O Caso Grandío (II)

Andanzas e mistificacións
Eran aquelas épocas de “autoexaltación” (lembrémonos de Dalí, Casius Cley, Orson Wells, Cocteau, Xenius...). A autoexaltación non sempre se exercía entón directamente; máis frecuentemente facíase por vía da estravaganza. Moitos non tiñan inconveniente en declarar que estaban tolos, pero poucos en recoñecer que eran parvos. Por outra parte, aparecer vestido de gaiteiro no Xixón, coma facía as veces Tino, tampouco era unha cousa doutro mundo senón fora porque o traxe era de “Coros e Danzas” -institución esta a máis detestada por il, despois da Sección Feminina-. Algo desto debía pasar. Con todo, a petulancia non estaba moi mal vista entón, sobre todo cando era xustificada. Moitos probaron sorte por si tamén sucedía o contrario. O caso de Grandío foi intermedio. Menos aburrida ca fanfarronería de Dalí, menos agresiva cá de Casius e con bastante máis humor que todas elas xuntas, a de Grandío resultou ser moi “promocional”. Sen que ninguén no seu san xuízo puidera tomala ó pé da letra, serviu nembargantes para que a xente vira os cadros. E logo xa, o máis fácil de todo: pintar ben.

Inda que Grandío era segundo il o mellor debuxante do mundo -cousa que, tamén segundo il, traía moi preocupado ó mesmísimo Picasso- raramente tomaba a defensa de tales extremos. Era máis amigo da proclamación que da controversia e, cando viñan mal dadas, distraíase. Os seus ociosos paladíns quedabamos entón bastante desairados e aprendendo.

Todo nel era especial. Pintaba especialmente, dende logo, pero tamén tocaba así a gaita e algo a frauta doce e “Negra Sombra” no órgano electrónico -segundo din-, podía facer unha especie de versos e repiquetear muiñeiras cunha estraña facilidade. Tiña caña de pescar, escopeta, varios cás -un deles San Bernardo-, gatos -un deles Persa- e, despois sucesivamente unha Vespa, non sei se un “Dous Cabalos” e un “Ovo” cos que mantiña o seu básico nexo silvestre. Tiña tamén casa na Alcarria, unha belida e simpática noiva, Pilar -coñecida locutora e presentadora de televisión- e varias tertulias no Xixón que, coidadosamente, non mesturaba. Unha chea de espectadores partidos de risa íanse convertendo logo, pouco a pouco, en clientes -sorprendentemente entre eles, o famoso Raphael-.

Coido que a delicadeza da súa pintura derradeira e o seu prematuro destino rodeouno dunha tópica aureola de home triste, melancólico. Non lle coñecía eu adhesión abandoista algunha; inda que fora galega. Triste, apesadumbrado, acaso; melancólico, imposible.

Impartía sempre o seu contencioso humor -máis sorna que ironía- cunha voz escura e un intenso acento galego. Por exemplo, ó dicirlle eu un día que a abstracción podería ser mesmo a península de Morrazo vista por un marciano, contestoume que eu era coma o fillo dun autor anónimo, cousa que nunca souben se era unha afagadora metáfora ou unha metafórica agresión. Hoxe penso que soamente podía ser unha expansión literaria; é dicir, ningunha das dúas cousas, pero ó mesmo tempo.

E a propósito de literatura, Grandío foi o inventor das profundadas. Certo que isto pode que nos veña en parte de Castelao, quizais tamén doutras prácticas máis intencionadas -como as greguerías- ou incluso dos textos dun mural de Dom Sem Tob que había por entón nas “Covas de Sésamo”, tan frecuentadas por il. Pero nunca das sentencias dun Óscar Wilde nin de ningunha outra clase de preciosidades. Incluso, ó mellor, viríanlle só de se mesmas, do mesmo potencial endogámico de sabenzas, humor, humildade e desaliño que escondían baixo o nome. As profundadas que eu lle coñecín eran predominantemente orais polo que, en min, poucas lle sobreviven. Aparte da do “autor anónimo”, lémbrome dalgunhas outras tales coma: “Ignoramos que vivimos -tan parvos somos-”, “Cando nos confesamos non somos nos, somos os nosos traxes”, “Tiña cara de leite fervida”, “O segundo premio é o primeiro dos fracasados”, “Os galegos temos o destino e a obriga de crer en bruxas”, “Só deféndeche a túa obra”, “...a cama é coma unha segunda nai” etc. Para contribuír ó xénero -e por se Grandío quesera pintalas no ceo- atrevinme eu fai tempo a dedicarlle unhas cantas profundadas ás que chamei “Vintesete murais para Tino” (Tomo XXIV de GRIAL/GALAXIA, 1985). Seguro que xa están pintadas.

Como lle pasaba a Cunqueiro, Tino sentía frecuentemente a necesidade de retocar a realidade. Efectivamente a realidade de Grandío era máis interesante que a nosa, que a real; sucedíanlle máis cousas e máis importantes. Por exemplo, o suposto encargo do retrato de Franco polo almirante Carrero Blanco e o seu remate no mesmo día en que o almirante voou polos aires é unha historia infinitamente máis interesante que a realidade, sen almirante nin nada. E a retención do retrato a causa da súa enorme calidade é tamén moito máis romántica que o medo de Tino a ser represaliado.

Tamén era Tino algo poeta. Unha mestura de surrealismo caseiro, de minimalismo ripioso e, as veces, de destellos verdadeiros. Entre as miñas cousas atopei algúns escritos de el que, en papel escolar, moi manchados e cunha enorme e relaxada letra, din así:

“¡Piedra que muerte eres!
así te creen
Pero yo invento tu vida.
Tu cerebro es mi mano
Y, tanto como yo,
tú eres mía”

(vaga pero curiosa convergencia con Shelley)

***

“Siento el amanecer
y no sé despertar.
No pienso en la muerte,
no puedo pensar.
Sé llorar y no lloro,
no quiero soñar.
Pero,
al amanecer,
quiero despertar”


Tiña un primitivo xeito de ligar. No caso das suecas, sacaba de non sei onde un arrogado recorte de periódico no que estaba a súa fotografía e, golpeando alternativamente o papel e o seu peito, como se fora un gorila, dicía case silábicamente: ¡eu, eu, eiquí! ¿vedes? ¡eu, eu!. Igual que outros pensan que tódolos estranxeiros están xordos, Tino debía de ter a impresión de que tódalas suecas eran bantús con rudimentos de galego.
O caso das norteamericanas casadas foi outra cousa. Afeccionadas elas ó intercambio de parellas, intercambiounas unha vez por unha chea de putas “consortes” –respetuosa verba esta que lles dedicou na presentación-. Ollos que non ven,corazón que non sinte
Sucedían estas e outras cousas nunha cafetería recén inaugurada da rúa de Desengaños -un dos moitos cambiantes e fugaces refuxios de Tino-. Un día levei eu alí o sobresalto de atopar ó concertista Quevedo tocando miseria. Cando avisei a Tino, inclinou il a cabeza e, como sempre, evadiuse. Debuxoume entón un doce clown con dous grandes zapatos e unha gran boca belfa, os tres igualmente abertos, coma se lle sorriran a unha mesma desdita. Fíxome o debuxo nun platiño descaradamente arroubado que logo recomendoume “cocer”.
-¿E, coma vou cocer eu isto?-pregunteille.
-Pois coma si foran cachelos dende logo que non, contestou algo cabreado
Un día de farra, no seu estudio de Barbieri 7, regaloume de repente o seu patético Cristo. Naturalmente nono aceptei porque nin o regalo nin nós estábamos en condicións. Nunca máis se falou do asunto pero, moitas veces, despois, no Museo de Arte Contemporáneo de Madrid -cando estaba na Universitaria-, téñome quedado mirando pro cadro largamente.
En resumen que o cidadán Tino non era inferior a súa obra -como soe suceder noutros casos- ;que non perxudica a súa pìntura que falemos del.

Eu son a tanxente
Grandío, autodidacta, explica con tanta claridade coma pudor varias claves da súa pintura -falta lle fixo para defenderse derradeiramente duns e outros-. Reproducirémolas eiquí o máis literalmente posible:
-Anarquía e a continuación o orde que sigue a anarquía: esa é a miña pintura
-E tamén a limitación
-En canto carece de maxia ou de misterio, o arte non ten razón de ser.
-Hai que desorientar porque, se explicas todo, acabas co misterio. Hai que somerxerse no misterio para formar parte del. E, se un é parte do misterio, xa non se perde nunca.
-O misterio son eu.
-É importante a nacencia pero é transcendental o transplante porque, só así, se pode acadar ise balcón que permite a perspectiva.
-A miña pintura non pode ser paralela a de ninguén porque eu son a tanxente.
-Non me gusta pintar coma non me agrada, en absoluto, facer nada (...) porque coñezo as súas dificultades.
-Cando vexo un lenzo en branco é coma cando a Antonio Bienvenida se lle presenta un touro negro. Sentímo-lo mesmo medo.

É desconcertante a gran lucidez e retranca diste suposto “campesiño”. Algúns intelectuais, que andaban por aí de safari, non sabían que había leóns soltos.

Non podo deixar de comentar eiquí que no primeiro “Caso Grandío” xa falábamos nós -coma logo fixo o propio pintor- de indicios dunha súa “cristalización” (ou “crialización”, para os gregos), fenómeno físico este paralelo ó noso; é dicir, que, partindo da total disolución no autodidactismo, tendería irremediablemente co repouso a unha agregación espontánea e fermosa; como as do seixo e o diamante. Non quería ser aquelo unha premonición, nin moito menos metáfora nin preciosidade algunha; pretendía ser somentes unha especie de modelo na acepción física , mesmo unha consideración etimolóxicamente poética -é dicir de axuste e mesura-, sen máis mérito que o de non esaxerar. E, por non ser esta presunción inda pintura, coido que moi ben puído incumbirme.
E tal foi o que efectivamente pasou logo pouco a pouco. Coa infinita demora, precaución e acerto con que as xemas das árbores van tenteando a súa ocasión para esculpilo aire, coa súa mesma discreción e poder, a pintura de Grandío foi aparecendo xa sen tregua, producindo ouxetos suntuosos, seguros, ben recoñecibles, nosos.
Coido eu que as limitacións autodidácticas de Grandío non eran voluntarias -nin falta que fai-. O problema do talento é telo; non importa cómo. O talento ocúpase do descoñecido e, ante o descoñecido, todos somos autodidactas. Grandío, coma o aduaneiro Rouseau, coma os naif en xeral, coma os artistas románicos e como tantos e tantos outros, debateuse sempre entre a xenialidade e a inespertez. É cousa que el oculta pudorosamente pero que coñece: “Un cadro meu nunca terá a beleza da paleta de Deus: o arco iris. Pero en cambio non por esto a miña paleta estará valeira de xenialidade”, dicía. Algo sabía. O malo é que Faraldo e outros fixéranse logo partícipes daquela xa inútil astucia repetindo sen tregua que era a súa “unha limitación consciente, voluntaria”. Pura “adhesión ó réxime”, diríamos. Para dicir iso, hai que ignoralo case todo; especialmente que o xenial Grandío tomáballes un pouco o pelo.

A propósito distas limitacións, pode que a Grandío pasáralle coa cor o mesmo cá Chopin coa orquestra e que a algúns principiantes có xadrez. Somentes limitando, minimizando, timbres e pezas, convertendo a orquestra en corda e ó xadrez en damas, se poden disimular algo estas limitacións. As cores primeiras de Grandio, francas i espontáneas, non iban moito máis alá das que lle facilitaba o drogueiro, e, inda que a súa persoalidade era irrepetible ata nisto, a purpurina da “Virxe dos Ollos Grandes”, poño por caso, tampouco pode ir moito máis alá dunha estampa santeira. Entrañable e devota, sirve nembargantes para rezar -o que non é pouca cousa, esa é a verdade-.

Algo semellante pasa con outros coloristas cadros dos anos cincuenta tales coma “Cura con aldeáns”: un mundo sinxelo de campesiños sorridentes e bondadosos.
Dentro desta mesma tendencia colorista pero coido que moito máis maduro e expresivo , o cadro sen tíduo 1984, no meu poder -a Bromia como lle chamaba un meu tío algo escéptico- ten o seu intríngulis. O tema da mortalla e a data, moi posterior a da súa morte, semella conter un vaticinio -errado por outra parte-. A ambigüidade da eterna sorrisa belfa baixo duns ollos ironicamente desditados antóllasenos grandío cen por cen; é dicir, un Grandío ben empapado na dualidade dor/humor das nosas xentes, dende Nuno Fernándes Torneol a Ramón Sampedro. O seu vivo corido coido indica dende logo unha maior antigüidade ca dos grises. Debía de ser aquel o intre opcional de Grandio, a época en que -inda libre de medo- xa estaba fraguando. Pero, lamentablemente, non semella que dera logo ningún paso máis nesta mesma dirección.
Pintaba el tamén -coido que uns dez anos antes que Mark Rothko- uns grandes paneis, a penas manchas, paredes rezumantes, “espellos” -coido que lles chamaba il-. Marchante ó fin -e quizais baixo da influenza do seu amigo o xeómetra Profesor Gallego Díaz-, xustificaba a utilidade dista súa nova adición dicindo que a abstracción servíalle para decorar cátedras. Poñíase entón el de medio lado, diante dos paneis e, movendo o brazo coma se fora a demostrar a invarianza proxectiva da razón dobre, empuñaba un xiz dicindo asperamente: ¿Ves? ¿Ves? ¿Ou non? ¿Ves? ¿Eh, Eh?.
Se di que os cadros soen asemellarse a cara dos seus autores. Isto é sorprendentemente certo no caso de Grandío que deixounos a súa sorna e a súa boca lixeiramente belfa sorríndonos en todas partes dende toda clase de caras.
Se insiste moito en que Grandío era un pintor “literario”. Dende logo os seus cadros, sendo ante todo pinturas, están case sempre cheos de figuracións ben recoñecibles, homes, animais, paisaxes, cousas etc..., de seres ós que ademais lles pasa algo: labran, cazan, comen, beben, bailan, casan, curan, pousan, ríen, choran, velan, morren e escampan. E, aínda máis, que a base de formas e cores, admiten tamén conxecturas e simpatías, permiten a ensoñación; poden ser “vividos” sen maiores transferencias anecdóticas. Se isto é literatura, ben, pero noutro caso non porque dende logo o que non son é pictografías.

Por contra, non semella Grandío sentirse moi cómodo pintando abstracto. Incluso, cando o fai, semella conservar sempre un nexo “literario” ó que agarrarse: Os murais serían así “fondos de cátedra” e as informais néboas, fumes e escuridades non terían nunca a suficiente liberdade para organizarse nun certo orden: o seu “abstracto” case sempre “existe”.
Curiosa a insistencia dos seus admiradores -a miña mesma- no asunto dos grises e, en xeral, dos seus escuros. ¡Coma se eles puideran sosterse por se mesmos! Coido que non se ten reparado suficientemente en que, ó fondo deles, coma saíndo da néboa, sempre se move algunha outra delicada e sustancial incitación -pequenas auroras coma por exemplo a de cor azafrán que tan ben detectara Cela en Figuras (1973) e no Café Xixón (1968)-. Moitas veces incluso as súas cousas semellan ter luz propia, crepúsculos e menceres que non nacen nin morren no horizonte senón xunto a elas. Coido que é en todo esto onde debe de estar o seu quid.