O coñecemento ecolóxico tradicional

Non hai moito tempo publiquei neste mesmo medio un artigo co epígrafe de “Ilustración da Ilustración: O feminismo”. Está, fundamentalmente, enfocado ao “feminismo”, pero, sen embargo, hai unha excursión final incluindo referencias ó que o brasileiro Ronald de Souza chama “razón pura”, para designar á “razón inferencial”, no seu empeño en demostrar a incapacidade desta para decidir as crenzas a aceptar e os cursos de acción a seguir. Pois ben; hoxe aquí vou a intentar ampliarlles e complementarlles a vostedes algo máis nesta mesma liña, na das “novas sociedades do coñecemento”, dedicadas a potenciar outros coñecementos que non son considerados pola comunidade científica como estritamente científicos, aínda que si de certa utilidade. Estou a referirme ó COÑECEMENTO ECOLÓXICO TRADICIONAL (CET).
Nesta leira está investigando a antropóloga Victoria Reyes-García, no “Instituto de Ciencia e Tecnología Ambientales”, na Universidade Autónoma de Barcelona, e ten un traballo moi zumarento nunha obra que coordina Santiago Álvarez Cantalapiedra, “Convivir para perdurar”, publicada en Icaria,S.A., Barcelona, 2.011 Ese traballo leva o epígrafe de “Conocimiento Ecolóxico Tradicional para la Conservación: Dinámicas y Conflictos”, páx. 231 e ss. Só isto penso que xustifica, cando menos, un artigo de divulgación dalgunhas ideas. Pero deixemos que sexa a mesma autora a que nos explique o esencial do mesmo. Na páx. citada, di así: “El conocimiento ecológico tradicional – también conocido como conocimiento ambiental tradicional, conocimiento indígena, conocimiento ecológico local o conocimiento popular- ha sido sólo definido como ´un cuerpo acumulativo de conocimientos prácticos y creencias que evolucionan a través de procesos adaptativos y es transmitido mediante formas culturales de una generación a otra…`” E permítome a extensión da cita, en castelán, porque nela non é difícil desvelar unha relación de complementariedade coas teses de Ronald de Sousa.
En contra do que se poida pensar, o CET ten moita importancia para os xestores e académicos dedicados ós recursos naturais, principalmente porque axuda a xestionar a biodiversidade e a conservación da natureza, e neste campo, a mesma ciencia non lle fai noxo, aínda que ela sexa un bo instrumento ó servizo das TRANSNACIONAIS, que operan en países do Sur, precisamente onde habitan os pobos indíxenas, e, por tanto, os máis apegados a todo o tradicional. Esas compañías non teñen, evidentemente, escrúpulos en levar a cabo extraccións masivas de recursos naturais, xustamente onde os pobos indíxenas viven o amparo dunha cosmovisión propia, moi vinculada a natureza, na que encaixan os valores e principios polos que adoitan rexerse.
Non é, pois, estraño que entren en conflito os dous extremos: o tradicional e o moderno, os contidos do coñecemento tradicional e as prescricións científicas aproveitadas polas transnacionais. Ademais, estas xeran unha realidade artificiosa, mentres aquel está inserido na experiencia milenaria dos pobos, que acaba constituindo o “corpus”dos coñecementos; un, sen raíces biolóxicas, e o outro, formando un todo coa natureza.
Sen embargo, a ciencia non deixa de tomar boa nota dalgúns coñecementos e sabenzas locais do CET, en canto a certas experiencias sobre o mundo, feitos e significados, para darlles valor contrastado, coas conclusións científicas no contexto natural e cultural en que se producen e despregan. A este respecto, considero moi interesantes algunhas ideas de Erik Gómez-Baggethun, investigador do Departamento de Ecoloxía da Universidade Autónoma de Madrid. Resumindo, ven a dicirnos o seguinte: que, nesta temática, foi criticada a ciencia moderna polas súas carencias a hora de estudar non de forma integrada as interaccións entre sociedade e natureza; que o apoio da ciencia a “optimización” da producción e a acadar abundantes beneficios económicos en pouco tempo causou un grande dano a estrutura e funcionamento dos ecosistemas; que a marxinación da cultura campesiña arrastrou a perda do coñecemento ecolóxico local; etc., etc. Todo isto obrigou ó saber “oficial”, recentemente, a un cambio de orientación.
Como di Víctor M. Toledo, da Universidade Autónoma de México, o xurdimento e desenrolo da etnoecoloxía (disciplina que ten por obxecto o estudo principal do CET), cun enfoque holístico e multidisciplinario, permetiu o estudo do complexo integrado polo sistema de crenzas (cosmos), coñecementos (corpus) e prácticas produtivas (praxis), e isto facilitou a comprensión das relacións na interpretación ou lectura, a imaxen adecuada e o uso ou manexo da natureza. Desta maneira, poideron os etnólogos crear un modelo científico “externo” sobre o mesmo contexto local. Con el integran, comparan e validan ambos modelos ( o derivado do CET e o científico), acadando “implementacións” nas propostas de desenrolo local endóxeno, nun eloxiable diálogo de saberes, que non parece que se esforzaron moito en conseguir os nosos políticos nos gobernos, sobre todo nas áreas de “res natura” e na “diversidade biolóxica”, descontextualizadas non en poucos casos, nas mans de técnicos inexpertos e irónicamente distantes dos nosos labregos, tomándose moito máis en conta os intereses turísticos dos “urbanistas” que os CETs dos campesiños.
Velaquí por onde o mesmo coñecemento científico tuvo que retornar ao coñecemento agroecolóxico, ó manexo dos sistemas agroforestais, á coñecer mellor certas teorías sobre as correntes oceánicas, ó manexo e ecoloxía da pesca, e, incluso, ás teorías da adaptación á cambios ambientais dos CETs.
Tampouco quero deixar de facer referencia a algo que nos preocupa dabondo na actualidade: o manexo do lume, das queimas. A este respecto, di Reyes-García que moitas sociedades tradicionais practicaron queimas cíclicas, baseadas no coñecemento dos ciclos climáticos e na bioloxía das especies. Pon o exemplo de Australia, onde os indíxenas queiman ó final da estación seca, preparando así a terra para a época das choivas. Certamente, hai investigacións recentes que mostran que o manexo do fogo ten un papel na restauración ecolóxica. Eu recordo, persoalmente, que nos montes de Alfoz e Valadouro facíase a queima das rozas, parcelas que os labregos destinaban á semente do centeo, despois de cavalas con pesados legóns, e nas que ardían os terróns durante varios días.
Parece que certas investigacións levadas a cabo en Doñana (aquí en España) demostraron que a utilización do fogo para a agricultura pode ser un remedio contra os grandes e devastadores incendios. E isto leva a unha conclusión moi estraña: Se son suprimidas as queimas cíclicas, aumenta o risco de fogos incontrolados.
No fondo, pois, o que aquí nos xurde é a pregunta polo alcance do coñecemento ecolóxico tradicional, hoxe en día en proceso acelerado de extinción, ou, cando menos, dunha loita pola súa supervivencia, porque os mesmos indixenas van incorporándose, voluntaria ou involuntariamente, ás economías de mercado. É bo evitar que a ciencia deixe de ser un medio de coñocer a realidade, e pase a ser un instrumento meramente político e económico, neste caso, porque tamén é científico que esta instrumentalización sentou as bases dos desastres naturais humanos, como din os investigadores dedicados ao estudio desta temática, que recollen unha cita de M. Novo, do Centro Complutense de Estudios e Información Ambiental, nada desprezable, coa que poño remate a estas liñas. Di así: “Una mirada sobre los valores de la Modernidad, sobre sus errores y excesos, puede ponernos en pista de los cambios necesarios, que son giros copernicanos en nuestros enfoques ecológicos, económicos, éticos y sociales”.