2.2.5. O ritual da fonte
Ó carón do santuario do S. Xián (Baltar) hai unha fonte, que leva o nome do santo. Nela un importante número de devotos realizan os seguintes ritos:
1º. Rito curativo de diversas doenzas humanas
Este rito consta de dúas partes:
Os devotos, que acoden á fonte, lavan cuns panos aquelas partes doentes dos seus corpos. As doenzas están relacionadas preferentemente coa pel, ollos, osos... A auga é boa para lavar a cara, xa que tengo manchas na cara, porque me da alerxia o sol (64). El agua mata por excelencia porque disuelve, suprime toda forma, borra el pasado, pero también regenera, porque la disolución va seguida de un nuevo nacimiento (65). El contacto con el agua implica siempre una regeneración no sólo porque la disolución va seguida de un nuevo nacimiento, sino también porque la inmersión fertiliza y multiplica el potencial de vida (66).
Os panos déixanse colgados por riba das silvas e nas ramas das árbores, habendo a crenza de que axiña que os panos vaian podrecendo as enfermidades das persoas, que realizaron o rito, irán desaparecendo.
2º. Hai devotos que levan a auga en botellas para as súas casas, empregándoa nas doenzas das persoas e animais. Eu levoa porque dicen que é moi boa para bendecir ós animais, que é como auga bendita, e bótase nas cortes ou por riba do lombo dos animais... (67). A auga ó estar sacralizada posibilita resultados positivos na curación e prevención de enfermidades. En si mismos, la fuente o el río revelan incesantemente su peculiar fuerza sagrada... (68). Tamén por riba da capela do S. Cidre hai unha fonte, ligada ó santuario. Sen embargo na actualidade os devotos xa non realizan ningún ritual a carón da mesma. Por encima de la capilla de San Isidro existe la fuente milagrosa del Santo (69).
O culto primitivo ás fontes foi incorporado ó credo cristián no momento da entrada do cristianismo en Galicia. Isto foi posible construíndo capelas no seu contorno, como medida para tentar erradicar da memoria dos seus habitantes calquera pervivencia pagá. Polo tanto a nova relixión adaptouse na medida do posible ós cultos ancestrais criticados polo arzebispo de Braga S. Martiño Dumiense (70)- coa finalidade de gañar adeptos para a súa causa, polo cal cristianizou tódalas pedras, fontes, manantiais etc
Ciertos rituales llevados a cabo en torno a una serie de piedras, fuentes, bosques, etc
fueron aprovechados por el cristianismo siempre que posibles rendimientos los justificasen. Así, tenemos que siempre que una gran mayoría tuviera arraigada tal costumbre, los sacerdotes modificaban aquella para adaptarla a su religión. De esta forma, se aseguraban la permanencia del culto y la no desviación en masa (71). Por outra banda o achegamento á auga e ás fontes como hierofanía non é unha novidade xa que está presente en tódalas culturas arcaicas e mesmo antigas. O mesmo cristianismo recolleuna como elemento primario do sacramento de iniciación á fe: o Bautismo (72).
2.2.6. O ritual da parte posterior do altar
Na parte posterior do altar do santuario do S. Xián (S. Julián) hai unha superficie oca por onde pasan aínda algúns devotos encollidos coa finalidade de curar as doenzas reumáticas. Segúndo testemuñas hai que dar nove voltas ó altar para curar estas doenzas. O número nove é múltiplo de tres, ámbolos dous impares, e tanto un coma outro están relacionados en cantidade de rituais máxico-relixiosos de prevención contra o mal.
El número 9, clave del embarazo fecundo de mujeres, vacas y bestas, es el que preside mayoritariamente el número de veces que ciertos rituales deben ser repetidos: dando nueve vueltas; rezando, cortando o echando al fuego nueve veces; repitiendo nueve días.. (73). Nove ondas han de se recibir na Lanzada, nove litros de auga usánse para curar a sarna; auga de nove fontes para curar o bocio... (74).
B. Outras promesas específicas
1. As misas
A misa é unha das promesas básicas, que levan a cabo os devotos nos santuarios ós que acoden. Esta ofrenda é anotada nun libro polo párroco ou por un fregués da parroquia, na que está situado o recinto sagrado. No santuario do S. Xián (Baltar) os devotos ofrecen aproximadamente unhas 60 misas durante todo o ano; o seu custo é de 1000 ptas (75). Todas as misas ofíciaas o párroco de Baltar na capela do S. Xián, onde dúas veces ó mes, coincidindo coa véspera da feira de Meira, celebra algunha misa; nesta data tamén oficia misas na capela do S.Bieito. No santuario do S. Adriano (Fitoiro) o párroco ven celebrar misas dúas veces ó mes, coincidindo en martes. Non da oficiado as que lle ofrecen. Ven os martes, cada quince días, aínda que non haxa ninguna misa ofrecida, que sempre hai, xa que non da feito as que lle ofrecen. Nos demais santuarios, especialmente nos do S. Cosme e a Trinidade, a misa segue sendo unha ofrenda característica para os devotos, que acoden a pregar á imaxe de devoción a súa intercesión en relación a unha serie de problemas.
2. Ofrenda en metálico
Na actualidade é a máis usual en tódolos santuarios do municipio. Lévase a cabo dos seguintes xeitos:
2.1. Os devotos, logo de poñe-lo santo, deixan unha esmola nunha bandexa ou boeta, que se encontra ó carón do poñente. Está o señor que ven poñer o santo case toda a tarde, e ven moita xente pola tarde e de noite. Onte mismo (sábado) fixemos sete mil ptas... (77).
2.2. Un sancristán ou fregués da parroquia vai recollendo nunha bandexa ou petitorio a esmola dos devotos, que asisten á misa. O día da festa sacase unha bandexa e hai moitos donantes. O ano pasado -1998- sacáronse cento dez mil ptas a hora da misa solemne... (78).
2.3. Algúns devotos depositan no trascurso do ano unha esmola nun petitorio do santuario, que ten unha abertura ó exterior. Isto sucede nas capelas do S. Antón Abade (Miñotelo) e o S. Adriano (Fitoiro). No ano 1999 había trinta mil ptas. de ofrenda no petitorio do S. Adriano. Normalmente os devotos, que introducen diñeiro neste petitorio como no do S. Antón Abade, non son deses lugares, senón persoas de paso, que paran para deixar unha esmola.
3. Os exvotos de cera
3.1. As figuras de cera
Estes exvotos son obxectos artesanais, que simbolizan a una serie de animais: cochos, eguas, vacas, así como ó corpo humano e algunas das súas partes: brazos, mans, pernas, pés... Estas figuras eran levadas ós santuarios polos devotos en testemuña do seu agradecemento pola influencia benéfica que o Santo-a, Virxe... exerceu na cura de diferentes doenzas humanas e animais. Hai un tipo especial de ofrenda, os exvotos, que serven como sinal e lembranza do beneficio recibido (79). Estes exvotos foron e son moi abundantes en case todos os centros de romaría e permanecen expostos no altar como mostra das peticións feitas e como manifestación pública do poderío e capacidade de convocatoria do santo (80).
No retablo central do santuario do S. Xián (S.Julián) aínda encontramos varias figuras de cera: dúas cabezas humanas, ofrecidas á Virxe da Cabeza, e outras partes do corpo humano. No santuario do S. Cosme hai devotos, que seguen traendo figuras de cera en recoñecemento ós favores recibidos do Santo. No ano 2001, aínda algúns devotos traían vacas de cera e daban unha volta arredor da capela... (81). De tódolos xeitos este tipo de exvotos é moi demandado polos devotos, que acoden ó santuario. Este ano (1999) queremos reponer figuras de cera de animales porque a xente e os romeiros as piden; é unha devoción que eles teñen e que a xente pidea moito... (82). No Museo de Pontevedra hai unha serie de terracotas procedentes do santuario itálico de Calvi, situado na Campania. Neste santuario dedicáronse moitos exvotos ós deuses itálicos durante varios séculos. Destacan as cabezas de homes e mulleres, algúns animais: cochos, vacas. A maioría destas terracotas, feitas con molde, estiveron policromadas, sendo interesante comprobar a súa semellanza cos exvotos de cera que aínda se ofrecen en bastantes santuarios (83).
3.2. As candeas e velóns
Na actualidade a ofrenda de velóns ou cirios pequenos, que teñen un prezo de duascentas ptas. (84), é a máis habitual. Adoitan estar acesos ó carón da imaxe de devoción.
4. A ofrenda en especie
Antano os devotos traían de ofrenda a maioría das imaxes de devoción, que presidían os santuarios deste municipio, diferentes productos en especie: cereais, queixos, e distintas partes do cocho, como cacholas, lacóns, linguas, unllas etc. Esta ofrenda era poxada por un sancristán ou fregués da parroquia, na que se encontraba o santuario. Este poñía un prezo de saída ó producto que se ía a poxar, a partir do cal as distintas persoas, que participaban na poxa, ofrecían diferentes cantidades polo mesmo, ata que ningúen ofrecía máis, obtendo o producto a persoa que fixera a derradeira oferta. Este proceso realizábase cos demais productos, sacados a poxa, a cal celebrábase normalmente ó rematar os oficios relixiosos da mañá. Na actualidade algúns devotos seguen traendo ofrenda en especie ó santuario do S. Cosme, que é subastada ó domingo seguinte, festividade do S. Cosme pequeno. O domingo seguinte celébrase o S. Cosme pequeño, no que aínda se celebra unha pequena puxa dalgúns productos como mel. Antes habia carne de cocho e outros productos (85). No santuario do S. Antón Abade houbo ofrenda en especie ata hai una seis ou sete anos. A principios da década dos noventa aínda se recadaba entre quince e vinte mil ptas. A maioría da ofrenda levabaa unha persoa de Mondoñedo, chamado O Cabanela, que tiña unha casa de comida. Despois de construirse a nova capela, que segue conservando o petitorio interior cunha abertura ó exterior, xa non se volveu a celebrar a poxa, que o fregués Anxo Fernández Castrillón realizou durante varios anos. Bastantes devotos acodían á poxa, mostrando un gran interese por obter algún producto, que tivera relación coa imaxe de devoción do santuario. En muchos de los santuarios estas ofrendas en especie se venden en subasta pública...; los devotos muestran gran interés en comprarlas porque su contacto con los santos las ha convertido en reliquias (86). Este tipo de ofrenda segue usándose nalgúns santuarios galegos, noutros do estado español. Tamén nalgúns europeos. En Portugal las ofrendas son simple acumulación de productos corrientes de producción local...Todos estos productos son vendidos en subasta al final del día. En Bretaña todas las ofrendas en especie se subastan el día de la peregrinación o después de la misa dominical... (87).
Finalmente, desde a nosa perspectiva, convén precisar que os continuos cambios e transformacións, que se vaian producindo nos anos vindeiros con respecto ós santuarios, esencialmente seguirán máis vinculados ós niveis da relixiosidade popular que ós da oficial.
Bibliografía
Álvarez Gastón, Rosendo. La religión del pueblo. Defensa de sus valores. Madrid: B.A.C., 1976.
Amor Meilán, Manuel. Geografía General del Reino de Galicia. Dirixida por F. Carreras i Candi. A Coruña: Ediciones Gallegas. T. IX.
Blanco Prado, José Manuel e Rodríguez Sánchez, Manuel. La devoción popular en el Santuario de la Ermida (Quiroga), en Lucus, Boletín Informativo da Deputación de Lugo, nº 42, 1994.
Blanco Prado, José Manuel. A recuperación da romaxe do S. Adrián de Goiriz (Vilalba-Lugo), en Boletín do Museo Provincial de Lugo. T. IX, 1999/2000.
Blanco Prado, José Manuel. Exvotos e rituais nos Santuarios lucenses. Lugo: Deputación Provincial, 1996.
Blanco Prado, José Manuel. La Religiosidad popular en el municipio de Begonte. Lugo: Deputación Provincial, 1992.
Bouza Brey, Fermín. Etnografía y Folklore de Galicia. Vigo: Ed. Xerais de Galicia, 1982.
Cebrián Franco, Juan José. Santuarios de Galicia. Diócese de Santiago de Compostela. Santiago: Arzobispado de Santiago, 1982.
De Frutos García, Pedro. Leyendas Gallegas (III). Madrid: Ed. Tres. Catorce. Diecisiete, 1981.
Eliade, Mircea. Lo Sagrado y lo profano. Barcelona: Ed. Labor, 1967.
Eliade, Mircea. Tratado de Historia de las Religiones. Madrid: Instituto de Estudios Políticos, 1954.
Fernández de Rota, José Antonio. Antropología de un viejo paisaje gallego. Madrid: Siglo XXI, 1984.
Fernández de Rota, José Antonio. Gallegos ante un espejo. Imaginación antropológica en la Historia. A Coruña: Ed. Do Castro, 1987.
Fidalgo Santamariña, J. Antonio. Antropología de una parroquia rural. Ourense: Cuadernos do Laboratorio Ourensán de Antropoloxía Social. Serie Galicia Campesina 1, 1988.
García y García, Antonio. Las ermitas de Bretoña, Estudios Mindonienses nº 8, 1992.
García y García, Antonio. Historia de Bretoña. Lugo: Deputación Provincial, 2000.
Gondar Portasany, Marcial. Racionalidad campesina y Relativismo cultural, en Antropología y Racionalidad, Santiago, 1980.
Gondar Portasany, Marcial. Relixión popular, romarías e mendigos en Galicia. Unha cata antropolóxica, en O feito relixioso na historia de Galicia. Santiago: Asociación Galega de Historiadores, 1993.
Gondar Portasany, Marcial. Critica da razón galega. Entre o nós-mesmos e nós-outros. Vigo: A Nosa Terra, 1993.
González Reboredo, J.M. Lendas galegas de tradición oral. Vigo: Galaxia, 1983.
González Reboredo, Xosé M. Guía de Festas Populares de Galicia. Vigo: Galaxia, 1997.
González Reboredo, Xosé Manuel. Guía de festas populares de Galicia. Vigo: Galaxia, 1997.
Jung, Carl G. El hombre y sus símbolos. Barcelona: Piados, 1995.
Lisón Tolosana, Carmelo. Endemoniados en Galicia hoy. La España mental II. Madrid: Akal universitaria, 1990.
Mariño Ferro, Xosé Ramón. Antropoloxía de Galicia. Vigo: Ed. Xerais, 2000.
Mariño Ferro, Xosé Ramón. Las romerías/peregrinaciones y sus símbolos. Vigo: Xerais, 1987.
Moreiras Santiso, Xosé. A relixiosidade popular no sector rural Revista Encrucillada, nº 9, Vigo, 1978.
Pernas Bermúdez, Carmen. Un día no San Adriano, en Asociación Cultural Festas do S. Ramón e Sta. María de Vilalba, 2001.
Rielo Carballo, Nicanor. Capilla de Castiñeira. Bretoña-Pastoriza, en Inventario artístico de Lugo y su provincia. Madrid: Ministerio de Educación y Ciencia. T. I, 1975.
Rielo Carballo, Nicanor. Capilla de San Isidro. Saldanxe-Pastoriza, en Inventario artístico de Lugo y su provincia. Madrid: Ministerio de Cultura. T. V, 1983.
Rielo Carballo, Nicanor. Capilla de San Xulián do Monte. Baltar-Pastoriza, en Inventario artístico de Lugo y su provincia. Madrid: Ministerio de Educación y Ciencia. T. I, 1975.
Rielo Carballo, Nicanor. Capilla do Fitoiro. Bretoña-Pastoriza, en Inventario artístico de Lugo y su provincia. Madrid: Ministerio de Educación y Ciencia. T.I, 1975.
Rielo Carballo, Nicanor. Iglesia parroquial. Vián-Pastoriza, en Inventario artístico de Lugo y su provincia. Madrid: Ministerio de Cultura. T. VI, 1983.
Risco, Vicente. Etnografía. Cultura Espiritual, en Historia de Galicia dirixida por Ramón Otero Pedrayo. T. I, 1979.
Saavedra, Pegerto. A vida cotiá en Galicia de 1550 a 1850. Santiago: Biblioteca de Divulgación da Universidade de Santiago de Compostela, Serie Galicia, 1992.
Santos San Cristóbal, Sebastián. Capilla de Miñotelo. Aguarda-Pastoriza, en Inventario artístico de Lugo y su provincia. Madrid: Ministerio de Educación y Ciencia. T. I, 1975.
Taboada Chivite, Xesús. Etnografía. Cultura Espiritual. Vigo: Ed. Galaxia, 1972.
William Cristhian, A. Jr. De los Santos a María: panorama de las devociones a santuarios españoles desde el principio de la Edad Media hasta nuestros días, en Temas de Antropología española, Madrid: Akal, 1976.
William Cristhian, A. Jr. Religiosidad locala en la España de Felipe II. Madrid: Nerea, 1991.
William Cristhian. A. Jr. Religiosidad popular. Estudio antropológico en un valle español. Madrid: Tecnos, 1978.
Notas
64. Informante de Saldanxe (A Pastoriza).
65. FIDALGO SANTAMARIÑA, J.Antonio. Antropología de una parroquia rural. Ourense: Cuadernos do Laboratorio Ourensán de Antropoloxía Social, Serie Galicia Campesina 1, 1988, páx. 202.
66. ELIADE, Mircea. Lo Sagrado y lo profano. Barcelona: Ed. Labor, 1967.
67. Informante da Ponte de Outeiro (Castro de Rei).
68. ELIADE, Mircea. Tratado de Historia de las Religiones. Madrid: Instituto de Estudios Políticos, 1954, páx. 195.
69. RIELO CARBALLO, Nicanor. Capilla de S. Isidro. Saldanxe-Pastoriza. Inventario artístico de Lugo y su provincia. Madrid: Ministerio de Cultura, 1983. TomoV. Páx. 464.
70. BOUZA BREY, Fermín. Etnografía y Folklore de Galicia. Vigo: Ed. Xerais de Galicia, 1982, p. 228.
71. DE FRUTOS GARCÍA, Pedro. Leyendas Gallegas (III). Madrid: Ed. Tres. Catorce. Diecisiete, 1981, páx. 23.
72. CEBRIÁN FRANCO, Juan José. Santuarios de Galicia. Diócese de Santiago de Compostela. Santiago: Arzobispado de Santiago, 1982, páx. 14.
73. FERNÁNDEZ DE ROTA, José Antonio. Antropología de un viejo paisaje gallego. Madrid: Siglo XXI, 1984, páx. 247.
74. TABOADA CHIVITE, Xesús. Etnografía Galega. Cultura Espiritual. Vigo: Ed. Galaxia, 1972, páx. 126.
75. No ano 1999.
76. Manolo García Iglesias. Informante de Fitoiro (Bretoña).
77. Manolo García Iglesias. Informante de Fitoiro. Santuario do S. Adrián.
78. Manolo García Iglesias. Informante de Fitoiro. Santuario do S. Adrián.
79. MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Antropoloxía de Galicia. Vigo: Ed. Xerais, 2000.
80. GONZÁLEZ REBOREDO, Xosé M. Ob. cit, 1997, páxs. 133-134.
81. Gerardo García Lindín. Informante da Castiñeira (Bretoña).
82. Gerardo García Lindín. Informante da Castiñeira (Bretoña).
83. BLANCO PRADO, José Manuel. Ob. cit, 1996, páxs. 47- 48.
84. Anos 1999-2000.
85. Gil Agras Hermida, párroco de Bretoña.
86. MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Ob. cit, 1987, páx. 277.
87. MARIÑO FERRO, Xosé Ramón. Ob. cit, 1987, páx. 278.
