recoñecerllo, ou máis exactamente, en poñelo por escrito. ¡Deus, que de pensadores papou a nosa terra sen que llelo apreciasen, nin sequera os propios veciños!
As campás do convento de San Cibrao. Ás doce, polo sol, ¿por onde, se non?, soaron as campás do noso antigo convento, tanxidas polo inefable, e nunca ben ponderado, Afonso da Cordeira.
-Nesta parroquia, se de algo podedes presumir é das vosas campás, que mira ti que oílas desde aquí, co lonxe e co abaixo que estamos desa torre...!
Con máis sinceridade non mo puido dicir, así que eu, aquel cativo pedante e chauvinista, de emocionado púxenme a facerlle un recitado do noso poeta doméstico, parroquial, Lois do Cando, que ese deixou escrito, que non se foi no anonimato dos outros:
...
No medio e medio do Couto
está a igrexa da parroquia,
que foi convento de frades
cando a fixeron de nova;
que por iso está ben feita,
e por iso é cousa boa,
que ós frades nunca lles gustaron
de calquera maneira as cousas.
...
¿I o campanario da igrexa?
¡Máis algo non se fai conta
que o poda haber a lo menos
en doce leguas á redonda!
...
¿I a campana? Non é pulla,
pro se está máis baixa a rouban
coa envexa que lle teñen todos,
os máis das outras parroquias.
Do tempre desta campana
non se ten escoitado outra.
¡Que alegre nas procesións!
¡Como repenica á groria!
¡Que ben esconxura o trono
ca súa lingua maxestuosa...!
¡E que triste toca a morto,
cando hai morto na parroquia!
...
Nunca ata daquela outro aplauso oíra, e para máis graza, por unha composición allea. ¡Grazas, tío Xosé, pola túa benevolencia!
O caldo do almorzo foi..., ¡do que tiña que ser: patacas, verzas, e unha man de fabas, coa graxa de coce-lo touciño, amén duns chourizos, en graza e por atención ao zoqueiro! Para os cachelos, unha cunca de leite; das de barro, por suposto, que o conservaban máis fresquiño; tan grandes, aquelas cuncas, que había que collelas coas dúas mans. E como estabamos na tempada das mazás, ¡pois iso, que houbo sobremesa, diso, de mazás, asadiñas pero sen azucre, que seguía racionado!
Despois de levantada a táboa de levante, que non é ningunha redundancia, quedámonos de cara á lareira, latricando e descansando por un intre. Aqueles intres, aquelas sobremesas, eran as que aproveitaba eu, servidor, para irme ao cuarto novo, para ler... ¿Para ler, que? O que atopaba, aqueles catro libros de meu pai, que só eran catro, catro dos corenta, ou máis, pero os outros considerounos perigosos, demostrativos da súa cultura, naquel terror de Xullo do 36, así que foron a parar, uns ao faiado do cuarto novo, e os outros ao forno de pan cocer, precedidos dunha colmeirada de toxos..., ¡por nocivos, tanto para a ética como para a estética do Glorioso Alzamento! Nesta ocasión tiña Mestre, ¡outro, un Mestre zoqueiro!, así que non desertei daquel grupiño da nosa lareira. A maiores presentouse na cociña a Flora do Pacio, unha viúva analfabeta e medio inxenua, que todo o ía consultar á miña casa; segundo os temas, con meu pai ou co avó. Como o avó, pola súa coxeira, sempre tiña as pernas estiradas, Flora quedábase ao seu lado para non estorbar ao pasar máis adiante, e meu padriño, que lle gustaban as bromas, tanto ou máis có tabaco da súa cachimba, veña darlle beliscos, sen molestarse en disimular:
-¿Flora, que che pasa? Muller, non te sacudas tanto, ou é que traes pulgas...? ¡Se é así, apártate de min, que non están os tempos como para darlles de comer aos inquilinos!
-¡Señor Xosé, non me podo apartar, que non hai máis sitio nesta banca..., e vou caer ao chan!
Aquela Flora era audaz, coma ela soa; tanto que, con poucas luces e moita valentía, fórase, ou a levaran, desde a súa Cancelada á ignota Cuba, e por aló atopouse co morgado do Pacio, ¡que xa non era pazo!, que emigrara, segundo se dicía, en busca de azucre para adoza-la súa pobre vida de mangante! Contábase del que, ao retorno, seu pai dicía, "O meu Avelino trouxo de Cuba as mans de prata e a boca de ouro...". Referíase ao seu par de dentes encasquetados. ¡Malditos paisanos, tramposos e truáns, maiormente aqueles da guerra do 98, que lle dixeran, falando daquilo de "face-las Américas", que aquel azucre da tenda facíano as mulatas simplemente dándolle ao veo dunhas manteigueiras..., co mel das abellas cubanas!
-¿Por que teñen que ser mulatas? Non se cansaba de preguntar o tal Avelino, pero niso non se poñían de acordo aqueles informantes, aqueles indianos, contradicíndose entre si, ata que o convenceu o señor Manuel da Casa Grande, un home serio e importante, que conseguira unha medalla por bo administrador sendo Cabo Furriel do Xeneral Rodil, aquel inventor dos "Campos de Concentración", que lle deu a explicación definitiva:
-Avelino, ¿ti coñeces ao home da Panceira de Vilar? ¿Sabes por que non teñen fillos; sabes por que sempre anda así, engurrado?
¡Coñecíao toda a parroquia, pois nunca cabeza levantou desde aquilo de Cuba! Incluso se falaba de certos padecementos que tiña nas partes pudendas...
-Pois ben, -explicoulle aquel condecorado, aquel home de fiar, que para máis crédito, criárase na Casa Grande-, o caso é que esas mulatas danlle o dobre de revolucións ao veo..., porque..., ¡porque teñen lume no corpo, que diso están tisnadas! O Ramón da Panceira achegóuselles demasiado..., e iso que o tiñamos sobre aviso, así que... ¡Voucho dicir, pero non fales diso, que nin a Panceira o sabe! ¡Achegouse demasiado a unha delas, e sacou a mingola despuntada, derretida..., que nin que lla referisen cun ferro quente, como fai Gómez para curárlle-los cascos ás vacas!
De chegado a Cuba, seu, ¿padriño?, levouno a certo Ingenio, coidando que para iso servía. ¿El, meu pobre, que maldito un arró rozara, castigado a corta-la cana pola súa credibilidade..., de sol a sol? Pouco tempo o aguantaron aqueles caribeños, e á viceversa, acaso polo folgazán que era, e menos mal que non foi vingativo, pois, do contrario, aquel retorno precipitado ía ser mortal para máis de catro amiguetes! Canto aló gañou, fóra da paga-las pasaxes, gastouno en forrar aqueles dentes. ¿Mañoso? ¡Como non fose no de facerlle cóxegas á súa Flora, que tanto parecía botalas en falta!
Estoume decatando de que a xente do meu lugar era do que xa non hai, así que teredes que perdoarme que non sexa capaz de esquecela, á vez que admiro os repenicos do noso Zoqueiro.
-¿E logo, Flora, cando vas á túa Cancelada? ¡Vante botar en falta!
-Señor Xosé, ben sabe o que se di, que a xente non é de onde nace senón de onde pace..., ¡e eu pazo no meu Pacio, neste de Bergland! Moito non teño, pero, peor podía ser, ¿non lle parece?
Aquela Flora, aínda que pasada polo trópico, moito non trouxera, iso é verdade, nin polpas, pero tiña un tolo na casa, seu cuñado, que ademais de diminuído estaba tolleito, arrastrándose polo chan coma un cativo á forza de remar coas mans. Era ocorrente, moito; tanto, que se chega a ter preparación, igual lle pasaba por diante ao Zoqueiro. Sempre falaba coa xente das inmediacións, desde a súa eira, que nos coñecía de lonxe, por tras da parede, mesmo polo soar das nosas pisadas nas lastras daquel camiño do Escouredo, hoxe asfaltado. Coido que o seguinte caso, esta andaina, merece figurar nun libro de Episodios Locais.
Pasoulle co señor Evaristo de Candal de Maxide, daquela do glorioso cuartel de San Cibrao: Nunha das súas, ¿descubertas?, os falanxistas e mailos gardas civís, estes últimos comandados desde Lugo polo Comandante, despois laureado, e non precisamente polos seus acertos en Montecubeiro, señor López de Haro, topáronse co Evaristo, -un señor aínda máis señor có outro, có laureado, que por algo fora maître dun Gran Hotel, na Habana-, precisamente no intre en que lles encirraba os cans ás ovellas dun veciño, casualmente caseiro de seu sogro, do Penelas, que lle saltaran para o horto de tras da escola, e daquela..., ¡daquela quen vería á súa muller, á Rosa, se a deixaban sen leitugas para vitaminar as súas nenas!
-Ese carnero, el mejor de todos...; ese, el de los cuernos inhiestos como el palo de una bandera..., ¡esta misma tarde al cuartel, a San Cibrao, só pena de declararle rebelde!
¿Rebelde, quen: o cubano, ou o carneiro?
Evaristo nin se atreveu a explicarlles que non, que non era seu, que tornar daquel carneiro era unha cuestión de honra, de lexítima defensa, ¡fronte a un ladrón dos seus repolos, das coles, das leitugas, da fabas subideiras
! En vista da súa impotencia arreou coa facenda para Cas Penelas, e en vez de reclamar danos e prexuízos, ¡mercoulles o marón! Coa mesma, sen pararse a paparlle o caldo á súa Rosa, púxose de camiño, cumprindo aquel ucase do propio Sarxento, Comandante do Posto de San Cibrao. Ao pasar por Bergland, afala que te afalarás no seu carneiro, ¡mercado!, oíuno pasar o Pepe do Pacio por tras da súa parede:
-¿Evaristo, seica lle fas a competencia ao Cego do Albaredo arreando ovellas? ¡Ai, ho, para min perdiches categoría; moita!
-¡Ola, Pepe! Mira o que son as cousas, que con isto da guerra, puxeron un cuartel en San Cibrao, e como eses da fusila non traballan na terra, nin traballan nin deixan traballar, ¡daquela de algo teñen que vivir!
Pero o "tolo" non estaba por esas:
-¿Por que non os deixas morrer de fame, que así gañas ti a guerra, e daquela faslle un favor ao país? ¡Ai, ho, que es ben burro! Os que fostes a Cuba, tal que meu irmán Avelino, volvestes máis tarados do que fostes!
Iso dicía o "tolo", exactamente iso, pero Evaristo, que de tolemias non entendía, e iso que estaba cometendo unha por non atreverse a discutirlles aos civís naquilo do carneiro, non soubo que contestarlle, que así o contou el, el mesmo, tempo adiante, ¡desde que se lle quitou o medo!, e sen outra pausa seguiu o seu camiño, o camiño da inmolación do carneiro dun veciño, que peor podía ser!
En canto á Flora, esta non se ía de xunta aos tizóns, nin cos beliscos de meu padriño, así que miña madriña tivo que confesala:
-Flora, muller, que nos estás entretendo, e os días son curtos; temos que seguir, cada quen no seu labor...
-¡É que me dá vergoña...! A cousa é que andamos coas zocas lampas, maiormente o Pepe, que as rompe ao arrastrarse, que por iso quería pedirlles se o Zoqueiro nolas pode facer, pero aquí, nesta casa, dous pares para cada un, que a vostedes xa lles pagarei, traballando, eu e maila filla! Non me atrevía a vir, pero aconselloumo a señora Virtudes..., ¡tan boa e tan lista que é!
Aquilo, aquela recomendación, para min tivo dúas caras: Unha, que alargaba a estancia do tío Xosé na nosa casa, cousa que me resultaba grata, pero a outra tiña tódalas trazas de ser unha mala virtude da Virtudes, ¡a de facer caridades á conta do próximo! Meu padriño, que el si que entendía de pobreza, apresurouse a prometerlle que ben, que conforme, pero a continuación das nosas, e que iso de "pagar"..., ¡para ela, nin chavo! No ínterim, nós, os artistas, encamiñámonos cara ao ripeiro, que era o noso deber, ademais dunha satisfacción.
.../... Gómez Vilabella, Xosé M.
