De pura cerna (45)

Fun aprender unha lección, outra, ¡e menos mal que me saíu gratis!

Poucos retornados, poucos emigrantes, estiveron tan poucos días no seu rueiro, na súa aldea natal. Herminia completou dúas noites, tan só dúas, e para colmo, de mala durmida. Os seus veciños non a volveron a ver en Misa Maior, e iso que acudiu a parroquia, toda, en pleno, nenos, mozos e vellos, convocados por aquela novidade da rapaza das peles, ¡das peles, e dos aneis! ¡Son desa cousa que chaman quilates!, opinou, peritou, o señor Cándido da Panceira, outro retornado, un cortador da cana que presumía de coñece-las riquezas cubanas, ¡suponse que de oídas! Os comentarios no adro foron diversos, pero afines na súa ruindade e/ou no seu descoñecemento: ¿Sabedes o que pasou coa cubana, coa Herminia de Vilar, tan pirixeleira que veu o outro día, feita un ourizo? ¡Mocosa, fachendosa, que aínda onte gardaba nas ovellas, por xunto da Pena Grande...! Pois, seica a molestaba o fume, e desapareceu, ¡pola cheminea! Afumouse coa prata de súa tía, que ela, en tan pouco tempo, como non fose que lle dese ao cu na casa dun Marqués, ¡pouco puido facer! Aí o tedes, que iso é o que pasa coas herdanzas mal gañadas, ¡e súa nai, en zocas! Disque moscou para Lugo...; ¡iría aos baños! Sería para ver se branquea, que se mouriña naceu..., ¡máis moura volveu! Coa de augas férreas que temos..., ¡aí na Serra! E se os quere quentes, que lle dea fregas ese Toño de Polín, ¡ou que ferva a auga...! A quente é ela, ¡cómaa o demo, que non lle chegou có Toño! Andará por Lugo, ensinándolles aquel abrigo aos do colo amidonado..., ¡ou subhastando na Rinconada o que leva dentro! O que é con esa trondia, Toño xa pode espelirse, que esa..., ¡esa por menos de tres non pasa, diarios, e xa non os queira seguidos, que vén dunha terra quente!

Cousas así, chocalladas así, máis ou menos así, inefables; e algo máis, máis aínda, segundo de quen viñesen, que a xente nun rueiro, sobre todo nun rueiro, só ten, só tiña, a honra que lle daban os catro xinetes do apocalipse. Neste caso, sete ou oito, ¡polo menos!, todos aqueles que envexaban / que envexasen, a sorte do Toño; e con eles, súas nais; e coas nais, as irmás, que ben lles apetecía facerse con unha cuñada da maneira, con aquela cubana que pasaba por ser a máis rica de toda a Parroquia..., ¡pois onde prata se derrete, María atende!

¿A todo isto, qué dicía, qué tiña que dicir, que podía dicir, o afectado, aquel Toño, aquel morgado de Cas Colás? ¡Pois iso, que lle daban mareos á súa moza, que sería polo cambio dos aires, que La Habana non é coma os Bos Aires, que xa o di a palabra, e por iso se foi aos baños...! ¡Miña pobre, para cura-la anemia! ¿E logo, cando volve? ¡Pois, aínda non, que tamén quere ir a Madrid para poñe-los cartos con xeito, para movelos, para ir traendo o seu capital, que deixou moito na Habana...! ¡Xa volverá, xa, que comigo non rompeu, que eu nada lle fixen! ¿E logo, vai romper? ¡Non, ho, que se fai falta unha criba, iso fareino eu, que a min non me montan as mulleres, así falen en castelán...!
...

Neves, en Madrid, no vestíbulo do hotel Barazal, (dun galego, con apelido galego; toponímico galego, pois, “barazal” significa monte comunal, onde tódolos veciños podían levar o gando a pastar, cortar e rozar) por entón predilecto dos cubanos, ¡dos cubanos ben forrados!, que casualmente saía naquel intre para a rúa e viu chegar á curmá, que se apeaba dun taxi:

-¡¡Herminia!! ¿Que fas aquí? ¿Es ti..., de verdade..., ou paréceste? ¡Ata pensei que vira unha pantasma! ¿Como é que volviches así, sen chamar por teléfono, aquí ao hotel, que en Lugo xa o terán? ¡Fala, muller, fala, e faino á présa, que isto non é por cousa boa! ¡Levántase un tan tranquilo...!

-Nada, muller, que non pasa nada, pero déixame pagarlle ao taxista...

-¡Eu agardo..., se é por pouco! ¿Botáronche os cans, aquela xente, aqueles da Serra? Mira que xa o sei: levaches eses bechos ao lombo, leváche-la marta, ¡e daquela, os lobos do Pradairo, coma cans, tras túa!

-Neves, pasemos ao interior, aí, aos reservados, que por aquí hai demasiadas orellas, e xa nos coñece moita xente...

Despois de acomodadas, que tamén acudiu Nicasio, que se quedara lendo o periódico El Sol, naqueles salóns, desde onde vira aquela escena da aparición...

-¡Non é doado de contar! Fun ao Monte, ao Monte dos nosos Cubeiros, a por unha cuba, a por outra..., ¡que resultou de vinagre! Cuba, cubeiros...; ¡ese tipo de raíz, esas verbas, teñen meigallo!

Nicasio, despois da súa aperta, intrigado, cos temores do descoñecido:

-¡Arranca, muller, xa que viñeches, e do resto, cousa que pasase, pasado é!

-Calmádevos tamén vosoutros, pois a cousa, máis que traxedia, foi de comedia: ¡Fun aprender unha lección, outra, e menos mal que me saíu gratis!

-¿Tamén de homes...? ¡Deus nos asista...; e despois bótanlle as culpas á Eva! –Escandalizouse Neves.

-Tamén de homes, tamén; e menos mal que foi así, gratis, sen maiores consecuencias, ¡que o único bo, o único de xeito, leváchelo ti, condenada!

-¡Acelera, e déixate de bromas, que a tal momento teño a matriz no pescozo...!

-A vida, que me deu outra lección, que se a primeira foi de humildade, de apostolado, esta de agora foi de soberbia, de orgullo, de dobrez, que sen estas virtudes..., ¡nin ao rueiro de cada quen se pode volver!

Nicasio, naquel desconcerto, tamén a peor:

-¡Cómame nunca o diaño, que o pos difícil!

-Nicasiño, para entendelo, e para entenderme, hai que pasar pola mesma proba, ¡pola do nove! Pero a min, que por algo dicides que son lista, chegoume con dúas noites..., ¡que por dúas veces me pillou esperta o galo de Penelas! A nosa xente, lamentablemente, recúa: só queren enganos, soberbia, altivez, manipulación, aparencia, dobreces..., ¡e despois quéixanse do mal que os tratan os caciques, os caciques e mailos da capital! Pídellelas o corpo... Agora si que entendo a presenza, a presenza e maila persistencia do seu caciquismo, tan singular e tan..., ¡crónico! Fanlles falta tafures, mentireiros e logreiros, que ata se teñen unha especie de autoodio, mouro e fondo, tenebroso, autodestrutor. E logo que son tan contraditorios, tan comenenciudos, que só queren pan..., ¡así veña do curral! O que non queren é saber a verdade das cousas, ¡con tal de acadalas! As causas, para eles, son o de menos; os remorsos déixanllelos aos conseguidores, que só lles importa a espiga, e para iso, mallada, que a palla, por moito que sostivese na planta, por moito que canalizase o zume vital..., ¡para mulime, de estrume!

Neves insistiu, que fantasma non era, pero case, ¡con aqueles falares...! Súa curmá o que viña era tola, que aquilo non era razoar, que a cambiaran nunha soa viaxe, ¡nunha viaxe de ida por volta!

-Aprendiches unha lección, si, ¿e qué? Sa, pareces vir, túa nai non morreu, e do resto, ¡cagallóns para o horto!

-Miña curmá, o resto tamén existe, que no resto está o miolo, que agora cho digo..., ¡en cristián, engorde! Nicasio, que me traian un vasiño de auga, que se me sube a bile, á mesmísima gorxa...
...
-Vou con iso da lección, que vos vexo expectantes: ¡Deuma Toño, o Toño de agora, que non o de daquela! ¿Quen, se non? ¡A tal momento prefiro aguantar tres Manueles, de tan cambiados que están, ámbolos dous!

-Arranca dunha vez, que agora bebiches... ¿Fúcheste da lingua? ¡Ai, Deus, qué foi iso, qué lles contaches da nosa nena...! ¡Daquela, adeus segredo!

-Non, miña Neves, tranquila, que parei no camiño...; ¡iso si, na beira do pozo!

-Grave debeu ser, -aventurou Neves, -para que fales así, para que veñas así, co boíña e co prudente que ti es. ¡Está visto, tantos anos...! ¿Está casado...? ¿Foi iso? ¡Claro que foi! ¿De qué che pode dar unha lección semellante túzaro, que non hai máis que ler as súas cartas, polo menos as que nos ensinaches?

Nicasio tivo que actuar para evitarlle á Herminia aquel atropelo da súa Neves. Tentou freala.

-Pero, muller, ¿é que non lle notas que lle custa dicilo? Témola connosco, que iso para nós é o máximo; e tamén á viceversa, ela tennos a nós, así que, ¡orfa non está, viúva non está, soidades non ten...!

-Grazas, Nicasiño, que eu ben sei con qué bois aro. ¡Deus volo pague! Mais, volvendo ao rego, á lección, que estou a punto de chorar pero case foi para rirse: ¡Unha lección maxistral, de mestre! Resulta que volvín a ve-lo lobo, un lobo de dúas patas; un lobiño que rosma, que ouvea polo baixo, temperado, case disfrazado de freire... Ás veces, con moito aquel, como para que non o escoiten os veciños, pero évos forte, moito, ou por mellor dicir, ¡durísimo! Un miñato con garras, un reaccionario, un machista... Definitivamente, un lobo raposeiro, presumindo de pureza, dándoa a entender, pero á hora da verdade, ataca de abaixo para arriba. ¡Tan anxo é, ou se fai, que renega dos outros anxos!

Á Neves non lle cocían tantos prolegómenos:

-¿Víche-lo lobo, de verdade, ou é que te violaron? ¿Non andarías soa por aquelas corredoiras...? Ti es capaz de todo, que te metes nos perigos con toda inocencia, e despois diso..., ¡despois, veña chorar, e eu, de pano das túas bágoas!

-Miña Neves, agora, con vosoutros, que sodes para min unha especie de matriz á que retorno cando teño medo, faime graza contárvolo así, ¡con suspense, engorde! ¡E que Deus me perdoe! Mira, muller, ese lobo, como podes figurarte, é o Toño, que xa me esperaba en Lugo, que ben sabes que lle escribín. Fíxose un tipo contraditorio, desconcertante, que tan pronto mexa na pía como censura ao Párroco. Un egoísta, que estaba ledo coma un cuco coa proximidade das miñas nádegas, e xa non digamos do meu diñeiro, pero tan pronto lle insinuei algo das miñas aventuras, das miñas desgrazas, daquela..., ¡arrenego, fo! Se chega a toparse coa adúltera do Evanxeo, ¡é que lle tira tódalas pedras, as desa morena do Río Pedroso, de propia man! Tan pronto empecei a dicirlle que tiña que saber con quen se casaba, que eu tiña un pasado, o puritano deu en recuar, ao estilo dos fariseos. O caso é que nin me deixou falar, coma se tivese piedade de min, ou coma se o fose ofender, ou contaminar, coa miña confesión preparatoria, prematrimonial..., ¡cousa que moitísimo me doeu!

Neves, que seguía alarmada:

-¿Non te tentaría o demo...? ¿Non lle contarías o segredo da Neviñas? ¡Herminia, a túa santidade, a túa franqueza, vaite levar ao inferno..., ¡e tras túa, nós, de cabeza, que nos arrastras! ¡Pobre nena, agora que se está criando en paz, e con pais sabidos...!

-Non, muller, tranquila, que non é por aí, que non cheguei ao abismo. Dinlle a entender que xa non era virxe, tan só iso, que tivera os meus contratempos, pero..., ¡sobrou! Nisto, empezada a miña confesión, deume un soponcio, un desmaio, e daquela baixoume para xunto de miña nai, medio a rastro, polas escaleiras; con mal cariz, anoxado, como se arrastrase un feixe de ortigas. O resto...; non, mellor non, que do resto, noutra ocasión, que foron poucas horas, pero amargas, decepcionantes, por varios motivos..., ¡que fun a por la e volvín rapada! O que xa vos anticipo é que, de voda, de casarme, ¡na vida...!; e co Toño, salvo que sexa por castigo, no Purgatorio, ¡endexamais!

Nicasio e maila Neves estaban lívidos, desconcertados, máis que se lles anunciasen un maremoto en Cuba, con toda a illa asolagada. Neves, coma sempre, ao positivo, ao material:

-¿De cartos, que? ¿Papouchos? ¿Rendeu contas, devolveuchos? ¡Mira que é unha presadiña iso que tes na Coruña, e para máis foda, ao seu nome!

-¡Esta Neves! ¡Non soltas os puntos..., nin coa media no lume! Diso dos cartos, nada, que non hai perigo. Voulle escribir para que me devolva os poderes, e de paso, que ordene no Banco unha transferencia... ¡Do que queira, que se quede co queira, que algo se merece por esperar un casoiro que non lle convén; a el menos que a min, que así quedou libre para buscar unha muller do seu xeito, ¡virxe! Por culpa desa prata non hai tremor, que tratándose de cartos é fiel, coma un can; pero tamén é un can no resto, en ladrarlles ás pecadoras, que ata non o estou dicindo ben, que a verdade é que non me recriminou; de palabra non, pero cos feitos, si, ¡ao completo! A ese cérbero, se chegan a poñelo nas portas da muralla de Lugo..., ¡non pasa nin San Pedro!

Neves, escudriñándoo todo, en todo:

-¿Por qué? ¡Xesús, Xesús, o que che faltaba, blasfemar!

-¡Curmanciña, por qué vai ser se non é porque San Pedro tiña sogra! Se Cuba volvese a España, e se daquela puxesen a ese Toño Polín, ese de Cas Colás, de Gobernador, ese home, ese rapaz, cunha espada de lume..., ¡queima a illa, enteira, para purificala! A miña decepción non vén de que, sabidos os meus pecados, ou máis exactamente, cunha simple insinuación deles, me repudiase, ¡que por algo me dispuxen a contarllos, para que non me recibise en matrimonio con engano! O meu chasco foi porque lle notei que lle estaba avinagrando a vida con só comezar a referirlle o que menos quería saber, que o seu plan era rotundo: ¡braguetazo, e do demais, punto en boca! ¡Ti vés para aquí, que moito che quero, e daquela fas o que eu diga: poste a coser, que eu adminístrote, que ese é o meu rol, o rol machista, o marital, e con iso, todos felices, salvo que volvas ás andadas, que para daquela xa te amarrarei ben amarrada..., cos cartos en gananciais!

-¡Se o pillo, é que mesmo o capo! ¿El, nas túas circunstancias...? ¡Nin houbese volto a Vilar! En canto á pureza, ser coma ti non é doado, que as desgrazas véñenlle ao máis pintado. Perdoou Cristo á Madalena..., ¿non si?

-Cristo, si, pero, ¿ese Toño...? Neves, sempre é a mesma canción, que pouco importa que a muller do César non fose pura..., ¡con tal de que o aparentase! Mira, comadre, se chego a dicirlle que teño unha filla roiba, inglesiña de todo, e que seu pai é un gringo, un daqueles puteros, ou máis exactamente, un gánster, vinculado á mafia dos italianos, e todo iso, daquela cúspeme á cara, pero despois de estamparme nela os cinco, que non andou lonxe, ¡de ningunha desas cousas!

Neves persignouse, escandalizada; sentíase realmente enfadada, e incluso decepcionada.

-É que ti non tes remedio, que sempre te pasas; nos escrúpulos e na compaixón. Co Merton, quixéchelo redimir dos seus pecados; e co Toño, parecido, que o quixeches redimir da súa pobreza, da súa ignorancia, e de paso, de traballar na terra. Deduzo do que contas, e corríxeme se erro, que o noso veciño o que cobizaba, ou cobiza, que a calquera momento aparece por aquí tirándoche da manga para que non lle deas plantón, é un saco de prata, ¡canta máis mellor!, e de paso que os veciños te teñan pola Virxe do Pilar. ¡Quere nadar e garda-la roupa; case nada!

-Exacto, pero sen facerse cómplice; ¡os pecados, para min, segredo meu; e os pesos..., a medias, que incluso me falou, ou me indicou, de acompañarme a Cuba para liquidar o que aló deixamos! ¡Dote, dote, e dote, que el sabe administrala! Pero no de gañala, dubídoo; e logo que, neste caso, é dote en man, nunha man sucia pero..., ¡a metálico, en diñeiro limpo! ¡Chámalle paleto!

Neves e mailo Nicasio puxéronse de cocemento, de poucas falas, que aquela nova resultáballes indixerible, por máis que case a esperaban, que máis ben desanimaran á curmá para que non fose pedi-la man do Toño, así, directamente, que agardase a que el fose a Madrid, se continuaba interesado nela, e que se tiñan que desanimarse, calquera deles, que fose en terreo neutral, no propio Barazal...

-Herminia, curmanciña, a xente quéreche o venga a nós, pero non quere saber de onde vén, ¡como así foi! Escoita, muller, lección dunha torpe: Tal día fixo un ano, pero de aquí en diante pensa en levar a túa cruz, e deixa aos demais; a cada quen, coa súa. Ben di este Nicasio, ¡que os coma o demo..., despois de fritidos!

-¡Ai, Neves, Neves, canto sabes, e eu que cheguei a terme por lista...! Ben me dixeras que estudase ao Toño sen présas; que non falase con el cousa algunha de importancia ata que o tivese ben medido, ben medido e ben pesado, que o tiña idealizado coa distancia, coas lembranzas, coa constante comparación referida ao Merton, quere dicirse, ao mesmo diaño, e que me podía dar coa picaña nos fociños, ¡como así foi! ¡Tal pareces meiga!

Seguiron con aquelas filosofías, con aquelas experiencias, neses coloquios interminables nos que empapuzan os emigrantes cando evocan, cando analizan, ou repasan, cando comparan os dous mundos nos que viven, o seu presente e mailo seu pretérito, un pretérito que tamén chegou a presente, no mesmo calendario, para os parentes e para os veciños, pero, ¡noutra vía!

-¿Meiga, eu? Escaldada, si, que me escaldo de lonxe, que son máis pícara cá ti. Coñeces moito a Deus, que moito papaches naquela Biblia, ¿pero, á xente...? En coñece-la xente pásoche diante. Neste mundo vívese coa xente, enguedellados coa xente, que Deus, de momento, déixanos libres!

-Falando da Biblia e das cousas sacras: Pediume o Cura de Montecubeiro unha casula, ¡e temos que poñernos a buscala, a ver se damos con unha que sexa do estilo que quere, nunha desas tendas de ornamentos sacros!

-¡Muller, iso faino, e que vaia pola ánima de teu pai! ¿Pero, cómo lla mandas?

-Mandareilla ao bispado, a Lugo, pola “Camerana”, que así...

-¡Eh, cala, e fíxate nese rapaz; pronto, que xa se vai...

-¡¡Neves!! ¡Pero mira que es inoportuna! ¡Si que estou para fixarme nos rapaces, nin dentro deste hotel nin por fóra...!

-Hai que mirar para os do teu igual, que xa o di o refrán, cases ben, cases mal, casa cos do teu igual. A ti, hoxe en día, non che van eses de camisa da tea..., ¡que ás probas me remito! O caso é que con este mozo estamos facendo amizade, que che é un farmacéutico; ¡un boticas de verdade, e non coma o tío do Nicasio! É un tipo coma un castiro, que ben o viches; ergueito e acarisado; co pelo crecho coma o teu, pero tirando a roibo, e cunha barbiña de home listo, estudado; con esa perilla no petelo..., pero o máis importante é que non ten noiva, ¡que xa lle preguntei, adrede, que me daba o pálpito que ías volver solteira!

Herminia non estaba para pormenores, así que, se lle seguiu a corrente, foi tan só para non desairala.

-¿Ese rapaz, é farmacéutico? ¡Nunca coñecín a ningún, dos de estudos, que alí na Habana ben sabedes que eran máis ben menciñeiros, afeccionados!

-Si, muller, iso mesmo, pero leva eses libros porque volve a estudar, non sei qué de que, porque quere entrar no Exército, niso das Farmacias dos soldados...

A tal momento a curiosidade de Herminia por aquilo da farmacia puido coa súa indiferenza, co peso das outras lembranzas, pero sen interesarse máis alá dun simple coñecemento persoal.

-¿E como..., cómo vos destes a coñecer; quen vos presentou?

-Mira, as casualidades: foi aquí, aquí mesmo, no hotel, falando e falando..., ¡que xa me coñeces! Ten uns tíos parando aquí, que viñeron para ve-la ópera, e non sei a qué máis, que seica son ricos. Teñen un matadoiro nun sitio que está cerca das Vascongadas, que lle chaman Cayo Vilar...

Corrixiuna Nicasio:

-Non, Neves, que os Cayos están aló, en América, no Caribe, ao redor de Cuba; ¡estes son de Villarcayo!

A corrixida tirou para adiante, sempre adiante:

-O caso é que fan chourizos e cousas desas, que ata dixeron que manteñen a medio Madrid. Pero o importante é o sobriño, que o pobre traballa de mancebo nunha botica, por falta de cartos para poñe-la súa. Aí cerquiña, na calle Peligros... Coincidimos neste mesmo salón, co rapaz e cos seus parentes. O dos chourizos propúxolle ao Nicasio que lle vendese esta leontina de ouro branco, esta que leva hoxe, que se lle antollaba..., e con iso demos en falar de Cuba, de que un tío do Nicasio tivo unha farmacia en Marianao... O rapaz interesouse polo asunto, e dixo que se tan doadas son as farmacias en Cuba, e se tan rendibles son, que sería cousa de irse para aló, ¡face-las Américas! Non é que sexa moi falador, pero falangueiro, si que o é; e no de simpático..., ¡niso estou rabiando por presentarvos!

-Neves, prudencia no que lle digas, que un consello superficial pode ser gravísimo. Hoxe, en Cuba, teñen eses problemas políticos, que logo están máis alborotados que en España, que de lonxe todos cheiramos nas rosas, pero, collidas de cerca, ¡poucas haberá que non teñan espiñas!

-Non, muller, que lle dixemos a verdade: todo iso de Cárdenas, os do Gran San Martín, aqueles de Machado... ¡Tes que coñecelo!

-Curmanciña, ¿despois do que che contei...? ¡Déixame de rapaces!

-¿E logo, qué queres, meterte monxa? Aquí o único perigo está en ti, en que te vaias da lingua... Coas melindres túas, o que vas facer é amola-la nena, ¡e a nosoutros, de paso! ¿Prefires ao Toño...; perdóaslle?

Nicasio, cos dedos no peto do chaleco, argallando con aquela leontina de ouro branco, da que penduraba unha medalla, ¡de rubís!

-Herminia, permíteme deixar unha cousa clara, clarísima: ¡Ti só tes obrigas coa túa nena, coa túa afillada, e para iso, relativas, que estamos nós ao resgardo, para canto precise! Ti es libre para encarreirar a túa vida. ¿Entendiches? ¡Libre! E daquela, punto redondo, como dicía o Brais de Berlán.

-¡Xa vos vexo, xa! O que queredes é enfeitizarme con ese farmacéutico, sen contar con el, ¡nin con el, nin comigo! ¡Sodes tan mandóns como era miña tía, que en paz descanse!

Á Neves aínda lle quedaban enerxías de reserva para remacha-los cravos, coa lingua que fose:

-¡Si, iso, igual que Henriqueta...; e ben que che foi mentres te enfrontaches ao Merton! Pois aquí o Merton chámase Toño, aínda que non se parezan; pero estoutro é do teu oficio; ¡este é culto, un farmacéutico!

Hotel Barazal, a gloria, o cénit, dos cubanos gloriosos; ¡séxase, ricos! Fóra chuviscaba, un pouquiño, coa auga case horizontal, metendo aquela zarzallada por debaixo dos abrigos; un ventiño rastreiro e frío, frixidado nos cumes do Guadarrama. Tras daquelas portas cosmopolitas, xiratorias, de muíño, xente ceando. Unha boa parte do, todo Madrid. Algún señorito de provincias, maiormente devotos da CEDA. Nunha mesa cadrada, con seus tíos, con aqueles chouriceiros do Villarcayo, máis apertados que unha tripa, aquel farmacéutico das inquietudes, disposto a converte-las Américas nunha farmacia propia...

Houbo presentacións, sorrisos e todo iso; pero Herminia o único que anticipou, o único que doou, o único que exteriorizou, foi unha amable conversa, que por suposto versou sobre as precariedades daquelas boticas cubanas, onde un simple mancebo curaba ou mataba, ¡segundo estivese de Deus!
…/…