27 Paisaxes e outros apuntes de Fole

Escolma

¡Cómo canta a fontiña,
cómo canta a fontela!
e, inda que a canción é dela,
leva unha cousa miña
pola que podo entendela.
(Novoneyra)

Aínda que estas escolleitas de Anxel Fole son, máis que unha escolma, ponlas degalladas de troncos máis vizosos, coidamos que a súa lectura inda poderá transmitir ben a esperencia do ensimesmamento, do trance ese onde o home e a natureza aínda non están separados. Se trata polo tanto dunha colección de sentimentos tan obxectibables e recoñecibles como a propia natureza que prolongan, de verdadeiras claves para o recoñecemento do que dos montes, boscos e campías aínda se acubilla en nós. Coma si fora a outa madeira da que veñen os violíns, ofrendamos pois aquí ós galegos esta xuntanza antiga e inocente.

Flórula e vexetación
“Castiñeiros ou castiros -os máis representativos da nosa campía-, loureiros -para os guisotes de lebre-, romeiros -para os beberaxes caseños-, carballos –tan nobres e rexos-, piñeiros, xestas, uces, érbedos -que embebedan coma se tivesen viño-escambrós, cornabudes, buxos, teixos –no Caurel os máis corpulentos que nunca vira-, aligustres, cerdeiras –as das ponlas floridas-, salgueiros e paleiras –dos sitios lamaguentos-, pereiras, mazairas, concheiros ou nogueiras, freixos, figueiras –as das mestas sombras- roseiras, corriolas -que na primavera arrecenden a mel-, choplo –tan esguío e lanzal-, faias, pradairos, rebolos, caxigos, sobreiras, negrillos, hedras -que atafanan-, carpanzas, xardós, vimbios, sabugueiros –os de doce cheiro-, bidueiras, carqueixas, morodos –de fresas máis finas que as dos hortos-, arandos –ou uvas bravas-, tomelo e menta –coas que, en verao, o monte arrecende a Catela, coza –para facer carbón-, margaridas –cando a serra inda ten neve-, silveiras, prexigueiros, choupís, ..., e tamén tilos, abetos, alciprestes –grandísimos fusos negros-, magnolios –de follas limpas e lustradas-, eucaliptos, alcacias, glicinas, cinamomos, laranxeiras, amendoeiras, citroeiras -nas ledas terras do viño-, paulonios –coma lle chaman os señoritos-, mimoseiras, castaños de Indias, araucarias -o albre esquelete-,o té etc...;
Todo elo en soutos, fragas, devesas, veigas, searas, campas, sebes, boscos, piñeirais, penedías, hortos...”

Paisaxes

“Como a i-auga nun relanzo, tremelece a paisaxe na fala

Unha terra verde sempre parece moza.

Montes e montes azúes, coma vagas dun mar que non rebulira.

Os cumios lonxanos semellaban de vidro.

Un monte con penedos que semellaban bestas pastando

No cimo dun teso víanse as ruínas dun castelo, como unha dentamia de pedra xa escachada.

O zoar do vento nos pinares relembra ó mar.

Verdegaba o val alá no fondo, baixo o bafo grisento do río.

Ouvíase o rosmar do río.

Pois eu escollería o castiñeiro...Olla pra aquiles que xa están na candea. Semellan grandes seos verdes, chaman ós ollo se ás maos.

O freixo semella unha nube de verdor

Era parda a tarde, morna e sen vento, coma compre ó mes de maio pra que medren os frutos.

(Despois dun alustre)...había unha lus coma de cidrón ou ema de ovo.

Cando estiñaba un ratiño, un sol marelo faguía brilar a i-auga encorada nos prados.

A i-auga dos carrozos brilaba como o aceiro

Antre a follaxe lostregante dos choplos na ribeira.

O sol antre a choiva, tristento e tenro.

Había algunhas arbores coma de cobre.

Eu vin rubir unha alauda polo aire, chirlando bébeda de luz.

O coitelo de sombra dun alciprés rachaba unha nube ourilocente

Removíase no aire a tristura i a faterna de moitas horas de vagar.

Cantaba un malvís nun loureiro e íase enchendo o val de sombra.

Esmorecía vagariña a lus do sol, deitando melanconía en toda a tarde.

A lúa chea parecía ollar pasmada pra terra, coma si se espantase.

Relanzo do tempo, cheo de lembranzas, como a i-auga encorada. Sombras que abrollan do fondo dos anos.

Todo o val se enchía de socego.

Calaba o silenzo.”

Selección e notas por FERNANDO ANDRADE

________________________________________
NOTA ÁS VOCES PAISAXÍSTICAS DE FOLE

Coido que paga a pena dar pistas para verificar esta marabilla. Co apoio dos tamén galegos Fray Martín Sarmiento, Anibal Otero e Eladio Rodríguez -que me atrevín a utilizar- imos facerlle pois a Fole o homaxe dunha relación divulgadora que facilite o seu entendemento.
Adiantamos que consideraremos plantas alóctonas de un lugar ás que, recoñecidamente, teñan sido alí establecidas polo home, e autóctonas a tódalas demais. As plantas autóctonas nosas que estean ubicadas nun área claramente circunscrita a Galicia serán simplemente referenciadas polo nome máis xeral da área. Pola contra, as nosas plantas alóctonas levarán unha indicación de introdución e do seu posible orixe. Non se contempla a exclusividade neste noso caso.
Os nomes comúns das plantas soen ser xenéricos, non específicos. Nembargante, as veces, os contextos permiten aventurar especies concretas.
En calquera caso, para facilitar logo as identificacións, é inevitable a utilización da nomenclatura botánica.

Abeto = abeto, -Abies alba Bill.- (introducido, de las cordilleras del centro y sur de Europa)
Abrollar = rebrotar
Alauda = alondra
“Alcacia” = falsas acacias -Robinea pseudoacacia L. y Sophora japonica L- (introducidas, respectivamente de la región atlántica de USA, y del N y Centro de China).
“Alcipreste” (aciprés, acipreste, alciprés, cipreste) = ciprés, -Cupresus sempervirens L.- (introducidas, del este y sur de la región mediterránea).
Aligustre (ligustro) = aligustre, -Ligustrum vulgare L.- (de Europa, norte África y Oeste de Asia)
Amendoeira = almendro –Amygdalus communis L.- (introducido, del Turquestán, Kurdistan, Adzerbiyán, Mesopotamia etc...)
Arando (arandoa, arandeira), = arándano -Vaccinium myrtillus L- (de area amplamente circunscrita a Galicia).
Araucaria = araucaria, -Araucaria araucana- (introducida, de Chile)
Atafanar = ahogar
Bidueiro (Bidueira, abedugo, abidueira, bedolo, bídalo ,bideiro, bido, bidro, bidrón, biduo, bodelo) = abedul -Betula pubescens Erhr. ssp celtiberica- (de la España cantábrica, gallega, leonesa, gredense, guadarrámica y toledana ).
Buxo (buxe) = boj, -Buxus sempervirens L.- (del montano y subalpino centroeuropeo, circunmediterráeo, próximo-oriental y tibetano; arrodalado en el N.de España, escaso en Galicia)
Candea = floración
Carballo= roble, -Quercus robur L.- ( europeo, del Atlántico a los Urales y desde los 64º en Noruega a regiones húmedas meridionales, casi mediterráneas, tales como la franja decreciente que va de Galicia a los Pirineos, y otros enclaves esporádicos a favor de la corrección montana)
Carpanza =carpazo, -Cistus psilosepalus Sweet- (de la mitad occidental, oceánica, de la Península Ibérica y, más esporádicamente, de la Francia atlántica)
Carqueixa (carquesia, carquexia) = carquesa, -Chamaespartium tridentatum (L)- (del norte y la mitad occidental de la Península Ibérica, y del norte de Africa)
Carrozo = torrentera
Castaño de Indias = Castaño de Indias, -Aesculus hipocastanum L.-, (introducido, de Albania, Grecia, Bulgaria, Cáucaso, Persia e Himalaya)
Castiro (castiñeiro) = castaño -Castanea sativa Mill.- (introducido e asilvestrado, de origen oriental, probablemente de la ciudad del Ponto, Castana, su más remota ubicación conocida desde donde parece haber sido introducido en toda el área montana mediterránea septentrional y luego, practicamente, en toda Europa)
Caxigo = quejigo, -Quercus faginea Lamk- ( circunmediterránea occidental)
Cerdeira(Cereixeira, Cereixeiro, cereixo)= cerezo, -Prunus avium (L.) L.- (introducido, de origen incierto, existe en Europa desde tiempos remotos, aunque algunos lo consideran asiático occidental)
Chirlando ≈ “chillando” agudamente.
Choupín = cogumelo, -seta grande, “aparaguada”-
Cidrón (limoeiro) = cidro o cidrero, parecido al limonero -Citrus limonum Risso- (?)
Cinamomo = Cinamomo, Árbol del Paraiso -Eleagnus angustifolia L.- (introducido, del centro y suroeste de Asia)
Citroeira = Limonero, -Citrus limon (L.)Burn.- (introducido, del NO. de la India)
Cornabude = ¿? árbol abundante en el Caurel (Eladio Rodríguez)
Corriola (correola)= correguela, -Convolvulus sp, varios-.
Coza = Troncos o raices de urce, para carboneo.
Devesa (non debesa) = Dehesa (defensa), acotado para ganado y, secundariamente, para otras producciones arbóreas y agrícolas simultáneas y opcionales..
Encorada = embalsada
Érbedo (erbedro, esbedro , erbado, albedro) = madroño, -Arbutus unedo L-
(circunmediterráneo)
Escambrón (escambroeiro) =rosal silvestre, -Rosa pouzinii Tratt-. (mediterránea)
Encorar = probablemente estancar, en este contexto.
Esguío = esbelto, bien formado
Esmorecer = desfallecer
Estiñar = en este caso, escampar
Eucalipto (eucalito)= Eucalipto -aquí probablemente Eucaliptus globulus Labill- (introducido y asilvestrado, de Tasmania y Victoria, en Australia)
Faia = haya -Fagus sylvatica L.- (del Centro y Oeste de Europa)
Faterna = pesadumbre
Figueira = Higuera -Ficus carica L- (circunmediterránea)
Fraga = bosque natural, mixto, más o menos corpulento; es decir, simplemente bosque en castellano // también peñascal quebrado.
Freixo (no freixó) = fresno -Fraxinus excelsior angustifolia Vahl.- (del mediterráneo occidental)
Lamaguento = fangoso
Laranxeiro = naranjo –Citrus sinensis - (introducido, chino)
Loureiro = laurel -Laurus nobilis L.- (introducido, de Asia Menor)
Magnolio = magnolio, -Magnolia grandiflora- (introducido, de China)
Malvís = tordo
Margarida = margarita -en este caso, probablemente Bellis perenis L - (amplia difusión).
Menta (herbaboa)= Menta -Mentha piperita L.-(mediterránea)
Mesta = densa
Mimoseira = mimosa -Acacia dealbata Link- (asilvestrada,”mala hierba”, de Australia)
Morna = tibia
Morodo (amorote) = fresa silvestre -de la Fragaria vesca L- (de Europa)
Morodo (morogo) = fruto -del madroño-.
Negrillo = olmo -Ulmus minor Mill. -(muy difundido por los romanos, parece espontáneo en el centro y sur de Europa, norte de Africa, Asia Menor, Cáucaso y norte de Persia)
Nogueira = Nogal, -Juglans regia L.- (introducido, de Albania, Grecia, Bulgaria, Turquía, Armenia, Persia, India e Himalaya)
Paulonia = Paulonia, -Paulownia tomentosa- (introducida, Japón)
Piñeiro = pino, genérico -en Galicia y en masa, casi siempre pino bravo = Pinus pinaster Ait. subespecie atlántica- (dudosamente autóctono, presente en Portugal, NO. Español y Francia). Menos probablemente, también pino de Monterrey (Pinus radiata D.Dom.,, ampliamente introducido, o al esporádico pino manso, piñonero o parasol (Pinus pinea L.) introducido por los romanos.
Pradairo = arce blanco -Acer pseudoplatanus L.- (del centro y sur de Europa, Cáucaso, Armenia y Asia menor)
Prexigueiro = pérsico -Prunus persica (L) Batsch- (introducido, de China)
Rebolo (cerqueiro, cerquiño, carballo negro, maroxo) = rebollo -Quercus pyrenaica Willd.- (del sur de Francia, N.O. de Marruecos y,sobre todo, de la España montana mediterránea y Galicia)
Relanzo = remanso
Romeiro = romero -Rosmarinus officinalis L.-(circunmeditrráneo)
Roseira = rosal -Rosa sp., varias-
Rosmar = refunfuñar
Rubir = ascender
Sabugueiro (bieteiro) = saúco -Sambucus nigra L- (de Europa, Asia y norte de Africa)
Salgueiro (salce) = sauce -Salix sp. varios- (de Europa, Asia y norte de Africa)
Seara = haza (porción de tierra labrantía)
Sebe = seto
Silveira = zarzas varias -Rubus sp-.
Sobreiro (sobreira) = alcornoque, -Quercus suber L - (de la mitad occidental circunmediteránea)
Socego = sosiego
Souto = castañar (no soto) -no la carballeira, ni el salgueiral, ni el abidueiral, ni la chopera, ni el piñeiral, ni en general el bosque; si acaso, castañar con sólo algún carballo mezclado-.
Teixo = tejo -Taxus baccata L.- (de Europa, Asia no meridional, Marruecos y Argelia)
Teso = escarpadura
Té = té, -Thea sinensis- (introducido, de la Isla china de Hainan, de donde pasó a la China continental y a Japón primero, y después a todo el mundo). Existe un “té” sucedáneo en Méjico, conocido en Galicia: Chenopodium ambrosioides L.
Tilo = tilo, -Tilia pataphylos Scopoli- (de toda Europa)
Tomelos = tomillo, -Thymus sp.
Urce = brezo -Calluna vulgaris (L.)- (de toda Europa, Asia occidental, Norte de Africa y América boreal)
Vagariña = despacito
Vagas = ola encrespada
Xardó = acebo -Ilex aquifolium- (de Europa, Norte de África, Asia Menor, Cáucaso y norte de Persia)
Xesta = hiniesta, -Cytisus scoparius (L.) Link- (de Europa y Asia occidental)

Xeralmente, e ó revés do que soe pasar, os galegos soemos nombrar, chamar, as cousas polos seus froitos -coma “Dios manda”-. Non dicimos, por exemplo, castaño, peral, manzano, pino, senón castiñeiro, pereira, mazaira, piñeiro; é dicir, arbore que da castañas, peras, mazás, piñóns, etc... -nomes todos eles con claras avantaxes gastronómicas e dietéticas-.
Doutra banda,sobresalta un pouco darse conta de que, como pasa coas estrelas, case toda a flora galega non é de Galicia -nin de ningún outro sitio-; incluso, que as súas varias fisionomías vexetais -as súas “constelacións”- teñan sosias nos Apeninos, Balkanes, Oregón, Vancouver, Nova Zelanda, Xapón, Xeorxia, Columbia Británica e Australia -polo menos-. En resume, sobresalta que tanto a nosa historia real coma a potencial se opoñan con tanta trasega ás “verdades reveladas” do diletantismo ecoloxista e partidista (non ecolóxico nin ideolóxico, por certo). Pero, xa nesta liña, tranquiliza en cambio saber que, ó mellor, a Galicia máis xenuína puidéramos ser nosoutros mesmos.