Achegamentos á cultura popular da auga (2)

Publicado na revista "Croa" nº26. Viladonga (Castro de Rei).

1.1 2. SÍMBOLOS DE PROTECCIÓN PARA ALONXAR AS TREBOADAS.

A. AS CAMPÁS DAS IGREXAS PARROQUIAIS E CAPELAS.
As campás son un instrumento relevante das catedrais, igrexas parroquiais, capelas… cuxa finalidade radica en comunicar por medio das súas cadencias unha serie de mensaxes á poboación dun ámbito determinado. Os avisos, tan dispares, poden aludir á celebración dun culto parroquial; á comunicación do finamento dun membro da comunidade; á convocatoria dos seus membros ante calquer suceso, etc... Ademais algunhas teñen como función alonxar as treboadas sempre e cando sexan repinicadas a tempo. Cómpre mencionar que tanguer as campás reviste certos perigos pola conductibilidade, que amosan os metais perante a electricidade do raio. Así, xa o o médico lucense Jesús Rodríguez López dicía a finais do século XIX o seguinte:

“Claro es que la virtud de la campana por la bendición sería la misma tocándola que no, y en cambio, por la atracción de las puntas y la conductibilidad de los metales, peligra la vida del que la toca; pues no sólo las iglesias parroquiales suelen estar aisladas y en puntos relativamente altos, sino que el campanario, terminado en punta, hace de pararrayos, y la cadena de la campana, siempre metálica, es un magnífico conductor del rayo. Debe, pues prohibirse por los párrocos que toquen la campana en estas circunstancias, pues tampoco es cierto que las ondulaciones sonoras disipen la electricidad ni la nube” (1).

Malia estes perigos, as campás seguironse tocando sempre e cando o perigo climatolóxico era inminente. E, así ao longo da provincia de Lugo podemos sinalar as campás de Santa María do Monte (Triacastela); ás de Donís (Cervantes), as de Carballido (Pacios) (Begonte) (2), Xermar (Cospeito), Cazás (Xermade) (3), Carballido (Fonsagrada), Noceda (Nogales), Mondoñedo (4), a campá das Reliquias, pertencente aos Pais Escolapios (Monforte de Lemos) (5) etc...
As campás manifestan o aspecto cooperador, armónico da orde social mais tamén a restauración desta orde alterada (6).

B. AS RAMAS DE LOUREIRO E OLIVA
O domingo de Ramos celébrase en todas as cidades e comunidades parroquiais de influencia católica a bendición de ramos de oliva e loureiro. Logo, segue habendo o costume de colocar ramiñas de loureiro e oliva nalgunhas estancias e balcóns da casa como símbolos protectores contra axentes maléficos. Tamén se usan para alonxar as treboadas; neste caso, queimase ademais algunha ramiña de loureiro. Estas prácticas aínda seguían patentes no último tercio do século pasado. A este respecto Taboada Chivite manifestaba que “despois de benditas e levadas na procesión, poñense ramiñas de laurel á cabeceira da cama para precaverse dos raios, e tamén nos balcóns con fins precautorios” (7). “El laurel bendido el Domingo de Ramos se quema, cuando hay tormenta, para alejarla” (8). “Coas ramiñas da Oliveira bendecida adórnanse as cabeceiras da camas dos nenos e, cando trono, póñense ó lado da vela acendida da Candelaria” (9). “Con la presencia de estas ramas benditas de olivo o laurel, se evitan las desgracias y males , especialmente los causados por la tormenta, en aquellos lugares o dependencias donde están colocadas” (10).
O loureiro é símbolo da vida, da saúde, da protección, da rexeneración. “Es la visión religiosa de la vida lo que permite descifrar en el ritmo de la vegetación otras significaciones y, en primer lugar, ideas de regeneración, de eterna juventud, de salud, de inmortalidad” (11).

C. AS CRUCES DE LOUREIRO.
Antano o día tres de maio – exaltación da Santa Cruz- había a práctica habitual de colocar, denantes de saír o sol, cruces de loureiro bendicido o Domingo de Ramos, naquelas terras de labor sementadas de trigo ou centeo. A cruz era o símbolo que protexía as colleitas non só dunha climatoloxía adversa - pedrazo, treboadas, xeadas…- senón tamén de todos aqueles axentes maléficos que puidesen transitar pola comunidade parroquial. Esta práctica ritual queda reflectida tamén noutras comunidades galegas de fóra da nosa provincia. A este respecto José Antonio Fernández de Rota menciona “ que los sebos de loureiros, muros vegetales que protegían la intimidad del centro doméstico, eran los que proporcionaban las ramas que se llevaban a bendecir a la iglesia el Domingo de Ramos…, y que después servían para confeccionar, el día de la Santa Cruz, cruces para colocar en lareiras , y ante la puerta de la casa” (12).
Os chamados deuses da vegetación están moitas veces representados baixo a forma de árbores…Lembremos a encina sagrada de Zeus en Dodoma, o loureiro de Apolo en Delfos, a oliva silvestre de Heracles en Olimpia (13). A fecundidade e a saúde están concentradas nas herbas e nas árbores. Hoxe esta práctica, habitual hai anos, decaeu ostensiblemente.

D. A VELA DAS CANDEAS.
O dous de febreiro adoitaba oficiarse en moitas freguesías da provincia unha misa na honra da Candelaria. No transcurso da mesma bendecíanse as candeas, que os fregueses traían á igrexa. Estas, logo de ser bendicidas, soian usarse na administración dos Santos Óleos aos doentes e, tamén, para alonxar as treboadas. A este respecto o antropólogo ourensán Mandianes Castro facia mención “ a que a candea da Candelaria acéndese para espantala-las tormentas e para face-la recomendación da alma” (14). No intre actual, segue sendo de intérese a súa celebración nas localidades de Becerreá e Meira.

E. A VELA DO XOVES SANTO.
Antano, o día de Xoves Santo case todas as familias do ámbito provincial doaban unha candea para ornar o monumento ao Santísimo, levando posto na candea o nome da casa que realizaba a doazón. Logo do domingo de Resurrección a maioría das casas, que doaron candeas, adoitaban traelas para cadanseu recinto, acendendoas cando había unha treboada. Este ritual tamén era propio doutras comunidades galegas. Así, Vicente Risco refería “ que os veciños mandan velas á eirexa pra que estean acesas perante do Santísimo e recollen despois os cabos e gárdanos na casa para alcendelos en caso de tronada” (15). Pola súa banda Cacheda Vigide dinos “ que esta vela es la que, según la tradición popular, se considera bendita, como un sacramental, que se enciende cuando hay tormenta…” (16) .

F. A AUGA DO SÁBADO SANTO.
O Sábado Santo durante a Vigilia Pascoal, os párrocos, que dirixen as diferentes freguesías lucenses bendicen a auga, que se encontra depositada normalmente nun ou maís recipientes. Ao rematar o acto litúrxico, un bo número de fregueses de cada comunidade parroquial leva para cadansúa casa a auga bendita, usándoa de diferentes xeitos: para a administración dos Santos Óleos, cando sexa preciso; como símbolo protector da casa, campos e cortes do gando de cara a aqueles axentes externos á comunidade, que poidan producir diferentes alteracións de signo negativo. Esta práctica ritual segue utilizándose na meirande parte das comunidades parroquiais galegas.
“Nenos e mulleres acoden á eirexa para recoller un pouco de auga, que gardan en pías de auga bendita pra barrufar con ela, casas, campos e cortes co fin de alexar maleficios…” (17). Pola súa banda, Lisón Tolosana manifesta “que en muchas aldeas, el día en que el párroco bendice el agua –casi siempre en Sábado Santo- van las mujeres a la iglesia con recipientes que llenan y guardan en casa. Los usos y fines de la misma son múltiples” (18). A auga bendita é un poder benéfico que se emprega para preservar á comunidade parroquial daqueles axentes prexudiciais á mesma – climatoloxía adversa, entes maléficos- que poden alterar a súa orde. Equilibra os antagonismos e envexas locais reinstalando a orde moral na comunidade parroquial.

G. AS IMAXES DE SANTOS.
Á entrada dalgúns recintos sacros e, tamén, nas ventás dalgunhas casas adoitábase colocar imaxes de Cristo e dalgún Santo. Así, na capela do San Marcos de Ligonde (Monterroso), soíase poñer a imaxe do santo na entrada ao recinto cando a treboada afectaba ao lugar (19). Outro tanto acontecía en Zoñán (Mondoñedo), onde adoitaban colocar nunha ventá da casa unha imaxe de Cristo (20).
Tamén é mester mencionar algunhas oracións dirixidas a Santa Bárbara.

“Santa Bárbara bendita,
que nel cielo estás escrita
nun papel de agua bendita,
Santa Bárbara doncella
nos libre dunha centella
e dun raio mal parado,
Jesucristo enclavado” (21).

“Santa Bárbara bendita,
que n-ceyo estás escrita:
Gard´o pan, gard´o viño,
gard´a xente d´perigro” (22).

“San Marcos Santiago,
Santa Cruz de Mayo;
Santa Bárbara doncella,
Líbranos c´unha centella;
de un rayo mariato,
de morrer en pecado.
Válgame la cruz del cielo,
y la Virgen del Consuelo
y la y-Hostia consagrada
N- el Santísimo Sacramento“ (23).


NOTAS:
1. RODRÍGUEZ LÓPEZ, Jesús.: Supersticiones de Galicia, Lugo: Ed. Celta, 1971, páx. 97.
2. BLANCO PRADO, José Manuel.: Religiosidad Popular en el Municipio de Begonte, Lugo: Diputación Provincial, 1993, páx. 83.
3. LISÓN TOLOSANA, Carmelo.: Antropología Cultural de Galicia, Madrid: Siglo XXI, 1971, páx.96.
4. TRAPERO PARDO, José.: El Santuario de los Remedios. Mondoñedo (Lugo): 1946, páx. 106.
5. DE FRUTOS GARCÍA, Pedo.: Leyendas Gallegas. De Breogán al fin del mundo. Madrid: El Caldero de Lug, 1981, páxs.111-112.
6. LISÓN TOLOSANA, Carmelo.: Ob. cit., páx. 99.
7. TABOADA CHIVITE, Xesús.: Etnografía Galega, Cultura Espiritual. Vigo: Galaxia, 1972, páx. 61.
8. TABOADA CHIVITE, Xesús.: Ritos y Creencias Gallegas. A Coruña: Sálvora, 1982, páx. 82.
9. QUINTÁNS SUÁREZ, Manuel.: Anuario de tradicións galegas. Oleiros (A Coruña): Ed. Tambre. Xunta de Galicia. Dirección de Política Lingüística, páx. 32.
10. CACHEDA VIGIDE, Eduardo- Aurelio.: La Religiosidad Popular en Galicia. El Municipio de Arzúa (A Coruña). Santiago: Consellería de Cultura e Deputación Coruña, páx. 259.
11. ELIADE, Mircea.: Lo Sagrado y lo Profano, Barcelona: Labor, 1967, páx.128.
12. FERNÁNDEZ DE ROTA, J. A..: Antropología de un viejo paisaje gallego. Madrid: Centro de Investigaciones Sociológicas. Ed. S. XXI. 1984, páxs. 143-144.
13. ELIADE, Mircea.: Tratado de Historia de las Religiones. Madrid: Instituto de Estudios Políticos, 1954, páx.268.
14. MANDIANES CASTRO, M.: Antropología dunha parroquia galega. Loureses, Vigo: Galaxia, 1982, páx. 76.
15. RISCO, Vicente.: “ Etnografía. Cultura Espiritual”, en Historia de Galicia dirixida por Otero Pedrayo, Akal, Madrid, 1979, páx. 638.
16. CACHEDA VIGIDE, Eduardo-Aurelio.: Ob. cit., páx. 266.
17. TABOADA CHIVITE, Xesús.: Ob. cit., 1972, páx. 65.
18. LISÓN TOLOSANA, Carmlo.: Ob. cit., 1971, páx. 153.
19. BLANCO PRADO, José M.: Exvotos e Rituais nos Santuarios Lucenses, Lugo: Deputación Provincial, 1996, páx. 39.
20. LENCE SANTAR, Eduardo.: Etnografía Mindoniense, Santiago de Compostela: Follas Novas. Ed. de Armando Requeixo, 1ª ed. 2000, páx. 120.
21. CHAO REGO, Xosé.: Ob. cit., 1995, páx. 266.
22. LENCE SANTAR, Eduardo:: Ob. cit., páx. 120.
23. LENCE SANTAR, Eduardo.: Ob. cit., páx. 120.