Sándalo recendente

Remato de ler 'Sándalo' de María Xosé Porteiro coa mesma sensación de quen baixa dunha montaña rusa: catrocentas páxinas, case douscentos anos novelados, aconteceres entre dous continentes, ducias de personaxes e momentos, fitos e tránsitos que recollen moitos dos intres decisivos da historia de Cuba e Galicia dende 1823 ata os nosos días, todo narrado con constantes saltos temporais, analepses e prolepses nunha espiral infinda na que o relato vai e vén e brinca e dá reviravoltas ata a extenuación, esixindo do lector non suma atención, senón darse en cada páxina como se fose a derradeira.

Que Galicia e Cuba tiveron nestas dúas últimas centurias un camiñar paralelo cando non converxente é unha realidade que coñecemos con detalle por meritorios ensaios históricos e académicos. Outra cousa é que esa realidade fose imantadora materia de ficción, fina seda literaria, no mesmo número de ocasións. Certamente, hai nomes maiores das letras galegas que no pasado teñen visitado a temática da emigración galega con fío dourado, mais é tan grande a epopea que o noso pobo viviu do outro lado do Atlántico que sempre ha ser ben recibida unha nova novela que trate de lle facer xustiza.

E velaí a sólida prosa de Porteiro en Sándalo, historia dunha saga familiar, historia de dous pobos que levan entrecruzando os seus camiños unha e outra vez durante lustros e historia tamén da propia Historia, do como, o por que, o para que e o para quen se constrúe a Historia.

Hai nestas páxinas unha evidente reivindicación do protagonismo feminino en todas as ordes, moi notoriamente na heroica loita da muller emigrada por se soerguer fronte ás máis duras condicións de vida. Botón de mostra: os treitos nos que as admirables mulleres da sociedade Hijas de Galicia sosteñen a centralidade do relato.

REPORT THIS AD

Mais Sándalo é tamén o delicado engastado dos máis poderosos símbolos (poño por caso, a presenza do ferrocarril emancipador e libertario ou a mesma caixa de sándalo que está detrás do título, esa madeira de penetrante e inesgotable recendo que funciona aquí de particular madalena de Proust) e, en todo momento, un berro en favor da liberdade, individual e dos pobos, e asemade un palpitar incesante do amor, un ruxir de traizóns, un aglaio solidario e un misterio entre orixa afrocubano e ultramundo galego.

Esteando todo este vigoroso edificio narrativo barállanse personaxes e sucesos que abalan entre o (auto)biográfico e o documental e que igual remiten ás vivencias das que a propia autora foi (co)protagonista ou sabedora de primeira man como a moitos outros episodios que son ben coñecidos ou públicos. Deste xeito, ao pé dunha case alter ego como Quina ou unha inventada filla do Xeneral Del Riego conviven a revolta independentista da illa con Martí á fronte, a revolución castrista, as andanzas habaneiras de Curros Enríquez ou a estancia americana de Castelao. Postos por xunto, o resultado é unha prosa declaradamente mestiza, que bebe igual do realismo máxico do boom hispanoamericano que da eficiencia da escrita periodística, visible aquí e acolá a xeito de informes, enunciacións sintéticas ou descricións de innegable pulcritude funcional que non rexeitan o enfeite dosificado dos tropos.

Nun capítulo final, xa extradiexético, María Xosé Porteiro revela como naceu Sándalo: o profesor e crítico Anxo Tarrío, grande amigo da autora, nunha conversa entrambos na que a escritora lle falaba de Cuba e da íntima conexión que coa illa, as súas xentes e a súa historia sentía, virouse cara a ela para lle dicir: “Tes que contar iso nunha novela. A emigración segue viva na nosa memoria, pero axiña desaparecerá e ti tiveches o privilexio de coñecela en carne propia”. Velaí o mandado do sabio mestre e velaquí a promesa cumprida da xornalista escritora: Sándalo, unha historia de historias, o retrato da sororidade das matrias galega e cubana, unha ollada ao que nelas foi e vai sendo, ao tránsito. Porque, como deixou escrito Quina, unha das voces principais da novela, “a vida foi, talvez, o recordo do vivido”. Lembremos, pois, para vivir. E vivamos tamén co recendo dos recordos pulando por nós.