A polisemia da razón

Dinos D. Sergio Rábade Romeo que a historia do concepto de RAZÓN é unha historia de polisemias, de cambios de noción e de frecuentes ambigüidades. Deixa de lado a concepción da razón como facultade, que di ser unha noción propia da tradición aristotélica; pero sinala estes tres modos distintos de entender a razón, complementarios:

. Como función cognoscitiva, que actúa sobre coñecementos adquiridos para organizalos e sistematizalos.

. Como nivel superior de coñecemento, porque lle corresponde un tratamento último no proceso dos coñecementos habidos. Aquí pasamos do mero saber a QUE SE SABE e POR QUÉ SE SABE.

. Como o conxunto de todos os dinamismos superiores do coñecemento: Ascende desde a sensibilidade ao nivel máis alto; é a razón integrada, por iso engloba aos anteriores.

Apunta, ademais, algo interesante para este artigo. Afirma que non convén aferrarse a unha RACIONALIDADE, que sempre é conveniente superala, ordenando e estruturando os coñecementos en categorías. Teñen estas algunha correlación co saber?. Modestamente, creo que si, sobre todo cos IMPULSOS DO SABER, é dicir, con esas tendencias que Max Scheler sinala na súa obra titulada “Sociología del saber”: O impulso cara á SALVACIÓN, que esixe un saber teolóxico; o impulso metafísico, que esixe, cando menos, un razoamento sobre as esencias das cousas, e o impulso de dominio da natureza, que ten que ver cun saber científico–técnico.

Pois ben; hai estudosos que van máis lonxe e derivan destes impulsos a DOUTRINA DOS INTERESES COGNOSCITIVOS, constitutivos da especie humana. É o caso, por exemplo, de Apel e Habermas, referíndose ao interese técnico, que incumbe ás ciencias empíricas; ao interese práctico, con sentido no dominio das ciencias histórico–hermenéuticas, e ao interese “emancipatorio”, que compete á crítica social e ideolóxica.

Por suposto, o home para dar resposta a estes intereses aplica sendas razóns, que levan nomes específicos segundo os autores das respectivas teorías. Pero non quero entrar nunha temática que require moito máis espazo e unha maior formación. Nesta colaboración só pretendo ocuparme da necesidade de potenciar a SOLIDARIEDADE como un dos tres medios de control cos que contan as sociedades actuais: DIÑEIRO, no subsistema económico; PODER, no subsistema político, e SOLIDARIEDADE, no mundo da vida.

Non é necesario dicir que cada un destes recursos está asistido pola correspondente razón; pero todas eles están vinculados por unha certa complementariedade: O poder, para ser suficientemente eficiente, necesita recursos económicos; estes necesitan dunha regulación estatal, xa que a relación entre ambos xera inxustizas e outras patoloxías sociais, e o mundo da vida necesita valores, normas e institucións, que se producen coas accións comunitarias.

Sabido é que a sociedade non pode concibirse sen un certo grao de adhesión das vontades dos elementos persoais que as integran, e só nelas cabe falar dunha razón integrada, apuntada noutro contexto por Rábade Romeo, mais penso que absolutamente necesaria neste caso, xa que non sería máis que articular as razóns das distintas dinámicas socias nun nivel superior que englobe sistematicamente todas as outras razóns que teñen funcións de control no económico e no político.

Para comprender isto, recordemos que, nas sociedades democráticas, non é admisible que o subsistema económico sexa o que lexitime a dominación no seo da sociedade. Polo cal hai que aceptar un intervencionismo estatal no proceso económico, cunha auto–limitación por parte do estado. Pero tamén é mester introducir un terceiro control, para evitar, como apunta Habermas, a absorción do mundo da vida, mediante a xustificación dos medios en función dos fins, é dicir, a aplicación exclusiva dunha razón–teleolóxica (non teolóxica).

O que realmente nos está suxerindo este filósofo creo que podemos traducilo a unha linguaxe accesible a todos: Por un lado temos nas actuais sociedades unha razón tecno–científica, e por outro a razón política, institucionalizada no estado; pero ambas son razóns–teleolóxicas, que coinciden en procurar a “despolitización” das masas (utilizando aquí o termo “política” no sentido substancial do mesmo), e non vacilan nos medios a empregar sempre que aseguren os fins que se perseguen. Poño un exemplo de matiz ecolóxico: Non se repara en introducir na Selva Amazónica unha salvaxe deforestación, xa que con ela se acadan obxectivos lucrativos, e os gobernos non o impedirán se aseguran o poder político dos gobernantes. Xustamente por isto, fálase de razóns–teleolóxicas, que xustifican os medios en función dos fins.

Velaquí a necesidade de introducir ese terceiro control da sociedade: a SOLIDARIEDADE. Cabe, pois, preguntarse cómo se acadaría este propósito cunha masa “despolitizada”, que non intervén nas decisións compartidas dos outros dous subsistemas. Dinos a este respecto a filósofa Adela Cortina, estudosa desta temática, que é mester acudir aos procesos comunicativos, porque facilitan a adhesión das vontades aos intereses xerais, marxinados por los do diñeiro e os do poder. É dicir, hai que botar man da RAZÓN COMUNICATIVA, para introducir na sociedade unha razón que escoite, comprometida coa comunicación e co progreso moral. Se isto non se acada, as masas “despolitizadas” poden acabar facéndose permeables as manipulacións ideolóxicas, terreo abonado para incoar os estados caóticos.

Por suposto, a xustificación tradicional do dominio nas sociedades correspondía ás relixións e ás cosmovisións filosóficas, agora carecen de foza para lexitimalo, pero aínda contan con achegas valiosísimas e ponderadas, moi aproveitables, democrática e moralmente, no exercicio argumental desa razón comunicativa, encamiñado a entrelazar as esixencias dos tres intereses cognoscitivos (técnico, práctico e “emancipatorio”) coa argamasa da solidariedade, e asistencia de bos EXPERTOS, atendendo a definición que deles da Niels Bohr, como “algúns que xa cometeron todos os erros posibles nunha materia moi concreta”, e cunha “mente intuitiva, que, segundo Einstein, é un regalo sagrado; e unha mente racional (como)fiel servente”, para transformar esta sociedade, que “creamos tributando honores ao servente e esquecendo o regalo”. (Axeitadas por min as dúas citas, tomadas de D. José Ramón Chaves, no seu libro “La mirada de Einstein al universo jurídico”, xa referido neste medio).

E permítanme terminar con esta pregunta: Acaso algunha das razóns apuntadas non será catalizadora do desenrolo argumental dunha intuición!?. Aínda que non nos decatemos, a intuición é un recurso que, non poucas veces, utilizan as nosas mentes para saír das encrucilladas, e ten o seu papel nos procesos do coñecemento. Non descartemos, pois, o utópico intuído, que se inmisce nesta temática extrapolada ao nivel social.