(Exposición realizada no Mesón O Forno, Lugo. Abril do 2004).
1. LIMIAR
A comezos do mes abril do 2004, D. José Manuel Blanco Prado (1) profesor de Filosofía do I.E.S. Xoán Montes de Lugo realizou unha exposición etnográfica sobre diferentes trazos con respecto ó Antroido na provincia de Lugo. Esta exposición tivo lugar no mesón O Forno, sito na C/ Río Ser e propiedade do Sr. Carreira.
A finalidade que pretendía o autor era amosar dun xeito directo por medio da fotografía algunhas peculiaridades do Antroido na devandita provincia. Polo tanto, nesta primeira exposición, o autor tentaba reflectir por medio de vintetrés fotografías diferentes rituais sobre esta festa, que tiñan e seguen tendo lugar en distintas comunidades lucenses: Lugo, a Ribeira de Chantada, a Terra Chá e o Val de Lemos.
Ademais incorporou nun folleto unhas breves considerancións teóricas sobre o desenvolvemento desta festa nas comunidades citadas para que poidesen servir de guía a tódalas persoas, que visitasen a exposición. Tanto a exposición como a guía que acompañou a mesma serviranlle de fundamento para inmediatas investigacións, que ten pensado levar a cabo sobre outros Antroidos nesta provincia.
Finalmente o autor pretende expoñer neste artigo os contidos do folleto, que realizou para tal evento, así como as fotografías da exposición máis relevantes.
2. O CICLO DO ANTROIDO
O entroido é unha expresión latina, que siñifica no ámbito cristián adeus á carne, xa que se refire ós derradeiros días nos que se podía comer carne antes de que cegase a Coaresma. Así o manifesta a seguinte cantiga: Adiós, martes de Antroido/ adiós, meu amiguiño/ hasta el Domingo de Pascua/ non comerei máis touciño.
O entroido -segundo Mariño Ferro- es una fiesta de libertad, de licencia, de inversión de valores y de parodia. Caro Baroja fálanos dela como una fiesta de paso de año concebida desde una sociedad urbana pero aún lo bastante allegada a la agricultura y al pastoreo como para que subsista en ella un hondo sentido de la vinculación con los ritmos vitales de la planta cultivada y el animal doméstico.
Segundo Vicente Risco o ciclo máis xeralizado do entroido era o seguinte:
1. O Domingo Fareleiro. Por ex. Ribeira de Chantada (Vilauxe...).
2. O Xoves de Compadres. Concellos da Terra de Lemos (Bóveda, Monforte de Lemos, Pantón, Pobra de Brollón, o Saviñao...). O máis importante Monforte de Lemos.
3. O Domingo Corredoiro. Por exemplo Ribeira de Chantada (Vilaúxe, Nogueira...).
4. O Xoves de Comadres. Concellos da Terra de Lemos. O máis importante Monforte de Lemos.
5. O Domingo, Lúns e Martes do Entroido. En moitas parroquias e pobos da provincia de Lugo celébranse bailes e concursos de disfraces. De tódolos xeitos compre distinguirmos:
5.1. Lúns do Entroido. O oso de Salcedo (A Pobra de Brollón).
5.2. Martes do Entroido. O enterro do Entroido en Vilauxe (Chantada), no Val do Franco (Castro de Rei), en Tirimol (Lugo) etc
Neste día tamén é importante O sermón e o xuizo ó Entroido no Val do Franco.
6. O Mércores de Cinza. Enterros da sardina na cidade de Lugo e nos pobos de Burela, Monforte de Lemos, Sarria, Vilalba, Viveiro...
Tamén nalgunhas comunidades da provincia celébrase o Domingo de Piñata:
Por exemplo A queima do Entroido en Ribadeo, que é o que ten maiores proporcións da provincia.
3. BREVE REFERENCIA ÓS ENTROIDOS REFLECTIDOS NAS FOTOS DA EXPOSICIÓN
3.1. O ENTROIDO DA RIBEIRA DE CHANTADA
Antano, o entroido celebrouse nas parroquias de Santiago de Arriba, S. Pedro de Líncora, Camporramairo, A Zarina, Nogueira do Miño, Vilaúxe, etc
Pero nos derradeiros anos, debido á perda de xente nova nestas parroquias, só se segue celebrando algo en Nogueira do Miño e Vilauxe. Esta última parroquia recuperou a tradición do Entroido no ano 1998.
Todo isto motivou que no ano 2001 se constituíse a Asociación do Entroido Ribeirao de Chantada, que ten como finalidade salvar unha tradición que estaba a piques de desaparecer. Por tal motivo os seus integrantes tentan proxectar o entroido non só a aquelas parroquias con raigame carnavalesca, senón tamén á propia capitalidade do concello.
O entroido nestas terras celébrase durante cinco días: os domingos de Lambedoiro, Corredoiro e Antroido, e o lúns e martes do Entroido. Nestas datas saen unha serie de persoas disfrazadas do seguintes xeito:
1. OS VOLANTES
Son as figuras máis chamativas. Levan unha camisa branca cunhas vendas cruzadas desde os nocellos ós xeonllos; por riba da camisa levan posto uns grandes panos de muller, cruzados por cada ombro; na cintura portan un cinto, que sostén vintecatro campaiñas, chamadas machos ou femias, segundo causen un son grave ou agudo; por riba da súa cabeza levan o pucho, un armazón de fío de aramio e madeira, provisto de cintas e frores de papel de tódolas cores, que remata nunha boneca de xoguete e dous penachos.
Os volantes, sempre do sexo masculino, van saltando, o que da lugar a que as cintas de papel voen polo aire e as campaiñas orixinen un constante e rítmico son. Estes, acompañados dalgúns peliqueiros, son os encargados de anunciar o comezo dun oficio no que adoitan intervir un bo número de mecos.
1. OS PELIQUEIROS
Van provistos dunha pelica -pel fina de carneiro ou cabrito- que levan por riba da roupa. Ademais portan un pao o un látego, para impediren que algúns observadores dos oficios tenten desfáselos.
2. OS MECOS
Son os personaxes máis numerosos. Visten de roupa vella e son os que se encargan de representar os diferentes oficios, que teñen como finalidade o de server de parodia de distintos traballos e comportamentos sociais.
Neste últimos anos fundouse en Chantada a Asociación do Antroido Ribeirao, que debido a a progresiva perda do Antroido de Santiago de Arriba, A Sariña, San Pedro de Líncora e outras parroquias da Ribeira, defende o traslado desta manifestación festiva á vila de Chantada como vía para salvala. Pola contra a comunidade parroquial de Vilaúxe quere seguir organizandoo por si mesmo. A este respecto Juan Carlos González, presidente da Asociación do Entroido Ribeirao, manifesta: Se os de Vilaúxe poden perfecto, pero o resto das parroquias non temos medios.
3.2. O OSO DE SALCEDO (A POBRA DE BROLLÓN)
O lúns do Entroido, na localidade de Salcedo (A Pobra do Brollón), sae polas corredoiras e rúas do pobo o oso, un personaxe vestido con peles de cordeiro e máscara de plantígrado.Éste, axudado por uns criados -normalmente catro- dedícase a cazar a tódalas persoas, que atopa no seu camiño, para tisnarlles a cara con cinsa recollida dalgunhas cociñas do pobo, e, ás veces, con brea.
O profesor francés Yvon Dupouy -investigador das diferentes manifestacións do oso en Europa- indícanos o carácter ambiguo do oso, xa que mentres en Salcedo -coincidente dalgún xeito coa Cataluña francesa- o oso non é perigoso senón que é un animal que serve para anunciar a primavera e ó mesmo tempo é símbolo da fertilidade e ledicia, en Rumanía, o oso é unha figura vinculada a algo maléfico.
En Salcedo -segundo Mercedes Vázquez- o oso apareceu sempre vestido con peles na compaña dos criados que o levaban atado cunha corda e, cando o soltaban, tirábase nos charcos, e logo, tirábase á xente tocando o esquillón, as chocas, según comenta o Quinto de Salcedo. No Entroido galego, o oso acostumbra a ir só, pola contra en Salcedo, aparece en compaña dos criados que noutrora o axudaban a emporcar á xente.
NOTAS
(1) Tamén é doutor en Historia pola Universidade de Santiago de Compostela.
BIBLIOGRAFÍA BÁSICA SOBRE O ANTROIDO.
Albarellos Codesido, X.C. e Reboleiro Gzlez., V. Aires de festa, A Coruña: Ed. Bahía, 1993, pp.19-27.
Asociación Cultural Val de Francos. Máis de media ducia de escritores chairegos e o antroido, Lugo: Gráficas Lucenses, 1993, 80 pp.
Caro Baroja, J. El Carnaval, Madrid: Taurus, 1983.
Cocho, Federico. O Carnaval en Galicia, 2ª ed, Vigo: Xerais, 1992, 365 pp.
Gzlez. Reboredo, X.M. e Mariño Ferro, X.R. Entroido en Galicia. Deputación da Coruña, 1985.
Lisón Tolosana, C. Antropología cultural de Galicia, Madrid: Ed. Siglo XXI, 1971.
Lisón Tolosana, C. Perfiles simbólico-morales de la cultura gallega, Madrid: Akal, 1974.
Lorenzo, X. Do noso antroido: os escabicheiros, en Brigantium, nº 3, 1982.
Lorenzo, X. Notas encol do Antroido en lobería, en Nós, nº 124, 1934.
Lorenzo, X. Cantigueiro popular, Vigo: Galaxia, 1973, 296 pp.
Mariño Ferro, X.R. O entroido ou os praceres da carne, 2ª ed., Sada (A Coruña): Ed. do Castro, 2003, 217 pp.
Otero Fdez., X.M. A dimensión lúdica da vida humana. O entroido, unha antiga celebración, en Exemplificación didácticas. Ed. Secundaria Obrigatoria. Tomo II, Xunta de Galicia, pp. 187-217.
Rivas, Paco. Fiestas de Galicia. Propostas didácticas. Deputación de Lugo, 1996, pp. 37-47.
Risco, V. Etnografía:cultura espiritual, Historia de Galicia, Madrid, Akal, 1979, pp. 225-763.
Taboada Chívite, J. Ritos y creencias, Santiago: Sálvora, 1983, 298 pp.
Vázquez Rdguez., Xosé Manuel. O entroido nas ribeiras de Chantada. A persistencia da festa, en Boletín do Museo Provincial de Lugo. Tomo VII, vol. 2, 1995, pp. 249-258.
