De pura cerna (47)

España rota ¡e precisamente co canón bendicido polo canon!
Casada Herminia, ¡por fin!, nunha cerimonia íntima, sen apenas invitados, na igrexa de San José, en plena Calle de Alcalá, elixida simplemente porque a romántica madriña conservaba dela o grato recordo de que alí mesmo, dous anos antes, diante daquel altar da Sagrada Familia, dera grazas por atoparse de novo en España, e pedira pola súa filla, ardentemente, coa que non se cansaba de fuxir: primeiro, a Marianao, embarazada; e despois, de si mesma, da súa maternidade natural, para disfrazala dun simple apadriñamento. Naquelas datas, a Madrid, un Madrid do que se vai ao Ceo, segundo din, ou dicían, aqueles castizos de Lavapiés, lavados e bebidos con aquelas augas insuperables do Lozoya, soprados con aqueles ventos tan sutís dos que lle dicían ao Carlos III que era precisa unha Corte sucia, espesa, de malos olores, para neutralizar aqueles aires daniños..., ¡demasiado puros!

Dada a humildade de carácter de Herminia, ao sobrio de Rodrigo non lle chocou aquela austeridade nupcial, coincidente coa castelá, da noiva, mesmo nas súas propias galas, que foron do máis usual; sen descender ao cutrerismo, á ramplonería, iso si que non, que non era pouco sensible o espírito da cubanita como para caer no ridículo; nela, todo elegancia e sinxeleza, no interno pero tamén no externo.

Outro dos arrepentimentos que levaba consigo, por dentro, era aquela viaxe a Lugo, ¡nada menos que con un abrigo de marta cibelina...! Para manterse nesa liña de austeridade, un tanto por debaixo dos seus posibles, o ágape nupcial circunscribiuse a unha paella, e pouco máis; iso si, no Restaurante Biarritz, naqueles merendeiros tan amplos, ao aire libre, que foron escenario, sinxelo pero grato, acolledor e íntimo, de tantas celebracións, proletarias ou non, ou non tanto, antes e despois da Guerra, que acabaron reducíndose a solares no desenrolo salvaxe dos Sesenta, desconsiderados que foron aqueles tecnócratas do despegue económico español con tantos monumentos verdadeiramente nacionais, que só lles importou uparse ata Deus en ascensor..., ¡xa que quedara demostrado que polo Imperio, polo Imperio utópico, demagóxico, non se ía, que era preciso volver ao compás; ao outro, non ao masónico!

Nicasio levou consigo ao Biarritz unha gaita grileira, a súa, con moita historia, amén dos seus lucidos farrapos, ¡de seda!, que tamén o acompañaran a Cuba, ¡nada menos que a La Habana! Así que aquelas terrazas, naquel serán estival, resoaron freneticamente, e non só co ritmo dos chotis da orquestra titular.

Como era sábado, once de xullo do ano 36, os noivos decidiron quedarse no Barazal, para non perde-la Misa do día seguinte, na mesma igrexa de San José, así que se escapuliron dos invitados, xa á media tarde, co pretexto de irse para Coruña nas Lits do Expreso.

Nin que dicir que o noivo foi delicado, naquela primeira vez que entraba ás intimidades da súa Herminia, no seu cuarto do Barazal, habitación 313, do terceiro andar, libre daquela cando chegaron de Cuba a Madrid, cousa da que Herminia nin se decatou ata días despois, pero non lle importou o máis mínimo aquilo da numeración. Tan tímida e tan vergonzosa estivo a noiva, que se sentiron, e se tiveron, reciprocamente, por virxes. Como no hotel non había comadres que repasasen as sabas, nin panos de xitana, consumouse aquel matrimonio con pureza anxélica, con delicadeza cupídica.

Ao outro día, festa dominical, levantados obviamente ás tantas, fóronse á igrexa, co preceptivo xaxún, obviamente, para asistir á última das Misas. Á saída, naquelas beiras da Calle Alcalá, na dos impares, desde Gran Vía a Barquillo, déronse en formar coros cismeiros, de xente abraiada: ¡Catro pasos, catro manzanas máis arriba, na Calle Fuencarral, fora asasinado o Tenente Castillo! ¿Por qué, e por quén? Os habituais de San José resistíanse a admitir que aquel crime fose obra de elementos dereitistas. ¡Ca; imposible! ¿Nós? ¡En absoluto; miren para outro lado...! ¡Acaso vostedes...; si, vostedes, a propia esquerda, automutilándose, que así fixeron os americanos co Marne! Antes de botarnos as culpas, encoméndense a Deus, ¡anarquistas, fulanas, ateos, analfabetos, obreiros, xente de mal vivir...! O de mal vivir era certo, ¡rigorosamente certo, o único certo!

Os noivos almorzaron na Granxa El Henar, e despois dun paseo, cruzando a Cibeles por diante do Ministerio da Guerra, ¿Ministerio de Guerra..., en paz?, ata o Retiro, onde remaron nunha daquelas lanchiñas. De mediodía, paella, ¡outra, que era unha devoción, consagrada, do Rodrigo! Pero esta no Restaurante Valencia, no primeiro andar, tras daqueles visillos de blonda, ben pegadiños ás ventás que dan á Gran Vía, mesmo sobre Callao.

Novos rumores, novos pábulos, naquel comedor; así que retornaron ao Hotel tensos, preocupados e dubitativos. ¿Saír de Madrid, en viaxe de noivos, con aqueles enredos e coa Farmacia en mans dun mancebo apenas coñecido, de ideas anovadas, un tanto extremistas, de relativa confianza?

Herminia votou que non, que mellor quedarse. Aló dentro, no máis íntimo das súas preocupacións, aquelas experiencias cubanas, a Nevitas... Dicíase que os militares conspiraban, conspiraban e captaban patrocinadores, sufraxistas, adeptos, ¡sen recato ningún, cal rameiras enramalladas de entorchados! Que se a Falanxe...; que se a CEDA... Pero Rodrigo votou por irse, ¡era a súa lúa de mel, e faláranlle tanto e tan ben da Coruña...!, confiado en que aquel encrespamento quedaría, remataría, nunha simple algarada, como Asturias, como a “Sanjurjada” de Sevilla... Naquel empate prosperou a suxestión da noiva de agardar ata o martes, ou polo menos ao luns; darlle algún tempo ao tempo..., para que falase a radio, para que falasen os diarios, para que falase aquel Goberno pusilánime, dubidoso, contraditorio...; pero, iso si, sen alarmar á Neves, sen chamalos, deixándoos na crenza de que xa estaban na Coruña, na cidade idílica, de cristal, acolledora de tantas lúas de mel madrileñas, das daqueles tempos..., ¡que Venecia caía lonxe, lonxe e cara!

O luns non amenceu martes, pero si lucía un 13 no calendario. Seguían no Hotel. No Barazal non había supersticiosos, polo menos os noivos non o eran, así que decidiron botarse á rúa, sen preferencias, que tanto puideron saír co pé dereito coma co esquerdo, que nese ritual non se fixaron; nin se fixaron nin lles importaba. Así que se deron un bo paseo, e incluso foron de tendas, pola tarde; ocorrencias de última hora.

Ao día seguinte, que si era martes pero non trece, Rodrigo propuxo darse unha voltiña polo Museo do Prado, pero Herminia optou por un paseo en calesa, aquelas reminiscencias románticas, que facían o recorrido, aínda no 36, desde a Estación de Atocha aos Novos Ministerios, que xa estaban en fase avanzada de construción, cousa que non é moi coñecida das xeracións de posguerra. Ao pasar pola praza de Colón observaron, desde a calesiña, que se producían grandes remuíños de xente, así que decidiron apearse e preguntar: ¡A Pasionaria -dicían- cumprira a súa ameaza de que aquel home, aquel galego renegado, non volvería a falar nas Cortes! Iso dicían, algúns, pero outros, que non, que non podía ser, que non tiña relación, ningunha, con aquela ofensiva verbal, parlamentaria, tan habitual naqueles tempos. Que Calvo Sotelo fora, simplemente, unha vítima propiciatoria da Lei do Talión: ¡Isto..., por Castillo, que unha por outra non é pecado! ¿Onde? ¿Como? ¡No cemiterio do Este...! Se cadra para facilitar o seu enterro; inaugurando, de paso, unha macabra tradición vindicativa, que perduraría anos...

Nova porfía entre os noivos, pero Herminia acabou cedendo pois aquela teima de quedarse en Madrid cando os barullos aínda estaban centrados, dun modo tan significativo, naquela ex-Corte, resultaba, podía resultar, un tanto estraña para Rodrigo; así que non volveu a mencionar a súa preocupación pola afillada, ¡nin pola afillada nin polos compadres! Acabou gardando as chaves das maletas e mailas súas alfaias, todas, naquel bolso enorme que tanto abraiara ao Toño naquela nefasta viaxe, ¡en busca, en recuperación, daquel mozo primixenio!

O mércores, día 15, a boas horas..., ¡que nin que Madrid estivese nas antípodas da Cidade Herculina!, deron chegado á Coruña, cabe do seu famoso e simbólico obelisco, naquel Palace Hotel, punto cero, coa Carrilana, da Galicia Norte, cando souberon da nota do Goberno condenando os dous asasinatos, tanto o de Castillo coma o de Calvo Sotelo. ¡Condena si, verborrea moita, pero medidas eficaces, poucas! Aquel Goberno era feble, heteroxéneo, puño cerrado e ideas pechas, con moita teoría e pouca gobernabilidade. A dereita tamén estiraba o cóbado, levantaba a man; aberta si, pero coa man aberta é como se dan as labazadas cando a impaciencia pola frustración dos seus privilexios atorda as mentes. Herminia e Rodrigo acababan de cruzar unha fronteira..., ¡sen pasaporte! Acababan de saír da España Roja, ¡para outros, Rota!, entrando na España Azul, en transo de chamarse Nacional. Pero iso saberíase de certo despois, días despois...

No ínterim, chocolate con churros, en Bonilla; e un paseo polos Cantóns, ca súa vexetación exótica, unha pequena Habana, outra, cunha rea de palmeiras para máis emoción da nosa Herminia, unha emoción nova, distinta, ¡neste caso, agridoce!

España roja
Nos madriles, ao outro lado daquela fronteira bélica recén estreada, recén xurdida, tal e como xurde un volcán, facéndose preceder de fortes sacudidas, abalando todo o abalable na modorra estival, nesa Vila que xa non era Corte, excitada, febril por culpa dos conflitos políticos, que acababan de deixar a Herminia e a Rodrigo a un día de tren, ¡pero sen tren!, quedaba, residía, a outra galeguiña, a outra nai, máis coñecida no seu portal por, Nieves, la Cubana, que a tal momento collémola albiscando pola ventá en tódalas direccións, esperando que xurdise..., calquera cousa, probablemente unha carreira de obreiros, enfundados en monos de dril, azuis, ou de señoritos, con remangue, tamén de azul, mozos armados con porras, dispostos a cantarlle o Cara al Sol á propia Cibeles.

A radio dixera que Martínez Barrio encargábase de formar un novo goberno, e que ía pactar cos sublevados de África. Militares na rúa, ningún, que todos, ou moitos, ían no Cuartel da Montaña, para arrouparse, para reforzarse, reciprocamente, tan parvos eles que se esqueceron, unanimemente, daquelas leccións das Academias Militares de que as cidades tómanse, domínanse, saíndo á rúa, ocupando os centros neurálxicos das Comunicacións; pero o medo é parvo..., ¡ou fai parvas ás persoas! Outro comunicado que estaban dando naquel intre: Queipo de LLano dominaba Sevilla...; ou tal parecía, pois aqueles catro lexionarios, ¡de catro a corenta, que para o caso dá igual!, ergueitos nas caixas de catro camións, coas súas voltas e revoltas, semellaban, recordaban, insinuaban, unha invasión de romanos dispostos a refundar Hispalis..., ¡unha Hispalis motorizada!

Entrou Nicasio; e tanta carraxe traía, que lle deu unha boa sacudida á porta; ¡a impotencia de ter moita forza, que naquelas circunstancias só lle servían para iso, para aporrear unha porta!

-¡Hai, ho, qué ben fixeches en virte para a casa; con todo o que está pasando...! ¿Soubeches algo?

-Neves, isto complícase, por momentos, e non sei en qué rematará! Dezanove de Xullo, hoxe...; ¡deste día non me vou esquecer mentres viva!

-¿Que pasou na tinturería? –Nicasio, ben, que á vista estaba, pero, ¿os seus intereses?

-Nada; tívena que cerrar porque se marcharon...; todos, homes e mulleres. Saíron alporizados coas novas que traen e que levan eses desocupados, eses piquetes que recorren a rúa facendo que informan... Tan alporizados saíron, que nin me dixeron ata logo, pero un cliente que entraba daquela oíulles dicir que ían para o Cuartel da Montaña, ¡a queima-los militares! ¿Que che parece? ¡Primeiro queiman conventos, e agora, cuarteis! ¡Nin que estivésemos na noite das meigas...! Logo que, dos despachos, dos distintos puntos, estiveron reclamando que lles devolvese as prendas, tal e como estivesen, que lles acudiran os clientes, a eito, xa á primeira hora, para retiralas. ¿Que cousa, eh? ¡Mira qué lles pode pasar ás prendas, que as temos recibidas, con recibo!

Neves, establecendo comparacións, coa infancia como referente, coma os vellos, ou coma os emigrantes, eles mesmos, por novos que fosen:

-Igual, igualiño cás ovellas, ¿lémbraste? ¡E despois, estes madrileños veña presumir de cultos...! Cando salta unha cabra, tal que para un horto, detrás da cabra, unha ovella; e tras daquela, as outras, ¡así sexa un cento! Aquí, meu neno, está pasando o mesmo, tal cal. Se polo menos estivese a nosa Herminia... ¿Por certo, qué será deles? Tamén che diría que a ela, naqueles lugares da Serra, seguro que lle pasou outro tanto, que as ovellas son as mesmas, incluso en Madrid...

-No centro non hai ovellas, pero aí cerca, polos Catro Camiños, xa se ve algunha... Non está mal a comparanza, ¡non señor! –Nicasio, distinto en ideas pero moi compenetrado coa muller; case submiso.

-¿Queres que vaia contigo, para axudarche en algo, con esa roupa? –Neves, decisión, enerxía, traballo; ¡todo sen taxa!

-¡Non, xa non; que tal e como están as cousas non quero que deixes soa á Neviñas! Díxenlles ás encargadas que fosen elas mesmas para identificar as prendas e retiralas de inmediato; xa foron case todas; supoño que o fixeron as que se atreveron a saír á rúa. Pero, a todo isto, ¿a nena, a nosa nena, está aquí, na casa?

O conflito educacional da cativa, coa titora, coa madriña ausente:

-¡Claro que si! ¿Non ía estar? Estará..., lendo; contos, deses que lle deixou súa madriña, que ben lle dixen que desas historias só len os rapaces, pero ela entende que non debe haber diferenza entre a formación dos nenos e maila das nenas, que deben ser iguais, coas mesmas armas fronte á vida... ¡Iso me dixo, así que ela saberá por qué o fai! Doutra banda, aquí outra cousa non hai, que hoxe só lle veu a profesora de música, ¡e para iso chegou tremendo, como se a batuta fose ela, ela mesma!

-¡Para música estamos! ¡Cala, que vén...! –Advertiuna Nicasio, moi sensibilizado no seu segredo coa nena, e tamén abafado pola responsabilidade.

-Papaíño, ¿xa chegaches? ¿A estas horas? –Un tanto sorprendida, intuitivamente alarmada.

-¡A ver, Neviñas, unha aperta, que hoxe faime falta!

-¡Muá, muá! ¿Así está ben? ¿Estabades falando de min, non? ¡Si, que te oín...!

-¿Oíchesme, e non viñas, nin para darme un bico? –Nicasio, sempre famento de que a nena o quixese, ratificándolle aquela paternidade perfectamente asumida.

-¿Por qué me tedes así, hoxe, encerrada, como se fose un castigo? ¿En qué faltei, hoxe, hoxe tamén...?

-¡Non é castigo, miña chata! ¿Non cho dixo mamá?

-Mamá só me dixo, e para iso, roñando, que hoxe tampouco se pode saír á rúa... ¡Quero ir coa tata ao Paseo do Prado, que aquí, nesta casa, estou derretida coa calor! Prometeume azoutes e todo...; ¡mira se é mala! –Acusou, á defensiva.

-¡Iso sería porque lle insistiches..., de perrencha! Se estivese aquí túa madriña, con estes balbordos na rúa, seguro que nos mandaba pecharte no teu cuarto, ¡con sete chaves! –Non é doado poñerlle portas á verdade; e para Nicasio, naquelas circunstancias, terrible.

-Iso non é certo, que a madriña nunca me reprende; ¡nunca, por nada! ¡Xa non son unha baby! –Para a nena entrar en guerra civil era un absurdo, un imposible, un pretexto paterno...; mais, para os maiores, para algún, tratábase dunha redención bipolar, un depurativo nacional.

Neves improvisou unha arenga xustificativa:

-Rifouche porque ela..., ela mesma me rifaría a min, se te mancas, ou se te mancan. Se estivese sempre contigo, a madriña aínda che rifaría máis do que eu..., ¡para que sexas perfecta! ¿Enténde-la cousa, mulleriña? –Aquela función delegada, e sen Herminia cerca...; ¡terrible, abafante para ambos!

Neviñas era testana, ¡tanto coma seu pai, Ádam Merton, só que en feminino!

-Polas ventás vese que anda xente, aí fóra, paseando pola rúa. Cando volva a madriña xa lle direi que me saque de paseo ao Prado, que vosoutros, moito prometer, pero despois..., ¡nada de nada!

-¡Esa xente non vai paseando...! ¡Fíxate neles...! ¡Van correndo, coma se os perseguise un lobo; fuxindo, sen saber de qué, nin para onde! Aló na Habana, no ano 26, cando veu aquel tifón grandísimo, a xente tamén corría aloucada, sen saber onde podería atopar seguridade. –Deulle un bico, ademais dun azoute cariñoso, suave, coidando que así entendería aquela cativa cal era o deber dunha nai. –Dirixíndose ao Nicasio: -Díxome unha veciña, a do cuarto, que as embaixadas están a tope...

A nena, que xa ía polo corredor adiante, volveuse cara aos pais, curiosa e algo inqueda, agora si, que aquilo das embaixadas suxeríalle papelorios, trámites, desprazamentos, despedidas...

-¿Entón, qué ocorre, mamiña? ¿Fostes á nosa embaixada? ¿Volvemos para Cuba? –Preguntoulle todo isto dunha tacada, con ansiedade, coma se sentise unha chamada telúrica, caribeña.

-Aínda non se sabe; non o sabemos, miña nena. ¡Sonche..., disturbios; ou como porras se diga!

-¿Entón, se hai perigo, por qué non se vén, connosco, miña madriña; por qué non volven de aló, desa Galicia, para irnos a La Habana, todos?

-Neniña, é que por agora non poden regresar, que non circulan os trens; non lles deixan...

Neves tratou de resolve-la situación, o mellor que soubo, pero a nena seguía obstinada, retorcida, irredutible; cuspidiña no pai, no Merton:

-E logo, ¿por qué non telefonean? Aquí temos teléfono..., ¡e a madriña sabe o noso número, de memoria, que ten moita!

-Xa o fixo, nena; onte; pero despois cortaron as liñas, os fíos; non sei que, así que non me atordes, que non podo facer milagres...; ¡e a madriña, neste caso, tampouco!

Neviñas insistiu, unha vez máis, cargante pero agarimosa:

-¡Daquela vaiamos á Coruña, para buscala! ¡Agora mesmo! ¿Si?

A nai adoptiva suaba buscando argumentos, disuasións:

-¿E cómo, Neviñas? ¡Imposible! Xa che dixen que non circulan os trens máis aló do Escorial; e ti ben sabes que iso está aí, aí adiante, cerca de Madrid!

-¿Temos o carro, non? ¡Ou un taxi! ¿Papá, imos en taxi..., á Coruña? ¡Se lle pagas ben, o taxista non di que non, que sempre van a onde se lles manda; e cando son saben ir, collen ese plano que sempre levan no coche, no carro!

Nicasio tamén suaba, da calor, do medo, de impotencia para razoar con aquela criatura tan imperiosa e tan preocupada pola ausencia de súa nai, da verdadeira, atraída..., ¡nin sabía por qué!

-Neviñas, por favor, para xa, que iso que propós é imposible. Seica están os soldados na estrada, aló adiante, nese Alto do León, na Serra do Guadarrama... ¿Comprendes, meu sol?

A nena, por fin, calou, máis prudente que convencida, pero Neves seguiu falando co seu home:

-Isto é demasiado para entendelo nós, ¡canto máis para unha nena! –Botoulle aquel capote en vista de que Nicasio estaba perdendo a paciencia. -¡Tamén cando se lles foi ocorrer casarse; dous anos pelando na pava, dándolle voltas á decisión, e a pobre Herminia vai e decídese agora, precisamente agora, en vésperas da tormenta, que mesmo parece que a persigue unha fada, e para iso, das ruíns! A cousa ten os seus perendengues: ¡irse de lúa de mel á Coruña, tan lonxe de Madrid, e nós con este problema...!

A mociña, que non perdía detalle, volveu á carga:

-Eu quero ir á Coruña, coma eles, para buscalos...; ¡tan pronto deixen pasar aos taxis! Nesta casa sempre estades falando de Galicia, ¡e nunca aló me levastes!

-Galicia é unha terra de lobos, ¡incluso no verán! –Díxolle Nicasio, evasivo, simplemente por dicir algo que desanimase á nena en vista da inutilidade das outras razóns. Pero a cativa nacera con recursos dialécticos propios, herdados, conxénitos:

-¿Lobos? ¡Boh! Sempre falándome de que hai lobos..., pero aquí tamén, que os vin no zoo do Retiro. Pero son inofensivos, ¡que nin sequera ouvean cando se encirran!

-¡É certo, neniña, que aquí en España hai de todo..., menos paz! Eses do Retiro sonche mansos, que os feros, agora, desmandáronse; ¡o pero do caso é que non é fácil distinguilos das ovellas! –Volvéndose á Neves: -Xa veremos onde para esta cousa. –E outra vez á nena: -Ti, de momento, que es un anxo, reza, para que poda regresar con ben túa madriña; ela e mailo Rodrigo. Eu, ¡palabra de Nicasio!, prométoche que para o ano iremos a Galicia, ¡dúas veces! ¡Fíxate ben, dúas! Unha, no inverno, que te vou levar a Monciro para que vexas os lobos, soltos, sen gaiola, unha noite desas de nevarada; e despois volvemos no verán, máis ou menos de hoxe nun ano, para deitarnos ao sol, na praia de Santa Cristina, que iso está aló por Coruña; ¡ou se cadra, a Vigo, máis lonxe aínda!

Á cativa non lle interesaba cambiar presente por futuro; deu novas ideas, circunstancialmente irrealizables:

-Xa que non o facedes, preguntarei eu, aí en Alcalá, nese despacho da Renfe, a ver cando saen eses trens da Coruña...; ¡e daquela imos busca-la madriña! ¿Si?

En vista de que a cubaniña tomaba aquel, ¿movemento?, por folga de ferroviarios, non estaba mal deixala nesa crenza:

-¡Si que iremos, muller...; algún día, pronto! Na Coruña vouche ensinar eses barcos que van a Cuba; o que nos levou a nós xa estará desfeito, que era vello; en todo caso, todos son parecidos. E agora volve ao teu cuarto, a ler contos de Calleja, ou ao que queiras, que mamá e mais eu imos escoita-la radio... –Dirixíndose á Neves: -¡A ver que nos din desta montería...! ¡Neves, e pensar que nos viñemos de Cuba por causa dunhas liortas de nada, que comparadas con estas...!

-¡Si, ho, que tamén é certo; e despois din iso de que de Madrid ao Ceo...! ¡Será no cadaleito! Nicasio, se ben o pensamos, mirando para atrás, moi parvos che fomos, que non hai nada como criar ovellas. Nós e maila Herminia quixemos ascender a señoritos, ¡e xa ves! Fóranos mellor seguir coas zoquiñas, unhas zocas ben feitas, e non estes tacóns, que me teñen os pés trillados.

-¡Anda que ti tamén...! ¿Na casa, en zapatos...? ¡Logo pareces unha marquesa!

-Máis decente que algunha desas marquesas, esas que andan por aí, de picos pardos...; ¡seguro! Púxenos, os zapatos, por se temos que fuxir á embaixada, ou a Guadalajara, que é a onde se foron eses veciños...

Nicasio riuse con ganas aínda que a situación xa pasaba de dramática, pero aquela Neves, así, de tacóns, e vestida, coas mudas nunha maleta, disposta para evacuar Madrid...; ¡a cousa resultoulle divertida, máxime con aquela alusión á mantida que vivía no quinto, e que se facía pasar por Marquesa! A Porteira contáralle á Neves que aquela ¿señora? facíase chamar Marquesa do Real Transporte, suplantando un título que oíra nalgures...; ¡pero a única verdade era iso do transporte xa que transportaba ao sétimo, ao das hurís, de cando en vez, a un asentador da praza da Cebada, ben barrigudo por certo!

Non, non era divertida aquela situación, aquel cataclismo cívico-militar, senón grotesca, pero a cousa aí que lle andaba; parecíase, que é inevitable concordar aquí co Nicasio, pois, a mais do cariz tráxico, demencial, non hai conflito bélico que non teña en si mesmo toneladas de ridículo, e incluso reberetes de traxicomedia, ¡prescindindo dos mortos, dos mortos e dos feridos, obviamente!
…/…