-XVII-
A Valga do Santo Estevo
Aquela noite, despois do rosario, miña nai e miña avoa baixaron ás cortes para acabar de muxi-las vacas, e meu pai, que tiña que poñer escola, como de costume, foise para o cuarto novo coa luz de carburo, seguramente para prepararlles aos rapaces os problemas do día seguinte pois el, a diferenza do avó, non improvisaba cousa algunha, preparando as leccións meticulosamente, que incluso escribía no encerado as que ía propoñer, e resolvía as contas nunha pizarra, para logo non equivocarse cos..., ¡cos nenos, non, cos rapaces, porque incluso lle viñan mozos e mozas casados!
Naquel aburrimento, e máis ben para rompe-lo silencio en que se quedou a nosa cociña manifesteille ao Avó a miña estrañeza de que aquela tarde viñera á casa do Ferreiro, con unha vaca para o boi, un rapaz para min descoñecido, que dixeron que era de Rois, da Casa Nova de Rois. ¡Boa a fixen, pois dedicoulle media hora á súa explicación! Sempre pasaba o mesmo con meu avó e padriño, que comezaba cunha verba, e tras desa outra, outra..., máis co Cura nun sermón da igrexa!
-Meu neno, tes que saber que, entre parentes, os servizos son gratuítos, aínda que tampouco é cousa de abusar... O touro do Ferreiro, que lle chamamos boi e iso que non está capado, é de boa raza, teixo, mesmamente coma aqueles que trouxeron en tempos os nosos fundadores, os suevos, que xa che dixen máis veces que este lugar de Bergland, terra montañosa, foi unha das súas fundacións... Por aquí cerca asentáronse en varias parroquias, como nos evidencia a toponimia de moitos lugares pois daquela, Roma, no foedus que lles concedeu, permitiulles aos suevos poboar as terras baldías, con tal de que non pasasen dun terzo deste país...
O lugar de Rois, o dese rapaz da vaca, en lingua xermánica, que era a dos suevos, significa xunqueira, que aínda o é! Aí si que non cambiaron o nome, como pasou coa súa parroquia, que de Ciro pasou a Cirio, por culpa de Santiago, que cando veu por aquí díxolles que se ben era certo que esas terras llas adxudicou Roma ao seu xeneral Ciro, ¡en agradecemento porque acabou cos celtas da contorna naquela batalla do Medullius, que de aí vén igualmente o de Mons Ciro...!
Como che ía dicindo, Santiago propúxolles facer un cirio, ¡de cera!, tódolos anos, por Pascua, e acendelo devotamente, co cal se irían esquecendo daquel cabronazo de Ciro, e a parroquia collería un nome novo, derivado pero distinto!
Do que che levo dito pasouse ao costume de celebra-los maios nos Campos de Cirio, ¡nos que foran Campos de Ciro!, e acender, non un velón, senón unha gran pira, e tirarlle flores ao lume, para escorrenta-las meigas, e coas meigas a maldita lembranza daquel matón, daquel Ciro... ¡Pero non te durmas, que aínda queda historia!
Non sei se un bo día, ou un mal día, pois as cousas malas, por veces, traen boas consecuencias, que mesmo o fai Deus para ensinarnos a distinguir o bo do malo, uns de Rois, a Ermesinda de Soutullo e dous rapaces veciños dela, concretamente ao pasar polo monte dos Arroxós...
-¿Arroxós? ¡Pois vaia nome! Lle comentei ao avó, interrompéndoo.
-Non ten nada de particular, pois unha arroxa é a queima dun monte para despois arrincar os torgos ou cádavos dos toxos, que fan unha especie de carbón para o inverno. Como agora non deixamos medrar as toxeiras, que o monte precísase decruar a miúdo, nas cavadas, para logra-lo trigo... Pero volvamos ao caso, pois os coudullos sempre se deben arar ao final. ¡Toma nota para outra vez!
Ermesinda, non se sabe se por inocente ou por golfa, alí mesmo nos Arroxós, díxolles aos dous rapaces, asemade:
-O outro día mandoume miña nai leva-la Cachorra ao boi a Xerbolés... (Ermesinda era orfa de pai). E sabedes que me pareceu? ¡Pois que a Cachorra sentíase feliz co boi enriba, e iso que debe pesar por dúas vacas! ¿Por que non me facedes o mesmo, un despois do outro...?
¡Que máis querían os rapaces, pero o drama veu a continuación, cando se lle foron as regras á Ermisinda! Súa nai chamouna a capítulo:
-¿Cando, onde, e como foi?
-Nas Arroxós, vindo dos Maios dos Campos de Cirio, Manuel e Evaristo, ámbolos dous, que me sementaron os dous, pero non me lembro cal foi o primeiro!
-¿Cal mollou máis...?
-¡Como se me pregunta cal mollou menos, pois ámbolos dous parecían os canos da nosa fonte..., tanto ou máis co boi de Xerbolés!
Nese dilema, ningún dos veciños aceptou pasar pola vigairía, así que, entre nai e filla, acordaron dicir en público que fora cousa do seu criado, do Estevo, pero Estevo, que non estaba disposto a cargar con culpas alleas..., fuxiu!
-¿Avó, emigrou?
-¡Non puido, que daquela aínda non se descubrira América! Veuse para aquí, cerca de nós, aí entre Veiga e Maxide, nese rego que agora chamamos A Valga do Santo Estevo, que aí estivo de ermitán, ata que Deus o levou ao Ceo. Que eu saiba, foi a única persoa desta parroquia que chegou a Santo..., ben demostrado polos milagres que se atribúen ás augas dese rego! A ermida construída polo Santo, co tempo, chegou a ser parroquia, con convento e todo, aínda que os frades dominicos quixeron un sitio máis alto, que o puxeron baixo a devoción de San Cibrao. Con eses cambios foise perdendo a devoción do Santo Estevo, do Santo e das súas augas, pero eu sigo téndolla pois o primeiro dos Estevos foi apedrado, pero este foi repudiado, exiliado, e todo iso, que non é pouco! Deus te libre dunha mala muller, pois, igual que Eva, gozan tentando aos homes, e os homes, como somos de barro, escachizámonos, deseguida. O Estevo de Rois, non, pois ese resistiu a tentación de casar cunha muller rica..., pero golfa!
Tempo adiante, séculos despois, eu tamén caín por Rois, buscando moza, pero a miña, a miña "Ermesinda", non era golfa, nin rica en bens, aínda que si en feitos; tan santa ou máis có propio Estevo de Rois! ¡Nunha "xunqueira" non só se dan as ras!
-.-
-XVIII-
O pan de Queizán
Hoxe non pagan foros nin andan a pé, pero daquela, si. Vouno contar tal cal llo referiu
meu avó e padriño, na nosa lareira, ao seu parente Otero, de Paderne. Non é que o apuntase, pero tanta graza me fixo, que o conservei na memoria, tan gravado coma se o escribise na miña pizarra da escola.
Precisamente tratábase da herdanza de súa avoa común, pois a miña tataravoa viñera precisamente de Paderne. ¿Con un pan debaixo do brazo? ¡Con un, non, moitos: un foro de dúas fanegas de trigo, percibidas anualmente en Queizán pola familia Otero, desde tempo inmemorial. Aquel día era a festa do Santo, pero como fixera sol na de Pena, en Montecubeiro chovía. Os dous parentes, de paso que lle atendían á pota dos pistos, fumaban: o de Paderne, un cigarro de picadura, e meu avó na súa cachimba, que sempre a utilizaba por culpa dun cancro que tivera nos beizos, queimado, referido, e curado, con un ferro roxo, ¡a menciña de entón!
-¡Tan farto quedei daquela viaxe que eu mesmo lles propuxen a redención..., antes de que ma pedisen eles!
-¿E logo, parente, apuxéronche os cans?
-¡Peor, moito peor, que me apuxeron unha rapaza, tan guapa, tanto, que a pouco estiven de comprometerme con ela, estando casado..., pero ela non o sabía! Despois, tempo adiante, na feira de Adai souben o resto... Se foi verdade, ao cento por cen, non o sei, pero aquel fulano, que era tío da rapaza, tomando unha cunca de tinto, xuroume que o fixera por ben, que lle encantaba que eu casase coa sobriña... Pero vou abreviar, que logo chegarán os que foron á Misa, e xa que esa renda veu da túa casa, coido que mereces aguantar esta historia, quero dicir, a esencia dela.
Hai un dito que é, "Os de Queizán, se dez lles piden, cen che dan". Seica alude a que son os máis xenerosos deste condado, e venlles de que ese lugar foi repoboado con xudeus, que tanto medo traían a ser mal acollidos, que de xudeus pasaron a xenerosos. Quedoulles ese atavismo no corpo, e nesta ocasión, coidando que eu era de casa rica, ¡por cobrarlles foros!, ofrecéronme a rapaza, unha moreniña que ata se parecía á Virxe María..., polo menos no seu recato!
-Oes, ¿e por que non mo dixeches a min, que daquela xa estaba viúvo?
-Parente, o casamento e maila mortalla, do Ceo baixan. Se estivese de Deus que a renda fose túa, e non miña, daquela faríanche a mesma oferta!
-¡E terás razón...! Os homes buscamos mulleres guapas e con dote, cando debera ser ao revés. ¡A dote para as feas, miñas pobres, que son as que teñen peor feira!
-Parente, iso é por causa da selección natural das especies, que xa sabes o dito: "As feas, ao convento; ou capalas, para evitarlles o inzo".
Escoitar aquilo, aquela sentenza, moito dano me fixo, pois din en matinar nas guapas..., ¡que eran precisamente as máis difíciles de conquistar, e non sempre as máis simpáticas. Por fin tiven sorte, pero despois de moito andar, de papar medo polos camiños, e de facerlles algún que outro versiño! ¿Ás de agora? ¡Chega con saber bailar!
-.- Gómez Vilabella, Xosé M.
