.../...
Corrida con dous galos no Campo do Val, Montecubeiro.
Celebrouse a principios dos anos 30 do pasado século, pero non puiden concreta-la data. Sei que así foi por terme referido miña nai que eu era cativiño daquela; moito debía ser xa que a máis antiga na miña memoria foi a das Pontes de Veiga, que me lembro perfectamente de Pedro da Laxe co seu carriño tirado por dúas cabras, no que levou a moneca da Pascua. Este "Campo do Val" pertenceu a Ares de Maxide, (¡ou ameixide, o casarío das ameixas!), que foi un dos priores do Mosteiro cisterciense de Meira. Neste campo consérvase un cruceiro, e tamén un pozo que, segundo a tradición, ámbalas cousas eran daquela familia; á contorna, antes da concentración parcelaria, chamábaselle, "Campos d´Ares").
...
Acusador
¿Viene usted a declarar
por los crímenes cometidos,
o es acaso familia
de estos dos detenidos?
O autor tanto puido querer dicir: -"Parece usted tan animal, tan gallo, como estos gallos...", ou, -"Aquí no ignoramos el artículo 436 de la Ley de Enjuiciamiento Criminal", vixente daquela.
Testemuña
Eu deses dous fulanos
parente non lle son nada.
Véñolle para declarar,
e se non, non me citara!
De primeiras, a Testemuña puntualiza que non é parente e que renega dos galos; que tampouco está incurso en ningunha incompatibilidade legal. Escaldado daquelas reviravoltas xudiciais, advírtelle ao Acusador que o seu rol é prestar declaración expeditivamente: "... e se non, non me citara".
Agora xa non son un neno,
hei declarar o que vin.
Todo mesmiño que foi,
sen aumentar nin mentir.
Hei declarar a verdade,
¡sempre tiven coidadiño!,
non vendo a miña conciencia
por un vaso de viño.
Rotunda alusión aos convites que recibían as testemuñas, pagadas polos "picapreitos" ou "homes bos" de cada parte contendente.
Estando eu na miña casa,
quentando ao lume as canelas,
sentín fóra un gran barullo
e pensei que eran dúas vellas.
É notable a precisión descritiva, así como a ironía, o paralelo, que pretende establecer asimilando aquel balbordo dos galos a unha hipotética e intranscendente, doméstica, discusión de dúas veciñas: "... e pensei que eran dúas vellas".
Pensando que se leaban
botei man a esta caxada;
encontreime con dous galos
¡que eran da Fonsagrada!
Na comarca de Castroverde, daquela, -ignoro os motivos, acaso porque empezaban a vir caseiros desa parte da montaña-, non había bo concepto desa procedencia: "Fonsagrada, monte sen leña; fonte sen auga; mulleres sen conduta; e homes sen caralla!". Lémbrome de que cando nos saía aos zoqueiros un par de zocas defectuosas, con nós, ou con mala madeira, o cliente desprezábanolas na feira de Castroverde: "¡Ti pensas que son da Fonsagrada...!".
Sobre todo o Monteiro,
dígolle meu señorito,
¡se o vira encristarse
pro galo do meu veciño!
Quen tivo a culpa de todo
foille o galo Monteiro,
que o outro, meu señorito,
axudáballe por medo.
A Testemuña matiza, subliña, escrupulosamente, visiblemente interesado pola equidade do xuízo.
Mire, señor Xuez,
ben sabe que iso é moi serio,
vir os galos forasteiros
galea-las pitas do pueblo!
Problemas, e tamén conveniencias, da endogamia. Importaba moito casar cerca; porque iso producía, era, unha especie de "concentración parcelaria" automática, que tamén servía para compensar e/ou permutar as "lexítimas curtas" dos herdeiros que casaban para o mesmo rueiro, ou para os confinantes. Sempre se dixo que as liortas entre mozos, en feiras e festas maiormente, eran, dábanse principalmente, por faltar á "palabra" de acompañamento; o que non se dicía, pero palpábase, era que o pecado máis grave, o máis provocador, era esculca-las mozas das outras parroquias. O achegamento, o ligamento, os primeiros contactos, había que facelos con cobertura e /ou coa presentación de amigos, de parentes ou de veciños; o segundo paso, a fase seguinte, igualmente inevitable, era paga-las roldas..., pero..., ¡sen sobresaír!, pois do contrario pronto che dicían: "¡Grazas, pero non bebo con descoñecidos!". Nese, "Vir os galos forasteiros...!", a mensaxe, o reto, para os mozos das outras parroquias era absoluto, directo.
Defensor do Toribio
¿Fue cierto, señor testigo,
que el gallo Toribio
era un joven inocente
y el menos atrevido?
O máis probable, tida conta de que nunha Corrida do Galo, e de igual xeito nunha Sentenza da Pascua, todo era satírico, alegórico, alusivo, é que o Autor apuntase indirectamente contra algún coñecido da bisbarra, acaso un moceiro notable, ou o suposto pai dun fillo bravo. De ter outros coñecementos, decataríase de que a expresión, o nome, "Toribio", vén do grego Thorybios, ruidoso ou alborotador, o que non deixa de ser, aquí, unha feliz coincidencia.
Testemuña
Toribio que é o máis novo,
ese aínda é de boas contas;
o outro galeaba as nenas
i el quedábase coas sobras.
De "boas contas", de palabra, de conciencia, exacto e legal nos tratos, virtude sacra, fundamental na bisbarra de Castroverde. Aquela testemuña seguiu perfilando, xusticeira:
Se algunha pillada fixo
xa verá o fundamento:
é porque as polas non respectan
o sexto mandamento.
Os curas veña predicar do "sexto", anatematizando, incluso, polo acurtamento das saias. Do sexto, das ánimas, da coresma..., pero o caso é que aqueles fregueses de misa dominical cadora tiñan máis fillos "bravos". O chocante é que as súas mulleres, as propias, as sacramentais, eran tolerantes en extremo, moitas e delas, que nin que se se sentisen, e sentasen, por riba do ben e do mal: "Aquí mando eu, e o que pase fóra desta casa impórtame pouco". Xeralmente, salvo en xente da chamada "de mala natureza", o patrucio recoñecía aos fillos naturais no seu testamento, que así accedían a participar no quinto da herdanza, pero sempre, ou as máis das veces, coa advertencia de que o morgado os liquidase a cartos, ¡sen tocarlle nas leiras!
...
Fiscal
¿Oiga, señor testigo,
tiene algo más que declarar,
o revoca en algún punto
su prueba testifical?
Estamos vendo que os membros do Tribunal, e tamén os letrados, falan
castelán. Aquí hai un mimetismo: Trátase de arremedar á xente "da Xustiza", pero tamén de marcar distancias, que se vexa que os que castelanizan son os colonizadores, que hai un abuso e un imperio que amola e doe ao paisano.
Testemuña
Xúrolle, señor Fiscal,
que canto dixen foi certo,
e aínda lle hei contar máis,
xa que logo temos tempo.
O paisano vivía nun permanente atordamento: As audiencias do cacique, do superior, sempre eran curtas, e máis ben de monólogo. Ensinábaselles aos nenos: "Fala pouquiño (con cautela), e só se che pregunta o señor". O que máis tardaba en aprender un labrego era a dicir que "non", e para iso tatexaba: "Non sei se lle poderei...", "Diso non lle sei dicir...", "Non sei qué lle diga...", "Aínda non o falei coa Ama!"
Fixeron outra das súas
alí cerca, noutro pueblo;
sacáronlle as plumas todas
a un galo que era vello...
Eu, que sempre fun de xenio,
botei man nunha estaca,
e ía para aló despartilos,
mais despois non fixo falta.
Xuíz
¿Y fue cierto que el Montero
deshonró unas pollitas nuevas,
y que despreciaba, el malvado,
a las que eran más viejas?
Testemuña
Xa estaba coa boca aberta
para dicirlle algo máis eu.
Denantes fíxenlle unha seña
mais vostede non entendeu.
A mesma curtidade: a testemuña fixéralle unha seña, un aceno, pero foi un xesto tan tímido que o Xuíz non o percibira; non se atrevía a falar sen ser preguntado, e ao mesmo tempo non se confesara de todo. As confesións daqueles paisanos tiñan o seu relente!
Algunha, meu señorito,
estaba ben en sazón;
porque eran algo vellas,
depreciábaas o bribón.
E mesmo á vista da xente
se poñía a galear;
nunca tal lle pensei ver:
¡O mundo vaise acabar!
Os mozos víanse por tras dos palleiros; e tamén parrafeaban por riba dos valados; ou procuraban estar cerca doutras persoas. Un agarimo calquera, por nimio e inocente que fose, requiría a súa discreción, mante-las formas. Pasase logo o que pasase de chegada a noite, pero..., con Deus de único vidente! Os Curas desfacían as festas á noitiña, ben por mediación dos seus obedientes Gardas, pois estes tamén gustaban de recollerse, en previsión, o máis cedo posible; ou incluso co seu farol de petróleo, recorrendo o adro e mailos arredores. A nosa testemuña vía a fin do mundo coa chegada daquelas modas, daquelas liberdades ou desenvolvementos..., piteiros!
Dígolle agora, señor Xuez,
que acabei de declarar:
víñame ben medio litro,
e un bolo, para me marchar!
.../... Gómez Vilabella, Xosé M.
