.../...
Entre que os Mestres do Estado escaseaban, sometidos, moitos e deles, á eliminación, ou polo menos ás depuracións, e mailo que folgaban..., ¡rara avis!, meu pai, un antigo Cabo da Academia de Analfabetos do Rexemento de Zamora, quinta do 17, estaba máis solicitado cá herdeira de Foxos, que tiña dous casaríos na mesma parroquia. Tamén era, fora, zoqueiro, meu avó, de tanta produción que, para dálas vendido, cargáballe tres sacas á besta, e con iso, ¡tira leguas! ¡Desde Bergland á Fonsagrada! Ultimamente resentíase da reuma, cadora máis, e xa non resistía de pé, sen caiada, ao pé do ripeiro.
Aquela procesión, quincenal, á feira de Mosteiro, días 7 e 21 de cada mes, iniciábase cos do Escouredo, pois os de máis arriba, tal que os de San Cibrao, adoitaban ir ás de Castroverde, que lles quedaban máis á man. Así que do Escouredo baixaban, invariablemente, a señora Dolores de Cas Mirón, coa María Manuela do Ramón, do Ramón Miranda, ¡un santo, outro! Con elas, coas vellas, outra veciña, aínda solteira, Manuela de Mariano. Todas, tamén invariablemente, con cadanseu cesto de vimbios na cabeza, asentados nunha rodeliña, por suposto, ademais do seu pelo, que adoitaban facelas dunha tela escura, xeralmente un farrapo recheo de lá. De non ter trapos á man, ¡que os mercaban e esgotaban as trapeiras de Parga, e trapos houbese!, aquelas rodeliñas facíanse de fentos, ou de herba seca, que tamén daban un bo servizo, tanto para o cesto da feira como para a sella da auga, ou incluso para a cesta das patacas.
Mulleres coma aquelas din moito da idiosincrasia dun país, dun país e dunha época, así que vale a pena lembralas, inserilas nesta historia ad intra, ¡que ata lles virá curta!
A señora Dolores de Mirón, comadre de miña avoa, que lle bautizara un fillo, ¡un de tantos!, poñéndolle nada menos que Darío. O cura non obxectara, ¡que nin se lle ocorreu!, pois aquilo de Darío, máis que a persa, ao preste soáballe a riqueza: un nome de xente rica..., ¡ideal para un pobre! Dolores, o que é de parto, pasara unhas poucas, ¡que xa tiña cinco na casa! Nove tivera súa comadre, miña avoa, Xosefa Lombardero..., ¡Lombardero e, San Miguel, porque viña de xudeus! As mociñas casaban de tan novas porque non gastaban o seu tempo na escola, nin en opositar, nin en colocarse, pois ao casoiro ían case sempre por esculca, ¡ao mellor ofertante! E logo que aqueles homes tanto se aburrían nos invernos montesíos que se ían para a cama con ganas de bailar, e cos pés fervéndolles do lume das lareiras.
O noso monte, aquel dos cubeiros, aquel Montecubeiro, ¡declarado Zona de Guerra na do 36!, tiña dous cemiterios, o do adro e mailo do Zarro Novo, así que non era problema, ningún, enterra-los abortos, consecuencia directa, natural, daquela miseria, daqueles traballos, daquelas friaxes
; ¡un cúmulo de penalidades! Para xunto dos abortos ían os suicidas, e tamén os non bautizados, salvo que lle demostrasen ao cura, ¡con testemuñas!, que aquel
enxendro? recibira augas de socorro, fosen do Azúmara ou do Ribón. Mentres houbo frades no convento de San Cibrao, naquel priorado - granxa dos dominicos, -supoño que sería por se algún dos defuntos resultaba ser fillo de tal, ¡quere dicirse, dalgún deles!-, os clérigos non consentiron que houbese enterramentos fóra da igrexa, que así están de furadas as lousas do seu chan, de tanto erguelas e de tanto asentalas, sucesivamente, ao longo dos séculos. Despois diso, e por unha orde gobernativa, paredouse, acoutouse, unha parte do adro, sinalándose, asemade, cunha cruz de madeira, a campa do Zarro Novo, a media legua do convento..., ¡para que non molestasen as ánimas daqueles malditos! Esta segunda oportunidade fíxose, segundo queda dito, para a xente de mal vivir; ¡de mal vivir, e de peor morrer!
Nesta introdución, nesta aclaración, cabe matizar que a señora Dolores, aquela donairosa da touca moura, cruzada, a pesares do seu nome e dos seus partos, a pesar de que xa se lle fora algún fillo alén do Atlántico, etcétera, era unha muller de moita correa, o que se di unha muller correúda, sufrida, ¡e por tanto, alegre, no mellor sentido da verba! Tiña unha cuñada algo lela, María, María de Mirón..., ¡pero esa merece un capítulo á parte!
En canto á María Manuela, á súa veciña do Escouredo, hai que apuntarlle un tanto de cultura: aquelas lecturas, ¡infinitas, media vida!, sempre co libro diante, ¡co da Editorial Fournier! A súa debilidade eran os ouros... ¡Deus, como gozaba cando pintaban ouros! ¿E se lle viña o as...? Se lle viña o as, prefería perde-lo xogo antes que malogra-la capía do contrario! ¡Unha obsesión..., case sexual! De casa grande, das meirandes da parroquia, tirando a fidalga, o seu cesto era dos máis pesados, ¡dos máis cheos! Por parte, nun par de fardelas: as pitas, os coellos, algún que outro queixo... O seu Ramón sabía contalas, pero..., ¡para, coño, que minto!. Sempre falaba así, interrompéndose a si mesmo porque empezaba a fallarlle a memoria, e daquela imaxinaba glorias, a miúdo contradicíndose, ata un punto límite do que non lle deixaba pasar a súa conciencia; ¡nunca!
Para completa-lo trío daquelas feirantes do Escouredo tiñamos á Manuela de Cas Mariano. Unha tecedora de primeira, fose en liño ou en lá. Merecía ter casado, pero, con iso da guerra, os mellores fóranse; ¡dicíase que para face-la garda, eterna, sobre dos luceiros! Así que non lle cabía outra que esperar
¡A verdade é que esperou, pero veulle, e precisamente de xeito, nada peor cós idos! A Manueliña de Mariano era un modelo de labrega, áxil, forte e decidida, capaz de voltear un arado de ferro, ¡dos de veso! Unha traballadora polifacética a pesares, ou en paradoxo, coa súa guapura, pero menos dicidora cás outras, así que se poñía granate cada vez que lles verdeaba a conversa; ¡séxase, de minuto en minuto!
A toponimia deste escoural, deste Escouredo, téñoa ben comprobada pois cada vez que levantaban patacas, co "romano", por cada cesta delas afloraba un pelouro ferroso, ¡ou férrico, que máis dá! ¿Onde están, que foi daquelas escouras? Non había veciño que non as lanzase para o fondo da corredoira, benditas co mellor xuramento do seu repertorio, pero veu a Concentración Parcelaria, ese Anticristo da historia rural, e declaroulles a guerra ás corredoiras. Só quedou o nome, e para iso, nos documentos antigos. A provisión daqueles xacementos do ferro está/estaba algo máis arriba, no "Monte da Ferreira", topónimo absoluto, un espazo sito entre os lugares de Bergland, Sagaruxe, Cabanela e Vilarín. As leñas dábanse, coma sempre, da parte de abaixo: ¡Carballos e uces, uces e carballos, a esgalla! ¿Que foi do ferro? A maior parte consumiuse en ferraduras, e aínda así coido que algún quedaría sen ferrar...; ¡se cadra, con máis merecemento do que tivesen aquelas eguas!
Aproveito a ocasión para informar que este Montecubeiro, ¡todo xunto, que é como lles gusta escribilo aos do Concello!, non tivo Idade Media, pois, de abandonados os castros, -daquela do Medullius, do que tanto levo escrito-, estes montes foron domicilio habitual dos lobos, ata que uns anacoretas, acaso aburridos da súa civilización, establecéronse na Valga do Santo Estevo, ¡tamén borrada do mapa coas pas da Concentración!, así como nos Pelamios de Bascuas (curtidos), e no Tamaredo (támara = desprendemento de terras, caída forte) aí arriba de Verducedo, ou no Santiago de Foxos (fosos para aqueles lobos), etcétera. Os dominicos obtiveron, por Real Graza, a graza do Couto, nos albores da Moderna; e a partires diso, ¡veñan decrúas, veñan foros! Precisamente dáse moito a calvicie entre os meus paisanos, e aínda que o vulgo teña iso por síntoma de listura, as miñas dúbidas non me faltan: ¿Aqueles frades, de aburridos que estarían neste illamento do seu Couto, ademais de rezar, non sería que laborasen..., pro domo súa?
Por parte, o lugar de Bergland, (que así lle puxeron os suevos, na súa lingua xermánica, pero, ao latinizarse, perdeu, coa sonoridade, a súa expresividade, o seu significado toponímico, que de aí tamén saíu iso do Monte Cubeiro), era a arca de Noé, ¡só que en persoas! Pero diso, de espilos para retratalos, con todo ser moitos, moitos e variados, haberá tempo, tempo e lugar, ao longo deste relatorio.
Volvendo con miña madriña: Levábame consigo ás feiras, sempre; ante todo, para irme ensinando a andar polo mundo, que para ela unha feira érao todo: ¡o seu mundo, o coñecido! Alén da feira estaban, vivían, aqueles tratantes, xateiros e piteiras, todos de Lugo. Para aló de Lugo, cara ao Nacente, outro mundo, un tal Madrid, que por alí, precisamente entre Madrid e París, estaba, vivía, súa irmá Ramona, aquela rapaciña que, de criada, en Lugo, cando o desterro do ex-presidente Salmerón, casara co seu fillo, tamén de nome Nicolás, só que García de segundo, en lugar de Alonso; outra eminencia, xa que era, exercía de, avogado, farmacéutico e periodista. De Madrid víñanlle as cartas do seu fillo Manolo; poucas, pois entre atende-los puntos de luz do palacio de Buenavista e convidar aos amigos nas tabernas da calle Alcalá, tantos que tiña, ¡amigos que non cartos!, moito tempo non lle sobraba. Caso á parte era a súa filla Ermitas, pois a Mercedes xa lle morrera, precisamente de parto, de malparto, nun sobresalto daqueles, deixando un neno setemesiño, que se criou de milagre, nunha incubadora desas dos pitos, arrolado por aqueles zambombazos, graciables, de Franco... "¡No pasarán!", dicían eles, os cercados, pero don Francisco, máis testán que franco, deu en petar á porta con aquelas bombas, e tiveron que abrirlle a de Alcalá, ¡precisamente a de Alcalá! Ermitas era a máis galega de todos, ¡que por algo vivía na rúa do Dr. Esquerdo, un esquerdoso ignorado dos franquistas, que lle conservaron o nome daquela rúa precisamente por ignorantes, por non entenderlle nin o apelido nin as ideas. Pola ruta do Poñente, ¡América! Para alá se fora súa irmá Filomena, e corenta máis, entre parentes, veciños e amigos da familia; ¡os máis audaces, ou os máis cegos, xa que se atreveron a segui-lo ronsel do propio sol!
Como segunda función, ou encargo, ou cometido, recibín, tiven, a tal momento, naquel día, o de axudarlle a leva-la cocha da cría, cunha lea atada á pata esquerda..., función da que conservo un maimiño torto, xiboso, que mo torceu dun tirón, precisamente ao pasar polos currais de Maxide, coido que cheirando a proximidade daquel marón de Penelas, que xa o tiña probado, ¡claro que en mellor ocasión! Coa cocha, catro, catro ranchiños, que dous, dúas ranchas, quedaban na casa, previsoramente, para a cría! Iso de criar, función sacrosanta para un labrego, antes de Noé, con Noé, e despois, tamén!
.../... Gómez Vilabella, Xosé M.
