A memoria, como lección de paz

Eu nacín oito anos despois de rematada a guerra, pero a miña nenez -como comprobei moito despois- estivo mergullada nun ambiente de postguerra, onde a pobreza económica non era a menor das pobrezas que nos rodeaba.

O mundo de arredor parecíame un mundo normal. Non había liberdade, pero non o notabamos. E os maiores coidabanse moito de aclarar nada.

En Vilalba, eu vivín sempre na rúa chamada oficialmente “Calle del General Mola”, pero a xente do pobo coñecíaa como a Porta de Cima, como logo volveu ser. Porta de Cima, porque o castelo vilalbés tivera en tempos alí unha porta. “Del General Mola”, supoñía eu, porque era un militar heróico que defendera a súa patria en cen batallas sen supoñer que fora o cerebro organizador dun sanguento golpe militar no que o que menos importaba era a vida, a vida dos que non pensaban coma el. E aínda que é un tema do que non se fala, non deixo de pensar que a súa repentina e oportuna morte foi obra de alguén ó que este xeneral estorbaba.

Visto na distancia, fun dos privilexiados do meu tempo en canto a formación, porque fun dos poucos vilalbeses do meu tempo que puidemos estudiar, sendo para eso decisivo o traballo de miña nai, viuva, que quería que o seu fillo asomase a cabeza por riba de tanta miseria.

Non se falaba de política. Deus nos libre. O texto de “Formación do espíritu nacional” era unha “maría” da que nin nos daban clase, e que aprobabamos cando viñamos examinarnos en Lugo traendo un certificado do Xefe local de Xuventudes de que eramos rapaces adictos ó movemento nacional e pertencentes á Organización Juvenil Española.

Un dos maiores disgustos que lle din a miña nai foi cando un día cheguei á casa confesando que me inscribira na O.J.E. -Organización Juvenil Española- único lugar en Vilalba onde se podía ir ler contos (hoxe comics), xogar ás damas, ó xadrez e ó ping pong), pero onde se entraba coa man en alto proclamando “Arriba España”.

A Oje era a antesala de Falange Española. E miña nai tivo sempre moi presente, como me confesaría moito máis tarde, que foron os falanxistas das Pontes de García Rodríguez os que asasinaron a un tío seu benquerido, polo delito de ter estado no extranxeiro, e alí gañar diñeiro e cultura, co que cando veu de novo para a parroquia do Freixo nin ía á misa dominical nin comulgaba coas prédicas do crego Greleiro, que o tiña no seu punto de mira.

Cando os falanxistas pontinos foron ó Freixo dar exemplo de patriotismo, o Greleiro deulles relación dos parroquianos molestos. E tocoulle a ese meu lonxano tio ir morrer contra as tapias do cementerio da Capela, dando a vida ninguén soubo por que, deixando magoada a toda a familia. Tamén a min, que fun asumindo a magoa por dentro, porque via a miña nai magoada trinta anos despois.

Nesto que hai uns días atopo no Faro de Vigo unha reseña que indica que os expertos cifran en 9.000 os “paseados” en Galicia nos primeiros anos do franquismo, e un total de 15.000 represaliados entre 1936 e 1940.

Falo da miña primeira mocidade en Vilalba, ignorante de todo, estudiante de todo o que caía na miña man, neno de postguerra, triste por ambiente, ledo por vital, que estudiaba nunha academia privada porque o Instituto que Vilalba tivera na República era daquela un hospital asilo para vellos.

O meu pecado foi de ignorancia, porque ninguén do meu contorno soubo informarme de que había outro mundo. Como aquelo da colección “Otros mundos” de Plaza y Janés, que hai corenta anos, proclamaba seguindo os textos de Pawels e Bergier: “Hai otros mundos pero están en este”.

Todo estaba arredor, pero eu non sabía velo, e ninguén do contorno tiña interese en que os rapaces soubesemos o que coidaban non debiamos saber.

Eu non sabía que había outros mundos. Por eso cando houbo unha exposición titulada “25 años de paz”, fun vela con ollos admirados do que progresara este país.

E morre Franco pero non o franquismo. Non era aínda tempo para a memoria. E Cambio 16 sorpréndeme no 75 cando, ó morrer Franco, denuncia nun editorial cunha frase que dicía: ”Y todavía no podemos llamarle dictadura al gobierno del General Franco”.
En fin, que fóronse abrendo as portas da historia, e fomos horrorizándonos a cámara lenta do que este país sufriu nas súas entrañas. E fomos coñecendo “Os mortos daquel verán”, da man de Carlos Casares e tantos outros. E os nosos parentes maiores ían abrindo a memoria, atravéndose a contar cousas que nunca souberamos e eles quixeran esquecer.

Aquel 1975 debera ter sido o “Ano da memoria”, pero ninguén se atreveu. Había aínda moitos mortos que pedían xustiza, había aínda moitos vivos que tiñan moito peso nas súas conciencias.

E foron morrendo os culpables. E foron morrendo os agraviados. E os que quedamos imos descubrindo parcelas de pasado que sempre se nos furtaron.

E foron nacendo xeneracións que nin coñeceron a guerra nin a sufriron. E os fillos dos asesinos naceron e medraron ignorando os crimes de seus pais. E os fillos e netos dos asasinados medraron sen coñecer o seu sino. Victor Manuel, o cantor, ven de confesar que el sempre creu que o seu avó fusilado polas tropas vencedoras morrera por roubar un cesto de mazás.

Pasaron os anos... E foi nacendo un país novo, de xente nova sen memoria, que cada acontecemento vai abrindo. Que o ano da memoria foi tentando fender, que cada mensaxe é unha badalada nas conciencias e nas memorias virxes.

Hoxe, este país, non o coñece -dicía Guerra- nin súa nai, nin os habitantes de antano, nin os que volven de lonxe, nin os que vivimos nel se non o comparamos co pasado.

E vivimos tempos nos que se ensalza a memoria. A memoria que non tivemos, que non quixeron que tiveramos. Uns, porque non lles conviña para que non se soubera da súa culpa. Outros, porque entendían que non nos conviña ós novos enterarnos da brutal realidade para non sufrir de novo o crime, a angustia, a dor, dun tempo que tiñan arredado na memoria.

Pero nós temos o deber de coñecer, de saber o que pasou, para que “nunca máis” volva pasar.

Porque os mesmos vencidos tiñan como unha noción de culpa, transmitindo a mensaxe de que algo farían os agredidos para merecer a agresión; transmitindo a mensaxe de que a república libertaria dexenerou nunha libertinaxe que non tiña outra saída que a man forte dun xeneral poderoso que enderezara o rumbo dun país sometido a Rusia; transmitindo a mensaxe de que non houbo outro camiño para facer progresar unha nación atrasada, pobre, ignorante, débil, anclada no medievo.

Eu teño unha querencia irracional polas imaxes do pasado, as fotos antigas, as escenas doutrora, que me mergullan nun mundo que xa foi, que nunca volverá, apaixoante e vivo. Creo nas viaxes no tempo, nestas viaxes no tempo que unha foto provoca.

Vendo un libro con imaxes da guerra civil chamoume a atención unha foto urbana de Madrid, onde unha beirarúa lucía un sinal de tráfico de “prohibido aparcar”. Correspondía a 1936. Eu tiña a idea da España do 36 como un país rural, pobre, sen coches, sen industria, sen vida política, sen cultura...

E para min foi como unha espoleta... espoleta na memoria para facer estoupar a imaxinación do que significou nunha sociedade viva, tan viva coma a de hoxe, unha rebelión militar contra un goberno democrático, da fractura social -traxedia- vivida polos nosos pais e os nosos avós, a imposición dos fusís e dos cañóns sobre as palabras e as institucións, sobre a democracia e a cultura.

Non digo máis. Hoxe, setenta e un anos despois daquel horror, estamos vencellados a el por familia, por historia, por mancaduras, por sufrimento, pero situámonos a millóns de vidas de distancia porque tres cuartos de século dan perspectiva para mirar de lonxe, mergullámonos de novo, viaxando no tempo, na traxedia dun país do que somos herdeiros, e do que ogallá saibamos aprender a suprema lección de vivir falando, en paz.