Un mundo tripolar (III)

3. REFLEXIÓNS POR ÁREAS XEOGRÁFICAS

3.1 SENKAKU/DIAOYU: UN NOVO SARAJEVO?
Alfredo Toro Hardy
Na primavera de 2004, varias ducias de académicos e intelectuais chineses foron reunidos polo goberno na illa de Hainan. A súa tarefa consistiu en dar forma a unha “marca-país” que permitise fortalecer a imaxe internacional de China. Alí xurdiu a tese do “emerxer pacífico de China”, segundo a cal o xurdimento imparable desa nación non debía ser visto como unha ameaza para ninguén e, en particular, para os Estados da rexión (Joshua Cooper Ramo, Brand China, London, The Foreign Policy Centre, 2007).
Tratouse, a non dubidalo, dunha extraordinaria estratexia de “poder suave” destinada a desactivar os temores e resistencias que comezaban a tomar corpo ante a velocidade asombrosa do seu crecemento económico. Un crecemento que lle permitira duplicar o seu PIB entre 1980 e 1990 e que, entre 1990 e 2000, lograra duplicarse de novo, pasando de 309 mil millóns de dólares en 1980 a 1.2 billóns (millón de millóns) de dólares en 2000 (John and Doris Naisbitt, China’s Megatrends, New York, Harper Business, 2010). Esta énfase no “poder suave” veu acompañada da vontade de compartir a súa prosperidade económica cos seus veciños. Seguindo a Kishore Mahbubani: “China é absolutamente consciente de que este rápido crecemento (o seu) pode alarmar a Estados Unidos... Se un día Estados Unidos ‘espertase’ e decidise conter a China do mesmo xeito que fixo coa Unión Soviética, podería recorrer aos países membros da ASEAN (moitos dos cales foron aliados e amigos de Washington na Guerra Fría) para cercar a China.
Para conxurar preventivamente calquera posible cerco estadounidense, China tomou a decisión de compartir a súa prosperidade cos seus veciños do ASEAN” (The New Asian Hemisphere: The Irresisteble Shift of Global Power to the East, New York, Public Affairs, 2008, p. 308). Esta combinación de “poder suave” e disposición a compartir a súa prosperidade trouxo a Pequín inmensos dividendos de boa vontade na rexión.
En 2010, sen embargo, China pareceu esquecer o aforismo orientador de Deng Xiaoping de “agochar as propias capacidades e gañar tempo”. Deixando dunha banda o “taoguangyanghui” (palabra chinesa que designa o baixo perfil), que tan útil lle resultara ata entón, o país decidiu flexionar os seus músculos. Para a dirixencia chinesa parecía ter chegado o momento dun cambio de orientación. O mesmo sustentábase na necesidade de alterar un status quo que, ao seu xuízo, vulnera os seus dereitos, resulta expresión das desigualdades sufridas en tempos da súa maior debilidade histórica e limita a súa proxección ás rutas do Pacífico. A manifestación desta nova actitude quedaba plasmada en relación aos diferendos existentes nas illas Senkaku/Diaoyu e no Mar de China meridional. O primeiro deles confrontábana a Xapón, mentres que o segundo facíano fronte a Vietnam, Filipinas, Malaisia e Brunei.
Como era de esperar, iso produciu un importante revés na percepción positiva de China por parte dos seus veciños, o cal á súa vez converteuse na oportunidade perfecta para que Estados Unidos lograra reinserirse na rexión logo dunha prolongada ausencia.
Para a Administración Obama, Asia do Leste estaba chamada a converterse na nova prioridade da súa política exterior. Non obstante, dita aspiración atopaba dificultades para materializarse ante o extraordinario posicionamento obtido por China e logo do seu propio descoido desa rexión do mundo en función da súa fixación no Medio Oriente. Presentarse como contra balance natural a China brindou a Washington a apertura necesaria para posicionarse de novo en Asia do Leste.
Seguindo a Aaron Friedberg, a estratexia estadounidense cara China, dende o primeiro dos dous Bush, sustentouse na necesidade de equilibrar a dualidade entre involucramento e contención. O primeiro tradúcese en impulsos de interacción positiva como comercio e cooperación, mentres que o segundo busca evitar que o poder emerxente dese país “tire por terra” o status quo rexional (A Contest for Supremacy: China, America and the Strategy for Mastery in Asia, New York, W.W, Norton & Company, 2011). É evidente que, a partir da posta en marcha da denominada Área de Prosperidade e Seguridade Asia-Pacífico para o Século XXI en 2011, Estados Unidos está dando clara prioridade á contención sobre o involucramento.
Isto coloca a este país en curso de colisión directa con China na medida en que esta última atópase inmersa nun proceso de cuestionamento e de superación do status quo, o cal percibe como esencialmente inxusto. Sendo así, o risco de que se materialice a denominada “Trampa de Tucídides” resulta elevado.
A mesma deriva da premisa establecida por aquel a raíz da guerra entre Atenas e Esparta no século V antes de Cristo e verificada unha e outra vez ao longo da historia. Segundo a mesma, cando o poder dunha potencia emerxente rivaliza co dunha potencia dominante, a guerra faise inevitable.
A última vez en que esta “trampa” manifestouse foi con ocasión da rivalidade entre a Alemaña emerxente e o Reino Unido hexe- mónico a comezos do século XX. Nesa ocasión, un incidente illado desencadeou a cadea automática dos tratados de defensa europeos dando lugar a unha conflagración. O asasinato do herdeiro da coroa austro-húngara en Sarajevo foi responsable, en efecto, do estalido da terrible Primeira Guerra Mundial. Se algún punto de fricción puidese converterse nun novo Sarajevo, este seguramente materializaríase nas illas Senkaku/Diaoyu. Iso non só pola intensidade dos sentimentos nacionalistas que dito diferendo invoca entre as partes involucradas, senón pola existencia dun Tratado de Defensa recíproco entre Washington e Tokio. Unha escaramuza armada entre China e Xapón en ditas illas podería converterse na faísca que desencadease unha confrontación directa entre unha superpotencia en declive e outra en ascenso.
Ao colocarse no centro dos acontecementos, recordando que o seu Tratado de Defensa con Xapón cubre a ditas illas, Washington inevitablemente deforma o curso dos mesmos. O apoio explícito de Washington permite a Tokio elevar as súas apostas mais aló do que seguramente faría noutras circunstancias. Do mesmo xeito, iso reafirma a China na súa convicción sobre a desigualdade do status quo así como na sensación de “cerco” que motiva o seu comportamento.
Segundo palabras do analista Ching Cheong: “China temeu durante longo tempo que poderes rivais poidan restrinxir o seu crecemento como poder naval, controlando ou bloqueando as rutas navais chave na área” (“China wants a say in security matters in region”, Straits Times, 6 Decembro, 2013).
Ao igual que ocorreu na confrontación entre xiítas e sunnitas ou a que desangrou a Vietnam, Estados Unidos ven a transformarse nun corpo estraño en medio de sensibilidades históricas e culturais, que lle escapan
por completo. Ben paga a pena, por tanto, lembrar un pouco acerca da historia destas illas. Trala súa derrota na guerra sino-xapo-nesa de 1894-1895, Pequín veuse na obriga de asinar o desigual Tratado de Shimonoseki mediante o cal cedía a Tokio a illa de Formosa (Taiwan), así como as illas adxacentes que pertencían a aquela, incluíndo alí ás illas Diaoyu. No sucesivo, estas últimas pasaban a ser coñecidas como Senkaku.
Na Declaración do Cairo de decembro de 1943, asinada en tempos da Segunda Guerra Mundial polas potencias belixerantes contra Xapón, estableceuse que os territorios subtraídos a China por dito país debían ser restaurados á República de China. Entre estes mencionábase dun xeito expreso a Formosa.
Na Proclamación de Postdam, de xullo de 1945, as potencias vencedoras reafirmaron os termos da Declaración do Cairo. Non obstante, en 1951, Estados Unidos e outros Estados asinaron o Tratado de Paz con Xapón (coñecido como o Tratado de San Francisco), no cal asignábase ao primeiro a administración dun conxunto de illas ao Sur do Paralelo 29 que pertencían ou estaban baixo o control de Xapón. Paga a pena engadir que Pequín, xa baixo o réxime comunista, non foi signatario de dito Acordo.
En xuño de 1971, Tokio e Washington asinaron un Tratado que devolvía ao primeiro as illas que estiveran baixo a administración do segundo. Alí incluíase o arquipélago Senkaku/Diaoyu. En resposta á firme oposición de Pequín, Estados Unidos declarou en outubro de 1971 que a devolución a Xapón dun conxunto de illas que estiveran baixo a súa administración non implicaba a toma de posición con respecto aos reclamos de soberanía que puidesen existir, considerando que só as partes involucradas poderían resolver o referente á titularidade sobre as Senkaku/ Diaoyu. Segundo palabras de Nicholas Kristof: “Estados Unidos...fixo entrega da súa ‘administración’ das illas ao seu aliado Xapón sen tomar posición con respecto a quen era dono delas” (“China, Japan and a pile of rocks”, International New York Times, 6 Decembro, 2013).
En marzo de 1972, o Ministerio de Relacións Exteriores de Xapón emitiu un comunicado no que expresaba que as illas obxecto do diferendo non formaran parte dos territorios insulares cubertos polo Tratado de Shimoneski de 1895, tratándose polo contrario de “terra nullius”. A súa vez, afirmaba que China non contemplara as illas en disputa como parte de Taiwan e que nunca cuestionou a inclusión das mesmas na área baixo administración de Estados Unidos entre 1951 e 1971.
Non obstante a controversia entre as partes, en 1978 foi asinado o Tratado de Paz e Amizade Sino-Xaponés. No mesmo acordábase que en función dos intereses mais amplos entre os dous países deixábase a resolución do diferendo sobre as illas Senkaku/ Diaoyu para o futuro. Iso implicaba conxe-lar o tema, encargando da súa resolución ás próximas xeracións. Ese futuro habería de chegar na segunda década do novo milenio.
O flexionar de músculos chineses, ao que facíamos antes referencia, tería a súa reciprocidade por parte de Xapón. Esta tensa situación habería de escalarse o 11 de setembro de 2012 cando o goberno xaponés do Primeiro Ministro Yoshihiko Noda comprou tres das illas que aínda estaban en mans dun propietario privado. Segundo o académico Euan Graham, tratouse dunha decisión “imposta (ao Primeiro Ministro Noda) por consideracións políticas domésticas” (“China-Japan Tensions: Heading for the rocks?”, RSIS Commentaries, S. Rajaratnam School of International Studies, Nanyang Technological Universitity, 13 Setembro, 2012). De ser certo isto último, implicaba que as correntes nacionalistas desatadas estaban ditando o curso dos acontecementos.
A situación habería de escalarse de novo cando o 23 de novembro de 2013, o goberno chinés creou unha Zona de Identificación e Defensa Aérea (ZIDA) duns 1.000 quilómetros de lonxitude por 600 quilómetros de ancho no entorno do Mar de China oriental que incluía ao arquipélago Diaoyu/Senkaku.
Paga a pena sinalar, sen embargo, que na mesma zona Xapón dispón dunha ZIDA dez veces maior. A mesma foi creada por Estados Unidos durante a súa ocupación de Xapón trala Segunda Guerra Mundial e transferida a este último país en 1969. Desde esa ocasión, Tokio estendeuna unilateralmente en dúas ocasións: 1972 e 2010.
Sen embargo, entre a compra das tres illas privadas e o establecemento da ZIDA por parte de Pequín teñen lugar os intentos do Primeiro Ministro xaponés Shinzo Abe de emendar o artigo 9 da Constitución nipona. Iso abriría a porta ao cabal rearme dese país, dando ao traste coa vocación pacifista establecida pola súa Carta Magna de posguerra.
A tensa situación anterior xurdía na peor das configuracións posibles. Tanto o novo Presidente chinés Xi Jinping como o novo Primeiro Ministro xaponés Abe son dous connotados nacionalistas que, a súa vez, deben actuar dentro do marco das fortes presións nacionalistas das súas respectivas opinións públicas. Todo iso contextualizado nas feridas aínda non cicatrizadas da historia. A elo engádese o retorno de Estados Unidos a esta rexión do mundo tras unha longa ausencia. Tal retorno enmárcase dentro dun conxunto variado de factores. En primeiro lugar, o choque natural entre as aspiracións chinesas de superar un status quo que considera desigual e lesivo aos seus intereses e unha política de contención de China, por parte de Washington, co obxectivo central de preservar ese mesmo status quo. En segundo lugar, a existencia dun Tratado de Defensa Recíproca entre Estados Unidos e Xapón que o primeiro destes dous países comprometeuse expresamente en respectar en caso dun enfrontamento entre Xapón e China. En terceiro lugar, a predilección de Washington polas opcións militares. Tal como lembraba The Economist durante máis da metade do tempo transcorrido dende o final da Guerra Fría, as súas tropas atopáronse en guerra (“Special Report: America’s Foreing Policy”, Novembro 23, 2013). En cuarto lugar, a posibilidade de repetición da “Trampa de Tucídides”.
Afortunadamente, existen tamén importantes factores mitigadores que poderían moderar o comportamento das partes involucradas, evitando o estalido dunha conflagración maior. Por unha banda, atópanse os inmensos beneficios que tanto China como Xapón e Estados Unidos derivan da súa interrelación económica e comercial así como os xigantes cos custes de descarrilamento económico que unha opción bélica entrañaría. Iso resultaría particularmente significativo no caso de China, que vai rumbo a converterse na primeira potencia económica mundial antes de finais de década. Por outro, Estados Unidos podería atoparse con demasiado peso nas ás como para contemplar a posibilidade dun enfrontamento armado con China. Entre ditas razóns atoparíanse as seguintes. Primeiro, unha débeda pública de 17 billóns de dólares que determinou a imposición de cortes legais, automáticos e anuais no seu orzamento de defensa.
De acordo a estimacións preliminares do seu Secretario de Defensa, Chuck Hagel, en 2014 o país deberá probablemente reducir a súas tropas de 490 mil a 110 mil efectivos e desprenderse de dous dos seus dez portaavións así como dunha porción significativa da súa forza aérea (ver The Economist, Idem). Segundo, a súa opinión pública parece inserirse nunha nova era de illamento, logo dos inmensos custes humanos e materiais representados polas guerras de Iraq e de Afganistán.
Non obstante, ben puidera ser que China estivese asumindo a pouca disposición estadounidense para as opcións bélicas, en virtude de consideracións como as anteriores, e estivera conseguintemente elevando as súas apostas. Nese sentido, o establecemento da ZIDA logo da reticencia de Washington para bombardear Siria puidese non ser casual. De ser así, Pequín estaría tentando demasiado a sorte logo de ser acusado de presidir o colapso do poder estadounidense no Medio Oriente e Obama non podería darse o luxo de lucir débil neste caso. Polo demais, de non apoiar cos feitos a palabra empeñada e o Tratado de Defensa Recíproca con Xapón, Estados Unidos vería caerse toda a súa estratexia cara o Leste de Asia. De aí precisamente os riscos que poden traer os erros de cálculo nunha situación tan tensa como a presente. Confiemos en que o sentido común prevaleza e o arquipélago Diaoyu/Senkaku non se converta nun novo Sarajevo. Do contrario caeriamos no absurdo de ver a Estados Unidos en guerra con China en virtude dun diferendo sobre o cal o primeiro non tomou partido.

3.2 LIBIA, O ANDAZO DA “REVOLUCIÓN”
David Alvarado
Libia é un país a todas luces desunido e fragmentado, onde a inseguridade é a tónica. Os ataques, asasinatos e secuestros son a moeda cotiá no outrora país gobernado con man de ferro polo finado Muamar Gadafi. Dous anos despois da caída do autoproclamado Guía Supremo, é habitual que un ministro ou deputado sexa obxecto dun atentado. Cada día hai algún asasinato por encargo, algunha toma de reféns. A finais de decembro de 2013, o flamante xefe da intelixencia, Fathallah Al Ghaziri, perdía a vida nun tiroteo en Derna. Apenas un par de meses antes, o 10 de outubro, o propio primeiro ministro, Ali Zeidan, era vítima dun secuestro do que era liberado horas despois. Calquera esforzo ou iniciativa do poder central por sentar as bases do futuro Estado libio vense continuamente contrarrestados polas milicias armadas, cun estatuto privilexiado que bebe do caos por eles mesmos instaurado. Un caldo de cultivo especialmente propicio para o jihadismo, que xa ten dado mostras da súa capacidade de pegada. Trípoli é incapaz de manter o control dentro das súas fronteiras, até o punto de se ter convertido en toda unha ameaza rexional, sobre todo para os estados limítrofes, como Alxeria e Exipto, pero tamén para toda a franxa saheliana.
Elixido en outubro de 2012 despois de artellar o seu programa de campaña sobre o restablecemento da seguridade, Zeidan é contestado por case que todos os sectores. E o primeiro ministro non deixa de negociar con xefes de milicias e de tribos que controlan boa parte dos complexos petrolíferos do país.
Tras meses de intensas e, a miúdo, violentas transaccións, a mediados de novembro, Toubous e Bérberes levantaron o bloqueo sobre as instalacións de hidrocarburos do Sul. Non é o caso da Cirenaica onde, apoiado polas tribos locais, o xoven xefe miliciano Ibrahim AlJadhran é amo e señor dos terminais petrolíferos. Só durante o segundo semestre do ano, a posición inflexible de Al-Jadhran implicou perdas para as arcas públicas de más de dez mil millóns de dólares, unha cifra que supón un 20% do orzamento anual do Estado. Desconfiado dos revolucionarios e dos ministros do seu gabinete, incapaz de liberar os campos petrolíferos e desarmar ás milicias, Zeidan multiplica os chamados á cidadanía. “Só a poboación ten o poder de invertir a situación”, insiste éste. Pero nin tan sequera o pobo semella capaz de oporse aos grupos armados. E o 15 de novembro de 2013, en Trípoli, milicianos de Misrata non dubidaron en disparar sobre pacíficos manifestantes.

IMPOSIBLE DIÁLOGO
Incapaz de gobernar, Zeidan atópase no centro das iras cidadáns. En 2013, contabilizáronse unhas 260 manifestacións contra o primeiro ministro e o seu Goberno. Dous grandes partidos dominan o Congreso Xeral Nacional (CXN): a Alianza de Forzas Nacionais (AFN), unha federación de micro partidos moi debilitada polas loitas internas, á que pertence Zeidan; e o Partido pola Xustiza e a Construción, de obediencia islamita e próximo ós Irmáns Musulmáns. Ambos grupos son unánimes contra o primeiro ministro, de quen anceian a súa dimisión previa á formación dun Goberno de crise. Nesta liña se pronunciou Mahmoud Jibril, ex presidente do Executivo do Consello Nacional de Transición, que nunha “iniciativa de salvamento nacional” presentada diante do CXN apelou a un amplo consenso entre forzas políticas e á marcha de Zeidan, a quen tiña apoiado, ao tempo que lembrou a súa adhesión á sharia.
Á luz da vívida realidade, un diálogo e concertación de improbable implementación sobre o terreo. Elixidos en xullo de 2012 para elaborar unha nova Constitución nun periodo non superior a doce meses, como paso previo á convocatoria de eleccións xerais, tampouco os deputados teñen cumprido coa súa misión, amosando de xeito recurrente as súas diferenzas e animadversións.
Un diálogo tamén precario cos bérberes, que apelan ao boicot nunhas previsibles eleccións constituíntes a celebrar durante os primeros meses de 2014. Non contentos cos seis escanos que deben compartir cos Toubous, desde o seu bastión en Djebel Neboussa, ao oeste de Trípoli, os bérberes amósanse inflexibles, non dispostos a colaborar cunhas institucións pouco coidadosas da súa especificidade, xordas ás súas reivindicacións culturais e lingüísticas. Sen amplos consensos, o proceso constitucional está chamado ao fracaso. Baixo os auspicios de Ibrahim Al-Jadhran, en novembro a Cirenaica proclamou a súa autonomía invocando a Carta Magna de 1951 para defender unha Libia federal, onde a renda dos hidrocarburos se reparta de xeito equitativo entre a Tripolitania, a Cirenaica e o Fezzan. Namentres, a corrupción e a prevaricación son unha constante. Segundo o índice de percepción da corrupción 2013 elaborado por Transparency International, Libia ocupa a 172a praza sobre un total de 177 países, perdendo seis prazas con respecto a 2012 (e 26 con respecto a 2010, nas postrimerías da era Gadafi). E isto a pesar de que en marzo de 2013 o CXN puxo en marcha unha Comisión Anticorrupción composta por 200 persoas cun presuposto de 15 millóns de dólares.

INESTABILIDADES INDUCIDAS
Lonxe queda febreiro de 2011 e aquel inicial levantamento popular contra o autoritarismo do coronel Gadafi, ao que sucedeu un periodo de guerra civil que culminou nunha intervención internacional baixo o paraugas das Nacións Unidas. Unha rebelión apoiada militarmente por Estados Unidos, Canadá, varios estados europeos, con Francia e Reino Unido á fronte, e tamén por Emiratos Árabes Unidos e Catar, que supuxo a caída do ditador e un cambio de réxime, pero tamén o amencer dunha fase de caos e violencia cun remate que non se albisca. Alén das fronteiras libias, a intervención erosionou os fráxiles equilibrios na rexión, con graves consecuencias para a seguridade e estabilidade de todo o arco sahelo-sahariano. Amais, a “revolución” libia contribuiu a modificar a relación de forzas no mundo árabe, reforzando o auxe do islam político fronte ás correntes liberais, progresistas e mesmo nacionalistas, ilustrando a política de expansión da influencia de Catar no arco mediterráneo en detrimento de Exipto e Arabia Saudí. Cun poder en mans das milicias armadas e unha clase política dividida e incapaz de acadar consensos, os libios amósanse pouco interesados pola cousa pública. Sobre un total de 3,5 millóns de cidadáns en idade de votar apenas un millón se teñen inscrito nas listas electorais. Libia, un país enfermo da súa “revolución”.

3.3 AMÉRICA LATINA, UN ACTOR GLOBAL
Roberto Montoya
América Latina e o Caribe pasaron en pouco máis dunha década de ser unha rexión de economía e vida política totalmente dependente de EUA e Europa, a ser un actor global de primeira orde, que esixe ás grandes potencias un trato de igual a igual, que reclama participar da gobernanza global.
Desangrados durante décadas por brutais ditaduras militares, a maioría dos países latinoamericanos recuperaron durante os anos 1980 a vida democrática, polo menos formalmente, aínda que durante esa década e a de 1990, outras ditaduras, esta vez civís, ocuparon a escena: a ditadura dos mercados.
Alentados polo Consenso de Washington, a doutrina que chegaba de EUA, do FMI, dos grandes centros financeiros e políticos neoliberais, impulsaron ao poder líderes formalmente democráticos pero corruptos sen concesións, autoritarios, que esquilmaron as riquezas dos seus respectivos países.
Os Menem, Fujimori, Salinas de Gortari e tantos outros, non tiveron ningún escrúpulo á hora de abrir totalmente as economías dos seus países a avariciosos inversores estranxeiros, que en poucos anos fixéronse co control de numerosas empresas públicas de gran valor estratéxico. Os neocon non contaban con que a política deses gobernos ultraliberais, que fixeron que a rexión chegara a converterse na máis desigual do mundo, provocarían un crecente malestar social. E este haberíase reflectir en levantamentos como o Caracazo en Venezuela en 1989 contra a política económica e social do goberno de Carlos Andrés Pérez, ou a sublevación de militares progresistas como o liderado por Hugo Chávez en 1992. Habería tamén estoupidos armados en zonas campesiñas e indíxenas, como o dos zapatistas de Chiapas en xaneiro de 1994, ou as mobilizacións dos Sen Terra en Brasil, dos cocaleiros en Bolivia, e toda unha serie de loitas que comezaron a multiplicarse e agrandarse no subcontinente.
A chegada ao poder de Hugo Chávez en 1999 estimulou e axudou a procesos similares que se abrirían logo en Bolivia, Ecuador, Brasil, Uruguai, Arxentina, Honduras, Paraguai, Nicaragua e outros. Con eles romperíase o modelo dos ‘90, agretando o Consenso de Washington, sepultando a ALCA, baleirando de contido a OEA, debilitando os Cumios Iberoamericanos e empezando a ter cada vez máis protagonismo novos organismos rexionais, como a ALBA, UNASUR, a CELAC, o Banco do Sur, o MERCOSUR.
Foi así que se debilitaron -aínda que non se extinguiron- as tradicionais e desiguais relacións de dependencia de EUA e Europa; as relacións Sur-Sur intensificáronse; América Latina e o Caribe empezaron a xogar outro rol na comunidade internacional.
Os resultados quedaron á vista especialmente a partir de 2008, cando estalou a crise financeira mundial. Os grandes poderes tiveron que deixar de lado as súas críticas aos modelos progresistas da zona, aos que reprocharan non abrirse totalmente ás leis do mercado; por nacionalizar as súas industrias chave e por limitar a repatriación dos beneficios das multinacionais estranxeiras.
Mentres EUA e a UE mergullábanse nunha profunda crise financeira, América Latina e o Caribe lograban resistir as vagas que estes provocaban. O crecemento da rexión, o maior a nivel mundial xunto co de China e outros países asiáticos, mostraba ao mundo que o seu modelo era mellor.
Malia as diferenzas entre os países que conforman a rexión, o PNUD e outros organismos internacionais recoñecen avances significativos en emprego, en democracia, en educación, en desenvolvemento. Xa non son só as macrofiguras económicas as que se toman en conta para valorar a saúde dun país, xa que estas poden ocultar grandes bolsas de pobreza, compatibles con grandes desigualdades sociais. O propio Banco Interamericano de Desenvolvemento (BID), recoñeceu que esta “é a década de América Latina”.
As multinacionais estadounidenses e europeas comprobaron que os investimentos en Latinoamérica reportábanlles uns beneficios vitais, especialmente en momentos tan críticos como estes. E América Latina fixo valer cada vez máis a súa voz.
Países como Brasil, México e Arxentina, son hoxe membros do G-20, compartindo ese organismo de gobernanza mundial coas principais potencias do planeta. Brasil é, á súa vez, membro dos BRICS e batalla, con serias posibilidades, para entrar no Consello de Seguridade da ONU.Reformúlanse as relacións coa UE, cuestiónase o actual equilibrio mundial. Confórmase un novo triángulo no Atlántico Sur, entre América Latina, o Caribe e Asia que fai por primeira vez diminuír o peso do Atlántico Norte. A relación Sur-Sur fortalécese cada vez máis, os países avanzan en soberanía. Un país como Brasil, considerado ata hai poucos anos por Europa e EUA como parte do bloque moderado da rexión, xunto a México, Colombia ou Chile, en contraposición ao bloque radical de Venezuela, Ecuador, Bolivia, Nicaragua ou Arxentina, rexeitou a presión de Washington para que se sumase ao boicot a Irán.E aínda que Venezuela foi a porta de entrada para os investimentos de Irán en América Latina -e Irán a súa porta de acceso a Oriente Medio-, Brasil estreitou tamén as súas relacións comerciais con Teherán nos últimos anos.
Non só China entrou con forza na zona, Irán triplicou o seu comercio con América Latina desde 2005. En 2012, Brasil e Arxentina foron os principais socios comerciais de Irán na rexión, mentres Venezuela intensificaba á súa vez as súas relacións con Turquía.
Israel e EUA preocupáronse pola crecente presenza de Irán e polo feito de que varios países latinoamericanos recoñezan ao Goberno da Autoridade Nacional Palestina (ANP) e que o MERCOSUR asine importantes acordos comerciais con ela.
Dilma Rousseff, a presidenta do moderado Brasil, foi precisamente a mandataria que con máis dureza increpou ao presidente estadounidense Barack Obama ante a Asemblea Xeral da ONU de Setembro de 2013 polo seu programa de espionaxe masiva. E dun xeito inédito, Brasil conseguiría o apoio dun forte aliado de EUA como é Alemaña, para que saíse adiante, por unanimidade dos 193 Estados membros, unha resolución condenatoria da espionaxe masiva. As relacións de poder global cambian, e América Latina e o Caribe piden paso.

3.4 A EUROPA QUE NON ESTÁ NO EURO
Anna Zizka
En 2012, moitos líderes políticos e economistas temían pola desintegración da zona euro. Sen embargo, como argumenta o presidente da Comisión Europea, José Manuel Durão Barroso, ninguén deixou ou foi obrigado a deixar o euro. Ademais, en 2013, a Unión Europea ampliouse a 28 membros e en 2014, podería seguir medrando a eurozona. A pesar de problemas e obstáculos, esta avanza na loita contra a crise económica. Pero, apréciano así os países que aínda están fóra dela? Dos 28 membros da Unión Europea quedan once sen participar na moeda común. Entre eles atópanse tanto “euroentusiastas” como “euroescépticos” e indecisos. O primeiro grupo fórmano países bálticos como Letonia e Lituania. De momento, son os únicos que teñen unha data designada para adoptar o euro: Letonia, o 1o de xaneiro de 2014 e Lituania, o 1o de xaneiro de 2015. Para a eurozona, incluso no seu estado actual, a adhesión dun país tan pequeno non é un problema. E dende a perspectiva de Letonia, fortalecer a cooperación coas economías europeas grandes será unha gran vantaxe. É o xeito máis sinxelo de manter o crecemento económico. Tamén, se Lituania non fai o mesmo, será como unha illa sen euro na súa rexión e, por conseguinte, os investidores elixirán Estonia e Letonia.
Entre os Estados “euroentusiastas” hai un máis, Croacia, que entrou na Unión Euro-pea en xullo de 2013, e quere prepararse para a adopción do euro o máis pronto posible.
Non é ningunha sorpresa tendo en conta que os croatas frecuentemente fan as súas contas en euros, por exemplo ao comprar apartamentos ou coches. Bulgaria, Romanía, Hungría, a República Checa e Polonia pertencen ao grupo de países que aínda non teñen unha data prevista para o cambio de moeda. Bulgaria non ve ningún beneficio en entrar, só custes.
Pola súa banda, Romanía tiña a intención de adoptar o euro en 2015, pero agora indícase o 2020 como o momento máis realista. O seu goberno admite que non pode entrar mal preparada, porque, en primeiro lugar, ese paso sería moi prexudicial para si mesma e tamén para outros membros da zona.
Os tres Estados restantes son da mesma opinión: teñen que ser máis fortes e non queren entrar nun organismo inestable. Nin eles nin a eurozona está preparada para a adhesión duns países tan grandes. O primeiro ministro de Hungría, Viktor Orban, cre que o seu país non debe ter medo a retrasar esa decisión durante unha década.
Durante os últimos dez anos, a sociedade checa posicionouse en contra do euro en boa medida por mor de que o seu presidente, Vaclav Klaus, era coñecido como opoñente radical da Unión Europea. Agora, cun novo xefe de Estado máis europeísta, os checos mudan de opinión, pero moi lentamente. Despois de anos de campaña gardando distancias, os checos non se van lanzar de boas a primeiras a abrazar unha moeda afectada por unha crise que aínda non pasou de todo.
Polonia retrasa a súa decisión ata as próximas eleccións de 2015. Probablemente o tema do euro será un factor de gran importancia na contenda política. Se gañan os euroescépticos, a cuestión do euro en Polonia quedará pechada por catro anos mais.
Os tres últimos Estados sen euro son Gran Bretaña e Dinamarca, coa cláusula opt-out (que determina que non teñen que formar parte da eurozona), e Suecia, que cumpre basicamente todos os criterios de converxencia, pero debido ao referendo de 2003, cando a idea dunha moeda común foi rexeitada, segue fóra. A propósito, Suecia non participa no MTC II, o mecanismo central de tipo de cambio. De momento só o 9% dos suecos están a favor da adopción de euro e é pouco probable que esa situación cambie.

3.5 O CANAL DE NICARAGUA
Daniel González Palau
En xuño do 2013, o presidente sandinista Daniel Ortega presentou xunto ao empresario chinés Wang Ji a concesión para a construción do Canal interoceánico de Nicaragua á empresa HKND, megaconstrución que quer unir o Pacífico e o Caribe aproveitando o Lago Nicaragua (unha das reservas de auga doce máis grande do continente americano) como alternativa e vía máis rápida que o centenario Canal de Panamá (no proxecto, o novo Canal absorbe maior tráfico e barcos de maiores dimensións que o clásico canal panameño). No acto de presentación, Daniel Ortega definiu o acordo como a chegada á terra prometida. A construción do Canal fai parte da memoria colectiva do país desde hai máis dun século, cando a ruta interoceánica nicaraguana foi descartada trala elección de Panamá por EUA para a construción do primeiro Canal interoceánico inaugurado en 1914.
Obviamente, detrás dunha infraestrutura destas megadimensións con tantos efectos sobre o comercio internacional, existen intereses xeopolíticos e rexionais en liña coas distintas tensións e reciprocidades entre as vellas hexemonías e as novas emerxencias nas relacións internacionais do S.XXI e especificamente nas relacións entre China e EUA.

O IMPACTO EN NICARAGUA E CENTROAMÉRICA
Trala presentación pública, a Asemblea Nacional de Nicaragua aprobou en xullo de 2013 a Lei especial para o Canal e a constitución da Comisión Asesora, que conta coa participación de 200 especialistas, dos cales 120 son estranxeiros/as, e que deberá determinar se a obra é viable en termos técnicos, económicos e ambientais así como as súas implicacións sociais e culturais antes de xuño de 2014. Segundo os anuncios de Nicaragua, as obras para a construción do Canal comezarán en decembro de 2014.
Os datos do megaproxecto do Canal de Nicaragua tamén son megadatos. Uns custes de máis de 50.000 millóns de dólares (cinco veces o PIB de Nicaragua), entre 8 e 15 anos para a construción do Canal (que vai acompañado de dous aeroportos, dous portos, un oleoduto, unha ruta seca e unha zona franca) e uns beneficios económicos desde unha perspectiva clásica do desenvolvemento que transformarían por completo o país: fálase de triplicar a taxa de emprego formal do país nos próximos 10 anos multiplicando por 10 o investimento estranxeiro. Aínda máis, desde a perspectiva oficialista que discursivamente promove con énfase o socialismo do S.XXI e a defensa ambientalista apúntase que a construción do Canal salvará mesmo o Lago Nicaragua da sedimentación e cohesionará o país ordenando o territorio e impulsando a reforestación nacional.
Sen embargo, o discurso oficial de Ortega e a dirixencia sandinista, máis alá da dubidosa legalidade da concesión do Canal á HKDN, non pasa de ser unha grande farsa tanto para a variadísima oposición ao sandinismo oficial que representa a cúpula do FSLN, como para os veciños rexionais mais afectados polo anuncio de construción do Canal, nomeadamente Costa Rica e Panamá.
Esta grande farsa baséase, segundo os críticos, na imposibilidade tanto técnica como política de levar adiante unha infraestrutura coas implicacións técnicas e xeopolíticas desta envergadura, sendo, segundo estes mesmos sectores críticos, unha campaña de propaganda e enriquecemento para o presidente Daniel Ortega, a súa familia e achegados.
Podemos destacar neste sentido as declaracións do Chanceler de Panamá en novembro de 2013 desde Washington, Fernando Núñez Fábrega, nas que asegurou que o Canal de Nicaragua nunca se construiría. Ou en clave interna, as da comandante sandinista Dora María Téllez, que desde a oposición ao FSLN ve na operación unha estratexia de Ortega para auto-outorgarse unha megaconcesión cunha enorme cantidade de concesións adicionais, chegando a afirmar que Wang é un testaferro da familia Ortega.
Ao tempo, Costa Rica, país co que as/os nicaraguanas/os manteñen unha forte rivalidade histórica, vetou calquera posibilidade de que o Canal transcorrera polo Río San Juan en base ás consecuencias que a megaobra tería para os usos soberanos que a Costa Rica lle corresponden. Ao tempo, denunciou xunto a Panamá, Colombia e Xamaica, por medio dunha carta formal ao Secretario Xeral da ONU, Ban Ki Moon, na última Asemblea xeral das Nacións Unidas, as pretensións expansionistas de Nicaragua ao respecto das fronteiras marítimas e os usos do río San Juan.
Desta maneira, en clave latinoamericana, os países mais próximos aos FSLN, especialmente os Estados membros da ALBA, apoian a soberanía nicaraguana para impulsar o proxecto do Canal, que especialmente significaría unha inmensa oportunidade para Venezuela ao abrirlle unha porta directa ao Pacífico, mentres que os máis vinculados histórica e actualmente aos EUA por medio da Alianza do Pacífico, amosan o maior dos escepticismos e mesmo belixerancias.
Na delicada arquitectura de integración latinoamericana, a posibilidade do comezo das obras poderá ser un elemento máis de fricción en procesos sen exclusións no continente como a CELAC ou a UNASUR.

OUTRO FOCO DE TENSIÓN ENTRE EUA E CHINA?
Todas estas friccións rexionais acompañan a decisión da construción do gran Canal, pero ata se transcenden dadas as consecuencias globais e os actores implicados na súa construción (e posterior control, a concesión é por 50 anos).
Oficialmente, négase a implicación de China como Estado no proxecto coa mellor das coartadas: Nicaragua segue a manter relacións diplomáticas con Taiwán, o que as imposibilita con China ante a lei de ferro da existencia dunha soa China. Sen embargo, e pese ao escepticismo dos críticos co Canal, parece imposible pensar que directa ou indirectamente Wang Ji non teña o apoio das estruturas de poder do PCCh.
En todo caso, para este desafío da enxeñería, Wang preséntase coa solvencia chinesa para as grandes infraestruturas, ao tempo que intelixentemente faise acompañar de consorcios e empresas de Australia, Brasil, EUA e Reino Unido, enredando intereses ao redor do megaproxecto.
Desde a máis inmediata e tradicional lectura, o posicionamento chinés en Latinoamérica e especificamente a posibilidade de impulsar a construción dun Canal inteoceánico alternativo ao de Panamá, enténdese como un desafío á superpotencia e como unha expresión dos movementos nas distintas disputas polo control dos espazos xeopolíticos e enerxéticos. Sen embargo, a realidade vai máis alá do evidente, xa que tamén se pode afirmar que sen o respaldo de EUA, os plans para o Canal non terían chegado a esta fase preliminar, sendo a construción do Canal unha pola máis das relacións de reciprocidade entre a China e EUA, agora que estes últimos se proxectan como produtores de gas e petróleo podendo mesmo abastecer as necesidades enerxéticas chinesas.
A complexidade das relación internacionais actuais non exclúe a posibilidade de que as dúas visións sexan compatibles, e que as distintas variables e posicionamentos dos distintos Estados e actores implicados poidan desenvolver diferente horizontes de cooperación ou conflito en función dos intereses que as distintas partes en xogo sexan capaces de enredar.

CONCLUSIÓN
Coas obras da ampliación do Canal de Panamá iniciadas en 2006 baixo a ameaza de paralización, o proxecto do Canal de Nicaragua gaña aínda máis relevancia internacional ao tempo que preme nas elites panameñas.
Se como foi anunciado, en xuño de 2014 dáse definitivamente o visto e prace á construción do Canal e as obras comezan puntualmente no mes de decembro coma está previsto, Nicaragua, Centroamérica e todo o continente, comezará unha nova era con consecuencias en todo o planeta.

(Seguirá...)