Revolvendo na miña desordenadísima hemeroteca, batín cún Boletín interparroquial santiagués datado en 1982. Unha das páxinas, asinada por Carme, titúlase O Profesor, Qué medo¡¡, e inclúe a viñeta de Castelao, na que unha parella de nenos un dí Onte o mestre BERROUME por dicir ollo mol. Debeches dicir ojo blando, advírtelle a compañeira. As dúas expresións, a do titúlo do artigo (O Profesor, qué medo¡¡) e a do neno ( O mestre berroume) veñen a conto para o motivo de docencia que intentarei expoñer nestas reflexións. Boeno, hai outra expresíon, a do ojo blando pero sería entrar noutro debate que neste momento non corresponde.
No entorno da docencia no que andamos a nos mover, empezarei por lembrar que no meu tempo de quinceaneiro, era recurrente en moi diversas ocasións o dito máis que popular pasar más hambre que un maestro de escuela. Lamentable, pero certo. E, no canto da memoria, xa que é a fonte da que imos beber, páreceme acaída a frase de Max Aub cando dí Uno es de dónde se hace el Bachillerato. Ben, pois cando principiamos o Bacharelato, no outubro de 1946, no Instituto Nacional de Enseñanza Media, Masculino de Lugo, tal era a denominación de entón, a cátedra de Xeografía e Historia viña sendo exercida por D. Primitivo Rodriguez Sanjurjo desde o ano 1932. Ourensán, do circulo de amigos de D.Ramón Otero Pedrayo, de recoñecido prestixio intelectual, xa na incorporación ao de Lugo viña precedido de extenso e culto currículo. Cando nós chegámos era, para aquel tempo, unha persoa de idade avanzada con sona de profesor controvertido e de actitudes tirando ao disparate. Faleceu en 1947, ou sexa que só o tivemos no primeiro ano. Viñeron nos cursos seguintes dúas señoritas: bueno, unha señora e unha señorita das que, eu polo menos, non gardo memoria reseñable.
Por aqueles tempos da década de 1950, as clases non comezaban ata que remataba o S. Froilán, e non era polo ruído das barracas que entón situábanse en Sto. Domingo, senón polo respecto á festa luguesa por excelencia; a miña promoción iniciábamos quinto de Bacharelato. Viñamos de cursar os catro primeiros cursos na ala esquerda do edificio da Deputación, na rúa de S. Marcos donde estábamos de prestado, por certo, nunhas aulas algunha delas, como a chamada de xeografia, cunha representación do firmamento no seu teito, que por sensibilidade de lembranza histórica e mesmo cualidade estética, era digna de ter sido restaurada e conservada logo das obras de acondicionamento para oficinas daquel Organísmo. Tería sido un marco moi axeitado para moitos dos actos culturais que se veñen celebrando na actualidade.
Naquel ano de 1950, falecía Castelao, fundábase a Editorial Galaxia, inaugurábase en Lugo o Colexio Fingoi, a cidade estaba a piques de contar con teléfono automático local e, no cine, empezaban a chegar as peliculas en Technicolor. Eso si, para os non pecadores, previa consulta catedralicia, tiñan que ser peliculas sen reparos, ou sexa, nin gravemente peligrosa, nin peligrosa.
Os do Instituto mudábamos de sitio prestado a estrear edificio propio no paseo dos Tilos. Tamén como novidade, para a asignatura de Xeografía e Historia, recibíamos a un señor de presencia sinxela e locuacidade amablemente persuasiva. Chámabase D. Antonio Fraguas Fraguas.
Semblante serio, amosando naturalidade e cercanía, e ofrecendo respecto e consideración; insisto, ofrecendo respecto e consideración, actitude pouco común, agás contadísimas excepcións. Empeza por nos dicir que os alumnos éramos os importantes, e que o saber sí ocupaba lugar; que viña a nos ensinar a aprender . Corría, como dixen, o ano 1950.
Curiosamente, medio século despois, en marzo de 2004, Gabriel Ferrater, rector da Universitat Oberta de Catalunya, nun artigo en Correo Digital, escribe: Un nuevo paradigma en el ámbito de la formación, el aprendizaje, debe superar el concepto tradicional de enseñanza. Ello no es óbice para que no se precisen, como siempre, excelentes profesores pero, eso sí, con un cambio mental de 'chip' sobre su cometido: ¡enseñar a aprender!.:
Volvo a D. Antonio. A súa lingoaxe corporal correspondíase coa súa expresión verbal na forma e no tono. Consideración e respecto de seu que foron correspondidos por nos os alumnos, porque démonos conta de que unha cousa era o medo e outra ben distinta o respecto. Aparecíasenos a pedagoxía como tal auctoritas- fronte á docencia hostíl de potestas. Ensinanza por convicción fronte a ensinanza sancionadora.
En seguida funcionou Radio macutoe soubemos, na voz baixa que a causa e a situación aconsellaban, que viña de gañar a oposición a cátedra, logo de ter sufrido persecución e depuración por mor das súas conviccións e militancia a prol do país e a fala nosa. Comunista y separatista gallego de la rama católica, peligroso para la docencia, así constaba no informe da Falange. Non todo era mentira, porque galego sí que era, como Castelao, e tamén profundo crente practicante como o arcebispo Xelmirez. Endexamáis nos fixo comentario algún daquela desoladora etapa da sú vida. É máis, nunha carta que me escribe no ano 1994, aludíndo ás moitas atencións que tiña recibido en Lugo, díme os de falanxe que me encargaron conferencias. Velaquí unha das mostras da laica santidad que lle atribuía o periodista santiagués Diego Bernal.
Tamén soubemos, por entrevistas moitos anos despois, que lle tería gustado ser maquinista de tren, e noutra carta díme que houbo un crego que lle dixo que coas veigas que tiña non necesitaba saír da aldea a estudar. Un maestro, sen embargo, convenceu aos pais coa opinión contraria.
O seu modelo docente era o da Institución Libre de Enseñanza, metodo institucionista no que a máxima era que o maestro influia nos seus alumnos no por su autoridad sino por su conocimiento y amor. Así, dí dél Victor Freixanes, presidente da RAG: Era dos que pensaba que o aprendizaxe ou ensino ten pouco que ver con aprobar ou suspender, senón con ser capaz de convencer e conectar cos alumnos . Cómpre non confundir co profesor transixente de aprobado xeral, porque a cercanía no trato non excedía do rigor que lle era propio. Brillaba o seu goce vocacional que coa locuacidade de seu, sempre didáctica, facía da clase unha especie de conversa partillada como ameno exercicio pedagóxico e de asistencia favorita.
A sempre controvertida Historia, explicada por D. Antonio era outra cousa. Os reinados, os conflictos palaciegos, os escarceos pasionais, as lendas, as batallas polos lindes dos poderosos éranos explicado segundo o libro de texto, pero cunha retórica abondosa de anécdotas que a hora lectiva non era senón unha obriga pracenteira.
Cando tocaba Xeografía, a lección tomaba forma descriptiva, mesmo paisaxística, principalmente, cando atinxía a este país que él coñecia ferrado a ferrado, dende Ortegal ata o Rosal e, por historia, dende os Suevos en adiante. A vocación de seu, manifestábase non só no xeito de nos explicar cada lección do programa, igualmente na xesticulación e, nomeadamente, fuxindo da presunción intelectual na procura de aproximación ao alumno como exercicio didáctico para unha máis doada comprensión. O historiador, etnógrafo e antropólogo lugués González Reboredo, exalumno, amigo e colaborador de D. Antonio calificao de Un auténtico professor, como dín os británicos, e non un teacher parapetado detrás dunha concepción mecanicista pseudo tecnocrática da docencia.
Páreceme procedente comentar agóra e aquí, aínda que sexa moi brevemente, a anécdota que nos relata o daquela, Susiño Cao, decote amigo, na publicación Os nove anos de Fraguas en Lugo : Un bo día, D. Antonio require ao alumno Jesús Cao para dar a lección: Ao lle decir o Cao que non a sabía, non só non o reprende, senón que trata de o convencer de que si que a sabe, explicandolla de novo coa advertencia: A usted le parece que no la sabe tan bien como debía, pero sí, seguro que recuerda
.. E, por se non abondara, aínda se permite loar a habilidade do Susiño yo le tengo gran envidia por lo bien que anda Vd. en bicicleta cousa que D.Antonio, segundo el mesmo lle di, nunca foi capaz de aprender. Teño para mín que nesta actitude reflíctense as súas virtudes de ensinante: Respecto, non hai o berro da viñeta; Vocación e xenerosidade, convidandolle a lembrar a lección e explicandolla de novo; Humildade, confesando ignorancia e comparando as habilidades coa bicicleta. Todo isto, correspóndese coa responsabilidade do docente que non outra cousa é que ensinar. E o resultado foi que, máis de sesenta anos despois, o agóra D. Xesús Cao non esqueceu aquel xesto de exemplaridade docente, nin o subidón pola calificación da súa valía, -máis ou menos un Fausto Coppi da época- moi superior ao acádemico que homenaxeámos, malia que no eido das dúas rodas.
Pola súa condición de instituista e como xeógrafo, historiador, etnógrafo e antropólogo, gústaba moito, fose ou non en horas lectivas, de se non reducir a aula porque o que había fóra era máis importante. Como nos recordaba o profesor Calo Lourido hai uns días levar a alma a donde van os pés. Xunto á Xeografía, os mil vales, e os dez mil rios que dicia Cunqueiro e que, como temos dito, el coñecía abondosamente, aprendíamos Historia e mesmo Arte e Antropoloxía nas sucesivas manifestacións dende o Paleolítico ata os tempos actuais. As explicacións ao pé dun dos moitos castros, ou xunto a unha mámoa ou igrexa ; a visita ao recén inaugurado Museo de Lugo entón nunha das ás da Diputación; todo isto formaba parte do seu maxisterio e o realizaba con erudición e simpatía seria, amosando disfrute vocacional pola súa parte. Pola nosa parte, como discentes, gozo polo agasallo das sabencias. Sabía conxugar -, e conxugaba -, a aptitude intelectual coa actitude pedagóxica.
Lémbrome dunha excursión a Santiago que me permitiron compartir os compañeiros doutro curso . A primeira parada foi en Melide para nos explicar e contemplar a portada da capela de S. Roque e máis o cruceiro daquela Vila, dúas obras de arte do século XIV.
Logo, en Compostela, a paseata con D. Antonio como cicerone está na parte da miña memoria que non se borra. A aula transformada en ensinanza peripatética para nos ensinar a mirar e admirar a Arte que representa aquela cidade monumental . Para cumio a visita ao Portico da Gloria, entón sen apreturas nen selfies e en branco e negro. A súa intervención diante daquela representación celestial , coa lingoaxe, tamén aquí, corporal, verbal e xestual de seu, creaba unha atmósfera espiritual na que a descripción parecía transformarse en vivencia. Provocaba con entusiasmo a curiosidade intelectual e artística. Tal era a forza expresiva, que a imaxinación xuvenil, por un momento, levoume a dudar e, na fantasía, púxenme a pasar lista dos evanxelistas e os profetas porque daba a impresión de que algún se saíra daquel conxunto pétreo para nos describir a sensacional obra do Mestre Mateo. E o Profeta Daniel,- o sorriso do Daniel-, tan enigmático como cativador, son adxectivos do profesor Villares, amosaba complicidade e disfrute pola lección maxistral.
A quen fora Antonio da aldea, ou San Fraguas, nada humán lle era alleo. No canto da súa humildade, dános unha razón máis o sociólogo Daniel Pino, comentando a foto nun artigo daquela serie Galegos na escaleira da Voz de Galicia : Fraguas puido ter escollido para a ocasión a marabillosa escada de S.Domingos de Bonaval por onde subiu durante tantos anos no seu labor infatigable no Museo do Pobo Galego alí asentado. Pero non, a que preferiu para a foto que enmarca a súa figura é a humilde escada de seis chanzos dunha edificación da súa Terra, en nidio estado de ruína
.
A súa calidade humán e pedagóxica que era sempre de respectuoso afecto, trascendía da aula. Ademáis das súas responsabilidades de catedrático, exerceu, por elección dos seus compañeiros de claustro, de Xefe de Estudios e mesmo Segredario do Instituto
Son consciente de que esta miña laudatio non está no outeiro do que o Señor das Letras Galegas deste ano, -o mestre inesquencible-, é merecente. Pero cónstame que o señor da Insuela, non era amigo de boatos. Sí sabía estimar, coa sensibilidade dun máis dos pondaliáns bos e xenerosos, os moitos sinais de loureiro coas que foi recoñecido en vida, por cativas que fosen. Hoxe tiña necesidade de ter nas cordas do meu corazón un pouco de aceiro
., díxonos en Lugo aos exalumnos na homenaxe que se lle rendeu.
Dun home, -Antonio da aldea, tal como era coñecido na escola e que él levaba con orgullo- , que nos deixou dito que as súas paixóns eran os libros, as flores e os paxaros ao mellor abondaría con só mentar as súas virtudes: vocación, respecto, xenerosidade, humildade, bonomía. E galego, galego sempre. Varón ilustre, honorable, humilde e sapientísimo escribiu dél Carlos Garcia Martinez quen foi o seu sucesor no Museo do Pobo Galego.
O ilustre pedagógo Giner de los Rios, dicia que a ensinanza habería que exercéla con grande paixón, pero a sociedade tamén tería que recoñecéla con grande paixón.
Pois iso foi o que pretendimos con ista lembranza escrita, tamén a prol da ensinanza pública en xeral. E, para dar fe, D. Antonio Fraguas mediante. Por exemplo.
(Texto lido na "Mesa redonda" sobre Fraguas organizada polo Club Cultural Valle Inclán de Lugo o 15 de outubro de 2019. Xulián Parga foi, primeiro, alumno, e desde entón amigo de D. Antonio Fraguas)
