Xosé Manuel Carballo, marchando de vagar...

Esa teima de Xosé Manuel Carballo por sementar Cultura como instrumento para abrir os ollos de aqueles que non ven, poñendo ao servizo da sociedade unha pedagoxía liberadora dos que permanecen oprimidos, esa porfía, digo, chocou repetidamente co momento de exaltación da ignorancia que tivo que padecer contra a súa vontade. Aínda así, encaixou con retranca o feito de que ao longo da historia da humanidade nunca como agora se presumise de ser un ignorante, de non ler un libro na vida, de idolatrar a mocidade como un valor supremo ou simplemente de desprezar as voces experimentadas. E tamén soubo abordar co seu peculiar modo de proceder, a maneira en que os medios que controlan o mundo aproveitan a súa influencia para o encher de inmundicia, ou a interesada tendencia dos nosos rexedores a confundir a Cultura coas merendas...

Correndo desde neno polos camiños cansos de Goberno, aprendeu a lección de que non existe lucidez se non hai independencia, e que sen independencia colectiva resulta complicado liberarse. Posto no espello do famoso escultor Antonio López (paradigma da simetría e do equilibrio ao modo clásico, de se colocar no punto central para que todo sexa equidistante), nesa tesitura, pola contra o cristal devólvenos a figura miúda de Carballo iluminando as arestas da vida, na procura da excepción para garantir un futuro onde só se move o que é realmente marxinal, evitando a decrepitude alimentada pola rutina diaria.

Nesa ollada retrospectiva pola pegada deste mago que exerceu de profeta na súa propia terra, resulta excepcionalmente raro que os seus folgos non afogasen neste mundiño noso tan minifundista, tan uniformizador e pouco belixerante cos poderosos. Aínda máis, que non quebrase sendo apóstolo da Igrexa implicada contra a explotación que aniña nos templos, cando está de moda idolatrar as imaxes aproveitando o paso lento dos exércitos.

Mais ao contrario, Xosé Manuel Carballo mantivo ergueito o seu espírito ledo e rebuldeiro aínda cando o sol ía caendo aló por tras da montaña. Como aquela tardiña madrileña do ano 1956 en que o mozo Camilo José Cela lle espetaba a Pío Baroja nos estertores da morte: -Don Pío, está Vd. hecho un joven... E aquela voz feble, retrucaba: -Querido Camilo José: Cuando se es joven, se es joven para siempre...

Carballo ergueu un monumento ao pensamento libre dos que van a contracorrente das filias e das fobias, das visións sectarias que anulan a consciencia. Por iso, cando eu lle pedín que definise o carballo de seu para o meu catálogo das árbores senlleiras da Chaira, que debuxase no corazón a árbore máis nobre da casa de Grueira, en San Martiño de Goberno de Castro de Rei da Terra Chá, con toda naturalidade mandoume como resposta unha foto do seu querido pai chamando as vacas cun carro de herba seca. (Na tenrura de aquel retrato latexaba un profundo pesar polo tráxico pasamento da figura paterna ao comprobar como Xosé Manuel non dubidara en deixar o seminario para tentar vencer coa súa presenza a depresión do seu amado proxenitor... E logo da traxedia, penso en como aquela xente nosa coñecía o valor de ter un fillo cultivado. E vexo como agora compran os títulos aqueles que nos desgobernan, unha actitude que o crego-ilusionista denunciara naquel soño en que o seu carballo conversaba contra un piñeiro de ningures: “Os títulos, vender si que se venden, especialmente os de nobrezas inventadas, e préstanse a moitas trangalladas e intercambio de prebendas...”.

Mais esa proba evidente da súa condición pioneira de precursor-visionario tivo a súa máxima expresión na defensa vehemente dos valores da civilización rural que representan os nosos labradores e que Xosé Manuel Carballo exerceu co ímpeto racial que compartimos, onde este local sobre as primeiras augas do Azúmara que veñen da miña tribo e ao que hoxe honramos co nome de Carballo, a bon seguro ha ser un ariete desa cultura rural que aínda protexemos: “Cando miro pró presente do rural vexo sombras. Cando miro pró futuro vexo que non hai futuro. Cada día no rural fai máis falta quen axude a ben morrer, xa que quen tiña que axudar a mellor vivir ou non sabe ou non quere...”.

E penso na soidade de Felicitas, velliña, soa, diminuída, cando hai pouco empresarios desalmados da madeira lle estafaron os seus cartos, sen máis apoio que a veciña solidaria á que días antes lle pedira pola alma dos seus defuntos que cortase unha árbore que lle impedía ver a casa do seu fillo. Tamén penso en Belarmino e señora internados, conscientes de non poder volver porque os seus fillos lles venderan a casa. E como el se foi con unha perna menos. E como Ermitas perdeu a cabeza e permanece agardando. E logo vén a lembranza do doutor Cabaneiro que percorreu a Chaira na súa montura sabedor de que as palabras vencen as espadas, evitando a amputación de aquelas pernas gangrenadas da avoa da Regueira para que o seu fillo tiver esa paz que todos anhelamos ter na derradeira viaxe.

É a nosa alma rural que ten por bandeira a Carballo. A que Miro Casavella trouxo coa súa guitarra: “O meu país nas noites de invernía / debuxa a súa agonía nun vello e nun rapaz; / o meu país de lenda e maruxías / agarda novos días, marchando de vagar”.

Benquerido Carballo: Sobre esta ponte do Azúmara, aos pés dos parapetos do castelo de Castro de Rei, fomos creando paseniñamente un triángulo literario cos versos de Crecente, de Alvariño e de Fientosa. Desde agora, xa é unha casa a catro augas coa túa memoria, e con Emilio Sinde como amo no goberno das chaves.

Fuches despedir a miña admirada mai cun papeliño no peto da chaqueta que poñía: “Homilía para Elvira”. Non o puideches ler porque estabas enganchado a unha botella de osíxeno. Contan por aí que mañá é o día da Mai, mesmo para os que renegan delas e as abandonan. Tu mesmo me confesaches que tamén a túa era Elvira. Foron moitas as conversas no silencio da media noite, en momentos ben duros para ambos. E tamén falamos diso. E eu ben sei que non sempre estiven á altura do que tu merecías, polo que che pido desculpas. En todo caso, sabes ben que farei o necesario para que nunca morra esa luz túa que me axuda a camiñar.

Hoxe teño para ti a mesma lembranza que Lamas Carvajal lle reservaba a Benito Vicetto: a honra de morrer pobre “como mueren todos los genios en Galicia, pero sentido, llorado, y rodeado de gloria...”, preguntándose quen cubriría o seu oco ao faltar nas novas xeracións o espírito idealista, a abnegación e sacrificio que teñen definido o seu labor malia a falta de recursos e ter encontrado pechadas desde a crianza tantas portas... sen gozar de maior protección que o propio esforzo.

Crecente Vega, o poeta da Ponte de Outeiro que tu axudaches a repatriar, resumiría as miñas humildes palabras cos versos inéditos de “A vaca Nova” que eu trouxen de volta ao seu fogar:

"A Nova vai moi vella.
Hai que a mandar prá bros".
Isto dicía o xenro
do tío Xan do Vilar.
"Non, bato a Dios!
-dixo o tío Xan moi serio-.
Dezaseis anos hai que está na casa
e acó ten quince crías das mellores
que se criaron nestes arredores.

Aquel pasto zugoso
que en pasteiros e cómaros pacía,
logo era leite fresco
que no pelo dos xatos relucía.
Sen, ademais, contar
o traballo e o abono.
A vaca non me sae do Vilar.
Ha de morrer en cas seu dono".

E un día, cuase sen poder coas pernas,
coma se fora xa buscando a cova,
foi indo hastra o curral. E alí caeu,
e alí morreu de vella a vaca Nova.

E, mirando moi triste para a morta,
o tío Xan ordenou:
"Enterrádea no cómaro da horta!".

Pois iso!

(Intervención de Ricardo Polín no acto no que se deu o nome de Xosé Manuel Carballo ao Centro cultural de Castro de Rei)