Nosa Señora de Correos
O dezasete de marzo (1937), despois dunha ducha fría que lle axudou a
temperar os nervios, e xa co carné daquela afiliación comunista no bolso, Herminia achegouse a Correos en busca da velliña. ¿Que Catedral é esta? Seica lle preguntaran ao Arquitecto Palacios, aquel gran artista, galego por máis referencias, que respondeu sen vacilar: ¡Santa María de Correos! Acaso fose por iso, pero aos galegos de tódolos tempos sempre nos gustou citarnos nesa escalinata madrileña.
-...
-¡Non, non me perdín! Pero vaiamos camiñando, a modiño, cara a Neptuno. Cólleme do brazo, e fas que me sostés. ¡Así, así! Fálame á orella...; ¿non che dixeron que estou xorda? ¡Non é que o sexa; estou! Xa me tardabas, miña Aída, que levo días esperando por ti, e aquí, sempre aquí, fágome demasiado coñecida. ¡Se non estivésemos entrando na primavera, poríame a asar castañas, que así disimulaba mellor! No sucesivo encontrarémonos nalgún banco destes xardíns, pero en puntos diferentes. ¿Sabes se te vixían?
-Non, non me vixían, coido que non, pois por agora non percibín nada. Todo vai ben, señora, pero nin é tempo de castañas, nin me chamo Aída, senón...
-¡Para min, si, que tiven unha amiga, moi amiga, que se chamaba Aída, e ti paréceste...! Non quero saber o teu nome, por se me dan tormento nunha checa... De ti só sei que es cubana, que te chamas Aída, e que te compadeces desta pobre vella facéndome compañía, aquí, na rúa. ¿Como tardaches tanto?
-¡Cousas da guerra! Tiven que subir ao Norte, e despois baixar ao Sur. E onte demorei aí cun rapaz..., majísimo..., ¡para consolidar a miña posición de comunista!
A velliña sobresaltouse de mala maneira:
-¿Comunista, ti..., con carné? ¡Que temeridade! ¡Estás tola!
-¡Si, con carné, pero sen credo! Musitoulle Herminia.
-¡Ah! Moi astuta, pero non te pases no disfrace, que pode ser perigoso. A ver, abrevia, que sempre temos que falar en telegrama..., ¡para estar pouco tempo xuntas!
-¡Intentareino! Andrés..., non sei qué! Profesor de ruso da miña afillada; un vello mariñeiro charlatán, que pasou a metade da súa vida en barcos rusos; el é valenciano, ou catalán, ou mallorquino, que non o sei con exactitude, pero tampouco vén ao caso. Coido que se fai ilusións comigo, e por iso confíase. Fonte de información, espero. Porfirio, mancebo da miña farmacia; por aló, nos Catro Camiños. Mentiulle no da situación, precisamente por iso, por aquela prevención suxerida pola propia velliña. Tamén é comunista, pero ese éo de verdade, de convicción. Alterna o despacho con non sei qué patrullas. Embolsou cantidade de diñeiro, do noso, pois apenas repuxo existencias, e iso que estraperlou medicamentos, cambiándoos por víveres. No sucesivo direille que me pase tódalas receitas..., ¡para controla-la caixa! Quedarei coas fórmulas que non traian especificacións de tratamento, ¡para poñérllelas eu!, que a xente non acostuma a reclamalas se non se lles devolven no momento. ¿Imos ben...?
-Si, perfecto, pero non te deteñas, que por aquí sempre hai miróns...; ¡ademais desas pombas de Correos!
-Meu primo Nicasio, que dese debe saber... Tinturería nos Catro Camiños. Camarada xefe dun taller deses de facer monos de campaña, no mesmo edificio. Descoserá tódalas chaquetas que lle leven a limpar..., ¡sempre que lles falte algún botón no puño! Os nosos informantes meterán na ombreira do lado esquerdo os papeliños das mensaxes que deba cifrar eu, que xa os simularei..., en inglés; e daquela pasareinos ás receitas, engadíndolles a miña posoloxía especial. Por certo, vostede, ¿señora, qué?
-Non che fai falta sabelo, nin por cortesía. ¡Sigue! Aquela vella da Quinta Columna tiña máis imperio, máis remangue, do que aparentaba.
-Nicasio...
-Ese nome xa o dixeches. Nada de mencións, que o vento de Madrid é moi fino, ten orellas...; ¡mellores cás miñas!
-Darame tódolos papeliños que rexistre na Tinturería. Eu tráiolle a vostede as traducións, nas propias receitas, imitando a letra de cada médico na ampliación delas, de forma que parecerá unha especificación do tratamento, pero posto nas claves..., que mas deron en Burgos. Volveu a ser cauta. Os mensaxeiros, a ser posible, para mellor xustificación de que a posoloxía vaia en inglés, conviña que soubesen algo desa lingua, por se os deteñen coas receitas no peto, daquela cando se acheguen ás nosas liñas, na fronte. ¡Xa sabe que teñen que ir, sempre, ao sector de Aranda, que é onde están os Oficiais que saben descifrar os meus contrasinais!
-¡Tanto saber; tanto saber! ¡O que teñen que saber é correr; correr e disparar, sen deixar de correr! Pero iso non é problema noso; ¡o noso é embutir chourizos..., de papel!
-¿Como di? Herminia, aínda con pouco argot.
-Bobiña, eu enténdome. Escoita: Como é perigoso que te vexan pasándome esas receitas, colle este bolso...; como o teu é máis cativo, mételo dentro do meu... Con disimulo. Mañá mercarei outro igual, ou parecido, na mesma tenda; e ao luns que vén, vémonos neses bancos de diante do Museo do Prado. Así, no sucesivo, ímolos cambiando, os bolsos, digo, como por equivocación, ao ser tan iguais, con naturalidade. ¿Entendido, miña Aída; que ti es Aída, lémbraste? ¡Pois, con iso, e cun responso, ata mañá ás oito...! ¡Non, que é moi tarde: mellor ás seis! ¡Que teñas sorte! E reza, se sabes, á Virxe da Almudena, ou á dos Ollos Grandes; á que máis che guste, ¡que nos fará boa falta!
-¡Señora, non podo rezar, pois agora son comunista! ¿Lémbrase da miña carauta?
-¡Por iso che fará falta; máis ben por iso!
A velliña quedouse en Neptuno, cabe do Señor do Mar; se cadra rememorando a súa badía de Vigo. ¿Quen non rememoraba algo, ou a alguén, así como todas e cada unha das situacións felices pretéritas, naquel Madrid agónico, convulso, contraditorio, do ano 37? Con Herminia, permutando de bolso, a cotío, tódolos seráns, aquela maquinaria deu en roular, e a Quinta Columna dos nacionais gañou en valor perdendo balor.
A outra Henriqueta
1939 Dous anos vivindo na clandestinidade, nunha dobre actividade, nun Madrid practicamente cercado, é algo de por si inenarrable. Por iso, por esa densidade vital, ou dicilo todo, e todo non se dá dito, ou pasalo por alto, que este dilema é así de absoluto. A Noite Vella do 38 tivo por foguetes aqueles combates do sector do Jarama. Por Levante combatíase no Vall de Uxó. Madrid entraba en coma profundo, e non sen motivo, inapetente por inanición xeneralizada. Por xaneiro do 39 arriba, a República recibiu unha boa transfusión, pero en definitiva só serviu para prolongar un pouco máis aquela agonía, aquel impase, que xa cumprira dous anos: Hidalgo de Cisneros xestionou, e conseguiu, na URSS, a compra de material de guerra por valor de cen millóns de dólares, pero aquela esperanza, aquela expectativa, durou pouco, que o calendario da Zona Nacional empezaba a bulir:
. 15 de xaneiro. Os nacionais conquistaron Tarragona, Reus, e outras localidades de gran significado estratéxico.
. O 23 evacúase Barcelona. A República decatouse de que tiñan sen proclamar o estado de guerra; tal omisión, intencionada, fora para que tomasen, para que interpretasen no estranxeiro, que aquel conflito civil era unha simple, aínda que prolongada, revolta.
. 26, tamén de xaneiro: Franquiño entrou en Barcelona. Herminia, naquela altura das hostilidades, pese á súa intelixencia, non entendeu aquilo: ¿Desviarse para Barcelona, á periferia, tendo Madrid, a Capital, a punto de caramelo? Seu paisano, aquel Franco tan escasamente franco, si que o entendía, que era un golpe das pitas, un zorro astuto, máis galego cós galegos, ¡e precisaba con urxencia da industria catalá, que non tiña nin culleres para a comida da tropa!
. O 4 de Febreiro fuxiron para Francia, Azaña, Companys, Martínez Barrio, o vasco Aguirre... ¡Tódolos deuses, menos a pétrea Cibeles, que seguía impasible, cuberta de sacos térreos, dándolle escolta a un Banco de España baleiro, sen prata, que saíra camiño de Rusia, coas cámaras ocas, aquelas que foran concibidas, situadas, no soto, para seren asolagadas, en caso de apuro, coas augas, subterráneas, do arroyo Abroñigal, canalizado de través polos seus alicerces, precisamente polo ángulo do reloxo, Alcalá - Prado!
Herminia soubo polo Times que, por consecuencia dun debate nos Comúns do 22 de Febreiro, Chamberlain acabou comunicando o recoñecemento da España franquista, ¡de acordo con Francia! ¡Adeus, pois, á falsa, á covarde, neutralidade, que ben cara llela ía cobrar Hitler aos poucos...! A hecatombe tocaba ao seu fin; ¡pero seguían sen pasar, que mal podían facelo se non viñan, que nin se achegaban, ocupados noutras liberacións, nas levantinas!
O chiste de Nicasio, que llelo repetía cen veces ás súas mulleres, era que, ¡Franco está cos de Alá, cos mouros..., e por iso non vén a Madrid, que non llo consinte San Isidro Labrador!
Con aquelas técnicas das dúas artistas, actuando naquelas permutas dos bolsos, un día si e outro tamén, que cada vez se pasaba máis xente ao Bando Nacional portando receitas, a Burgos foron chegando diversos enlaces. Sempre foi relativamente fácil pasarse aos Nacionais por culpa e por apertura do sectarismo sectorial, anárquico, das Milicias Rojas, así que pasaron, sen interceptacións, marañas de informes, máis ou menos útiles, acerca de canto a Quinta Columna foi obtendo e seleccionando como de interese bélico e / ou político. Non obstante, o cerco madrileño seguía, e as accións dirixíanas ás outras frontes, co claro obxectivo de esperar a que Madrid se desintegrase de seu, por si mesmo, derrotado pola fame, polas friccións e polas contradicións dos seus propios defensores. ¡Os azuis xa estaban cerca, que sempre o estiveran, pero seguían sen pasar, sen entrar, sen avanzar!
Aquela ficticia afiliación comunista de Herminia, que tanta seguridade e tanta liberdade de movementos lle proporcionara ao longo daqueles dous anos, agora, xa en marzo de 1939, levouna, inevitablemente, a participar nos enfrontamentos das tropas e dos simpatizantes comunistas, ou máis ben, comunistoides, en loita intestina, máis romántica que efectiva, contra das forzas, o resto delas, do Consejo de Defensa. Aquel berro agónico, coriferado por puro instinto de conservación, e no caso concreto de Herminia, por pura ficción salvífica, deu cos seus ósos, quebradizos, descalcificados, achicados, no cárcere das Ventas. E alí permaneceu ata que a súa paisana, Enriqueta Otero, aquela mestra guerrilleira de Castroverde, facéndose con un coitelo de cociña, obrigou á Directora do Penal a deixar saír ás detidas, de unha en unha para non alarmar, Desde que se viu liberada, amoreou aquel resto de forzas, anaquiños delas, para dar chegado ao Paseo do Prado, á casa da Neves, que lle abriu a porta de novo, aínda máis sorprendida que na primeira vez, que nin que a vise resucitada!
-¡Ai, Deus, a nosa Herminia; outra vez...! ¡Deus, qué respiro verte viva, e sa, e libre...! Ben te dabamos por defunta; ¡voucho dicir! Desta vez, si; ¡afellas que si! Pasa pronto para cerra-la porta, que esta veciñanza..., ¡xa sabes!
-¡Si que o sei! ¿E Nicasio, onde...?
-Saíu leva-la nena ao Médico. Como lle notou un forte sobresalto á verdadeira nai, apresurouse a tranquilizala: -¡Nada de particular, muller; penso que nada!
-¿Entón...? Apremouna Herminia.
-¡Tranquila, muller, que non vai ser nada malo, se Deus quer! Coido que entre o miñocas que é a nosa nena para comer, a escaseza que temos, e mailo desgusto que houbo nesta casa pola túa desaparición..., Neviñas quedóusenos anémica, ¡en tres días! Levouna Nicasio ao Dr. Jimeno, que ben sabes que é amigo...
-¿Cómo non fuches ti, con ela? Censuroulle cariñosamente.
-Levouna Nicasio, xa che digo...; para protexela mellor, por se pasa algo na rúa; mesmo co seu corpo grandote. ¿Lémbraste que se dicía, De Madrid al Cielo? ¡Pois agora éche ao revés: de Madrid ao inferno, que xa estamos na antesala!
-Traereille da farmacia..., ¡se algo queda! Verás cómo se repón, deseguida. Polo demais, tranquila, que esta guerra está dando as últimas boqueadas. Virán os de Burgos, e entón todo arranxado, que teñen con nós unha débeda, ben grande, cos tres!
-Agora non podes moverte, así que nin mires polas ventás..., ¡non sexa que veñan para deterte! Xa mandaremos ao Nicasio á Farmacia, pero moito me temo que non quede nin Ceregumil, que seica está coas portas abertas, os vidros rotos...; ¡que sei eu!
-¿Sabedes algo de Porfirio, do noso mancebo...? ¿Veu por aquí..., estes días?
-Si, muller; detivérono..., ¡creo! Neves con aqueles sobresaltos da guerra volvérase tímida, retraída, reservada, asustadiza.
-Cando me fun...; xa sabes, cos meus, cos comunistas, díxenlles que estaba soa na farmacia, que Porfirio cadrou de que daquela estaba adurmiñado, dentro, na rebotica. Para que o deixasen quedar, alí, acubillado...
-¡Pois..., non che fixeron caso! Soubémolo por un xastre, deses do taller, que o mandou Nicasio para que lle desen algunha medicina para os nervios, pero nin sequera entrou, que xa da beirarrúa de enfronte viu como te ías con esa xentalla; pero viñeron outros, ao momento, e leváronse ao Porfirio, braceando, que non quería acompañalos...
-¿Non soubestes nada máis del, de Porfirio? Insistiu Herminia.
-Pois, mira..., ¡xa teño que dicircho! Porfirio, como era medio atravesado, e logo que estaría farto da guerra, repúxoselles; non quixo ir, nin cos propios del...; ¡así que o mataron, alí mesmo, diante da farmacia, a boca de xerro, ou como se diga! Acabou confesando, desfeita, rota de tanto sufrimento.
-¡Vaia; pobre tipejo! Outros morreron que valían máis cá el, pero en calquera caso, que o matasen os mesmos comunistas, ¡abráiame! ¡Que contradición tan absurda! Isto ponse peor, así de caótico e de contraditorio porque está rematando o clímax, a función. ¡Xa verás qué pronto entran os nosos, os de Burgos! A verdade, miña Neves, é que tamén estou preocupada, preocupadísima, por Rodrigo, que non tiven del nin memorias, que ningún dos nosos espías me sabe dar razón daquela xente de Burgos. ¡Veña recibir información, a cestos, pero de cómo estea quen llela envía, de min, nin caso! Miña Neves, qué drama che foi aquilo de escoller, daquela, en Burgos, entre dous amores...; pero, ¿que che vou dicir? Xa sabes, ¡a metade da nosa nena é sangue meu! E logo que, ao non ter pai efectivo..., ¡síntome dobremente responsable desta criatura! Por certo, ¿que será do meu Ádam, de seu pai? ¿Tería fillos..., con aquela tipa, coa Áurea? Nunca máis deles soubemos; pero nin sei, nin o quero saber..., se o penso coa cabeza fría!
-¡Cala, muller; para con ese disco, que me vés dicindo o mesmo desde hai anos!
-Si, claro; desde aquela sorpresa..., ¡pero segue sendo a mesma verdade!
Déronse unha aperta fortísima, entrañable, fraterna. E volveron a chorar.
-¡Desde logo, ti es Santa Aparecida! ¡Ai miña curmá, que tola e que desmemoriada estou, que aínda non che preguntei cómo é que estás aquí! De tanto sufrir, quedei aparvada.
-Estaba no cárcere das mulleres, aí en Ventas, esperando calquera cousa por parte dos casadistas, eses adeptos ao coronel Casado; pero hoxe, así de pronto, oíuse un balbordo, forte, alarmante, e ao momento deron en abri-las reixas. Liberounos esa paisana nosa, esa muller tan coraxuda, Enriqueta Otero. Xa sabes que naceu en Miranda, na Miranda de Castroverde... Ameazou cun coitelo de cociña á xefa do penal, e obrigouna a abri-las portas! Figúrate qué desfeita se formaría, que nin as grazas lle demos, ¡e iso que nos salvou a vida, seguro que si! Fuximos caladiñas, ás agachadas, todas, ¡mesmo como fan as ovellas cando saltan aos hortos! Sempre pasa igual, que a humanidade, cando actúa en masa, é a cousa máis desagradecida que un se poda imaxinar.
-¡Xa nos parecía que tiveran que ser eses parvos, eses casadistas...! Pero de ti, do teu paradoiro, nin a onde te levaran, ninguén nos deu razón; ¡así que, figúrate! O malo tamén foi que a nena viunos chorar, aos dous, e daquela houbo que dicirlle que desapareceras. Desde tal momento, non houbo forma de facerlle probar bocado, ¡en tres días!
-¡Algo teremos que prepararlle...; o peor e se non quedan reconstituíntes!
-Sandará, muller, que de fame non é doado morrer; sandará coa mesma alegría cando volva e te vexa..., ¡viva! O de comer...; ¡ai, si!, quedan tres ovos, así que prepárallos á nena, cando volvan. Tróuxono-los esa veciña do ático, esa que o pai ten unha vaquería en Hortaleza. Díxome que tiveron que mete-las pitas no cuarto de baño, que hai por alí tanto esfameado que da mesma horta, diante da casiña, ata lles rouban os repolos, ¡con raíz e todo! ¡Isto éche a fin do mundo pois está visto que ese Franco, que non acaba de vir, o que quere é que desapareza Madrid, que igual leva a súa Corte para Burgos...!
-¡Tranquila, Neves, que pronto chegará Rodrigo
, con un queixo de Burgos! ¡Se está vivo, seguro que mo trae, que ben sabe que me gusta! Xa cho dixen: nunca volvín a saber del; nin se está vivo, nin se me substituíu... ¡Nadiña! Ata agora todo foi mandarlles novas, información valiosa, de aquí para aló, pero eles, todos eles, ben torpes deben ser que non pasaron para acó ningunha noticia, nada, ¡nin sequera do meu Rodri!
Neves, intentando tranquilizar na curmá:
-¡Tamén o farían por prudencia, muller, para non comprometerte! Ten paciencia, pois, como ti mesma dis, logo entrarán..., ¡que agora, con todo isto á desbandada, fuxidos os nosos mandos, cos republicanos nin se sabe onde, ben doado lles é!
-¿Muller, máis paciencia, aínda? Mira ese calendario: para a semana que vén, abril. ¡Abril do Trinta e nove! Aló, en Galicia, na verde Galicia, no noso Luguiño, estarán abrollando as árbores, e os prados cubertos de flores brancas e marelas, aquelas da merenda, que son as primeiras que abren... Neves, ¿por qué me iría da miña serra, do meu Pradairo, escorrentada coma unha pega? ¡Embarquei, funme, por non aguantarlle a neura ao meu padrasto, e despois atureinos a todos, peores cá el! ¡Outra contradición da vida!
Neves sentíase conformista, máis que Herminia: ¡Non lles pasara nada, nada insuperable, naqueles dous anos e medio, largos, de conflito; e malo fose que nunha semana, ou en dúas, que iso calculaban, non chegase a súa..., ¿liberación? O grave sería se non viña Rodrigo... Desviouse polo camiño fácil do fatalismo:
-¡Muller, será o sino de cada quen; pero desta vez estamos saíndo do inverno...!
-Non hai sino que valla, miña Neves; éche a nosa mala cabeza; e tamén as limitacións dunha mala administración, pois a nosa Galicia, de ben traballada, e de ben rexida, pode dar para todos. ¿De onde coidas que comen os Nacionais? ¡Os de Burgos, quero dicir, que da nación somos todos! ¡Pois, en gran parte, de Galicia, que está sostendo a despensa desta guerra! Está sen homes, e mais sorte a media España: de carne, de ovos, queixos, sardiñas...; ¡algo de todo!
Herminia lembrouse de súa nai; ¡unha vez máis, e xa ían moitas! ¿Estaría avellentada...? ¿Aquel home seguiría feito un borrachuzas? ¿Mataríano os fascistas daquela parroquia, naquel Montecubeiro tan esquerdista? Tantos anos sen ver unha nai...; ¡outro purgatorio! ¿Casaríase o Toño...? Con aquelas inquietudes na sen, meteuse no cuarto de estudio da súa filla, buscou papel, e púxose a escribirlle á Silvina, confiando en que algún día volverían a ter correo, cando entrase en Madrid aquel Franquiño da voz atiplada, ¡tan pachorras el, que non daba permutado o Palacio de la Isla, o Arlanzón, polo pardusco Manzanares!
+ Querida mamá: Despois desta maldita guerra, que por fin parece estar rematando, vólvoche a escribir, sedenta das túas novas...
Non lle gustou o de maldita guerra, pero tan só por se había censura en Galicia, que seguro que a tiñan, así que buscou e rebuscou; por fin deu atopado unha última cuartilla, rigorosamente a última, que xa nin papel quedaba nas mellores casas de Madrid...; ¡e do hixiénico, menos!
+ Querida mamá: Vou ser breve, que só nos queda esta cuartilla, pero prefiro selo para dicirche, ¡tantas cousas!, de palabra, entre aperta e aperta. Tan pronto como entren os nosos salvadores boto esta carta ao Correo, que despois saídes para Lugo, dentro duns días, desde que me contestes e se normalicen os trens, para poñernos de acordo, e coincidir alí..., que vou pasar un tempo contigo, e tamén co Manuel, por suposto, que teño ganas de darlle unha aperta para face-las paces, dunha vez para sempre, que non vén a nada estar entourados, e menos á nosa idade.
Daquela pasaremos aí en Lugo, nun hotel, uns días, comendo canto se nos antolle aos tres, que por mal que esteades en Galicia, ¡peor que en Madrid só no purgatorio! Sei o que me ides dicir: ¿quén coida o gando, mentres?
Xa o teño previsto: Como as pesetas da República quedarán anuladas, hoxe estou sen branca, pero conservo dólares, uns cantos, na miña conta de La Habana, así que vou facer uns cheques para obter moedas, das de Franco. Deixades de caseiro, por eses días, alguén de por aí, para que se ocupe da facenda, que xa vos darei en Lugo o que vos cobre esa xente.
Espero con ansiedade pola vosa carta, a este enderezo, para saber de vosoutros, e tamén para fixa-la data de saír para Lugo ao voso encontro.
Herminia
Sobres si que lles quedaban, así que puxo o enderezo de súa nai, a nome do propio Manuel e non ao do Toño, para que entendesen, todos, uns e outros, asemade, aquela desvinculación, definitiva, do rapaz. Seguidamente gardou aquel papel no bolso, en espera do día L, casualmente no preciso instante en que aparecía Neviñas, pola porta, con seu pai, co Nicasio, de regreso da consulta médica... ¡Pero iso é un punto e á parte, un respiro nesta saga, particularmente densa, da nosa Herminia!
/
Gómez Vilabella, Xosé M.
