Desque a asociación Val de Láncara me dera a boa nova deste recoñecemento, que na súa denominación, Facer país, inclúe todas as persoas que nos xuntamos arestora aquí e que, talvez, traemos canda nós as amigas e amigos, por exemplo da diáspora, por exemplo as egresadas de ciencias da comunicación que, de Londres a Quito, únense cas fornadas de galegos e galegas, outra volta expulsadas do paraíso, para artellaren blogues e lugares de encontro, festas coma esta; desque souben que neste intre preciso, cando o vento da historia semella querer recuar, un agrupamento de asociacións dáballe corpo a Facer país nas moitas variacións que Margarita Ledo Andión fora desenvolvendo en diferentes eidos, no meu maxín instalouse unha obra que o seu autor, o guardés Jorge Barbi, fixo chamar A peza que falta, metáfora do crebacabezas cun espazo en branco ao que lle apuxen o valor dun sinal, un oco que nos advirte que cómpre, entre todas e todas, peneirar moi fino e acertar coa peza que nos falta cando se trata de continuarmos a construír a cartografía dunha GALIZA, señora de decidir e dona de se negar, no dicir de Uxío Novoneira.
Agradezo, antes de mais, as palabras de Xulio Xiz, sempre xenerosas e co rigor de observar o mellor, tamén en min, de todo o que o arrodea. Temos coincidido ao longo do tempo en moitas andainas e está, de seguro, non será a derradeira.
Ao recoller o premio Ramón Piñeiro, que na edición pasada correspondeulle a un mestre, o profesor Basilio Losada, con quen sempre partillei momentos bos, aló en Barcelona, tanto nos tempos de estudante de xornalismo il foi o meu titor para a Tesiña fin de Grao-coma cando volvín, entre 1983 e 1991, para dar aulas e doutorarme na Universitat Autònoma, andei a matinar que Basilio Losada é, asemade, a proba documental de un modo de pensamento que, pola mediación do etnógrafo e documentalista quebequés Pierre Perrault, me aprendeu que os pobos nacen da memoria pro ca memoria non lle falta, é dicir, faille falta imaxinación para, no noso caso, atinar coa peza que falta.
Quizais por iso, sempre vencello Facer país coas ensinanzas dun grande intelectual da miña área de coñecemento, Benedict Anderson, quen no seu texto seminal Imagined communities analiza o papel de producións culturais na construción do sentido de pertenza, en concreto da novela do XIX, para agasallarnos con esta marabillosa reflexión:
...a pesares da desigualdade e a explotación que poida prevalecer en cada unha delas, a nación sempre é concibida como camaradería horizontal e profunda.
É dicir, imaxinamos a nación, a nación é sempre imaxinada so o signo da igualdade, so este grande principio fundacional cidadá.
Tamén é un agasallo a voz de Olaia Rodil e foi un lecer sentila hoxe aquí. Unha voz liberada de servidumes e de medos, unha voz que toma posición, no sentido brechtiano do termo. Dende o feminismo adoito traballo nas políticas do corpo e na ausencia da voz feminina na representación. Emporiso o meu filme último A cicatriz branca -sobre as mulleres, tamén deste val, que emigraron soas para América- trata desta ferida e da súa sanación, da recuperación do corpo e da fala, da fala para expresar que son servas mentres se recoñecen con dereito a deixaren de selo.
Permitídeme un pequeno relato, botando man da ninfa ECO, nunha imaxe que artistas coma Nomeda & Gediminas Urbonas utilizan:
Aló, naquel tempo, Narciso chega ao pé das augas e préndase da súa propia imaxe reflectida nelas. E dende o interior do río Neira a ninfa ECO contempla Narciso. E Eco, pola súa vez, préndase da voz, da voz masculina, e xa non poderá desenrolar a súa voz propia ficando, por sempre, destinada a repetir o que di o varón.
Abofé que non foi doado confrontar esta submisión, a de repetir a voz do poder patriarcal. Pero elas, Rosalía, ou as mulleres da IF que este ano celebramos, ergueron a súa propia voz e son o ronsel que nos conduza ate outras voces coma a voz liberada de Olaia.
E nesa voz tamén está unha terra, que desque vin pola primeira vez, ollei para ela como terra liberada: Láncara.
No meu mapa emocional represento Láncara nun prado inmenso, que lúe co ceo. Lúen co ceo as pimenteiras de Herbón e as polbeiras de Arcos. Lúen co ceo os nosos ombreiros nus. O sol quenta a máis, iguala a máis. Fitámonos. Rimos. É a festa coa que se agasalla a quen chega de lonxe.
É a primeira vez que estou en Láncara. Eu que, afeita á Chaira, tardo en acomodarme na montaña, non sinto vertixe. Cheguei ate acó no bus que transportaba a prensa. Váiselle entregar a Fidel Castro a chave da casa. A chave que o fai como da casa. O ano é o 1992.
Talvez esa imaxe é de Armea, de prados coma os prados onde Ramón Piñeiro, neno, lindaba as vacas e onde, dende a ladeira dun castro lugués, ollaba esta paisaxe que lle deu a saber que este era o seu país. Acompañou o seu tempo, organizouse nas Mocidades Galeguistas, representou Galiza diante membros do goberno republicano en Francia, saíu da cadea no 49 e a seguido, establecendo unha ponte invisíbel con emprendementos que a guerra tronzara, participa na recuperación da esfera pública [con Galaxia, con Grial...] mentres prende nel a saudade coma iso que quererías volver ser e que sabes que xa non vas chegar a ser. Como perda.
Cando o entrevistei para A NOSA TERRA agasalloume cun selo das IF, unha fouce vermella sobre fundo azul. A doa que falta. Quizais peza que manca.
Canda il presentín o que despois souben con Blanchot a propósito de le souci de lautre, da necesidade do outro, da outra, un dos epistemes que explican o compromiso intelectual e que fai que vaias cara a rúa, cara a praza porque sentes a dor do que che falta, a peza que falta para Facer país.
Coñecérao na Misa de Rosalía, no 1970, da man de Manuel María e de Saleta, ao remate do meu primeiro curso de xornalismo. Dende entón pasou a terra varias veces, mudei de lugares e de experiencias creativas mais mantívenme, coma as fonambulistas, nunha liña de pensamento que reclama a harmonía entre actitude e opinión. E esta é que é a liña que me trae ate vós so un signo visíbel, o uso persoal e político da fala en todos os dominios, nomeadamente nos medios de comunicación, construtores ou destrutores da nación, desa camaradería horizontal que se concreta, entre outras cousas no acceso á información para podermos discernir o que nos interesa, para expresar e partillar a nosa visión e opinión coa imaxe e coa escrita, para entrar en relación con outras visións e con enigmas coma o que vos traslado para que me acudades e axudedes a dar coa solución.
Porque... que é o que terma dunha nación pequena, oculta por servidumes múltiplas, que a penas ergue o rostro cáenlle enriba decretos de doma e castración (o de bilingüismo, sen ir mais lonxe), a inquisición monárquica e o desterro de Pardo de Andrade-, a pandemia migratoria e os 22 orfos infestados coa virola para levar a vacina a América-, os fusilamentos dos sublevados de Carral, os do Campo da Rata...-, as desaparicións, a espoliación dos recursos e da fala... que tesouro mouro e comunal agacha para que ese corpo ferido, esa pobre de pedir polas portas, ese animal triste e en devalo, teime en existir, para que sigamos a resentir nela a dor do que nos falta, a dor do que nos manca?
Roda el mon i tora al born. Dá a volta ao mundo e volve para a casa. Regreso a Láncara canda a imaxe que construín de vós e que ten que ver co sentido da festa, deste ritual que, agora so esta consigna en eterno presente, Facer pais, fai de nós galegas e galegos de nación. E digo nación como lugar material e simbólico, como real e como desexo, como arela común: e digo festa, nunha acepción dupla: como lugar de encontro para bisbear, troulear e para pasar as mensaxes veladas que adoito o Poder decidiu ocultar.
Láncara é o misterio dos nomes que nos envolven e que nos fan termar da idea de xinea, de continuidade e de aposta; do río Neira en movemento dándonos a ver o diferente nas variacións dialectais da fala, para que miremos a diversidade como nó de calquera cultura nacional-popular, mesmo no queixo amasado na banda de aló, e o da verza na de acó.
Láncara é, asemade, este premio, que como cada premio lévame da man cara a un relato marabilloso de Xabier Do Campo, A noite das filantes. Porque os premios son coma estrelas fuxidías, que aparecen e desaparecen pero que nos convidan a seguirlles o rastro e esculcar se somos, nas nosas accións e tomas de posición, parte desa luz -dese lucicú, díxome Agar no Facebook- que vén de tan lonxe.
É o 1968. Ramón Piñeiro respóndelle ao Sergio Vilar algo que segue a estar na cerna do que hoxe nos convoca: Galicia, dixera Piñeiro, debe ser unha realidade política e non unha colonia política. Velaí, para min, a peza que falta, a doa que manca.
Saúde e terra, irmáns, irmás!
(Palabras de Margarita Ledo Andión ao recibir o Premio Ramón Piñeiro-Facer País, na súa XV edición en Láncara-Lugo, o 12 de novembro de 2016).
