De pura cerna (29)

…/…

Os locais do "Robynia" quedaran do máis chic, tan lucidos coma os que máis. Naquela posta a punto, amén dos especialistas locais, Nicasio empregouse a fondo. Un Nicasio arreador de xatos na nosa Galicia interior, intrinsecamente gandeira; versátil, como bo minorado; espelido de seu, pero tamén pola forza das circunstancias, pola superación imposta, que non hai mellor espora cá necesidade, cousa sabida e ben experimentada en tódolos países que pasaron por unha superpoboación con respecto ás limitacións do seu desenrolo económico! Transportou materiais, incluso ao lombo; amasou cemento, puíu mármores, vernizou portas e ventás, encerou e lustrou biombos... De todo, absolutamente de todo, toda a parte bruta, en activa colaboración cos artistas contratados, que Heminia e maila Neves, maiormente Herminia, no ínterim, percorreron toda Habana espreitando instalacións, mobiliario, menús, servizo, utensilios..., nunha febril emulación, pois a emigración, de reducida a unha soa verba, esa é, sería, ¡emulación!

Para o día da apertura ao público faltaban..., ¡horas!, cando se reuniron, ao serán, aqueles tres galegos, ¡promotores!, para contemplar a súa obra e para botarlle un repasiño ao produto obtido. Catro anos antes, naquela data do calendario, cada un dos tres andaría..., ¡coas vacas e / ou coas ovellas! Herminia, contable e financeira daqueles orzamentos, dábao todo por ben empregado, por ben invertido, e así llelo manifestou:

-¡Miña Neves, estou tan leda que mesmo bailo na punta dun fuso..., e iso que non puxemos nadiña ese fonógrafo que vos regalou o señor Bernabel!

-¡Muller, pois eu, que nin que fose a festa do Santo! E por parte, o meu Nicasio, que aí o tes, no comedor, dando cera, que xa parece que lla dese á lingua; traballa e canta, que nin que estivésemos de fiadongo... Por certo, ata será cousa de mandalo ao Centro Gallego para que lle digan onde se compran os discos da nosa música..., ¡para este día da inauguración!

-Curmanciña, esquéceste de que estamos de loito...; ¡si, por dentro! De loito polas nosas benfeitoras, pois sen elas, todo isto, ¡nin aforrando vinte anos!

Nestas, que as oíu, achegóuselles Nicasio:

-Tamén sempre estades con iso de curmá, curmá...; e dáme grima, que eu tamén son desta familia, ¡por obra e por graza daquelas bendicións!

-Si, curmanciño, si que o es; pero voute chamar, así sexa en público, irmán. Xa que non os tiven, adóptote, ¡dun xeito parecido a como fixo comigo miña madriña!

De ledo, aquel homazo púxose a tirar puntos dunha muiñeira; en seco, pero a música tíñaa aló por dentro:

-¡Tiveches madriña, temos madriña, unha madriña que nos bautiza e nos acolle, pouco menos que no colo...; trai-la-ri-ro, trai-la-rá! Mirade qué se me está ocorrendo: como este choio ten que ir ben, ou do que non, córtome este bigote, así rebentemos traballando..., cando volva ao meu Suegos, presumindo de prata, heime facer anunciar con antelación, que dese xeito entrarei pola Granda da Amurín adiante, nunha calesa, cun cabalo, e se cadra, con dous, tan brancos coma o do Señor Santiago, e daquela sairán das súas casiñas tódolos veciños para verme chegar, a berros, tirando fogos: ¡Vide ve-lo Nicasio, que fixo as Américas, e vén rico, pois trae muller e tres fillos...!

As mulleres escachizábanse con aquela apoteose do seu futuro camareiro:

-Irmanciño, irás rico porque leves prata, ou porque leves unha muller e tres fillos?

-¡Ai, ho, esta Herminia, que parece lista...! ¡Muller e tres fillos só os poden ter os ricos, que daquela...; boh, estoume ensarillando!

-Do dito, iso de madriña túa, vosa, só a son de casamento, pois do demais..., ¡o demais estádelo merecendo!

O curmán-consorte, tan agradecido el como a súa propia muller:

-Pois non, non estou conforme, que ti es máis madriña nosa, máis fada boa, do que foi contigo a propia Queta, pois esa señora, en definitiva, outros herdeiros non tiña, e ti eras sobriña; un grado máis que con nós, pois a miña Neves só che é prima; iso si, prima carnal! Somos parentes, somos socios, levámonos ben..., ¡así que, vaia exemplo que lles daremos aos nosos, que hoxe fan roga, comen do mesmo pan e beben do mesmo viño; gadañan, segan, mallan, ripan no liño..., e mañá volven a rifar, mesmo por un papado de auga para os prados, cando os teñen a xuncos, da que lles sobra, da que lles cae de riba...! Se eu mandase, facíaos pasar pola emigración, a tódolos vinculeiros, igual que polo cuartel, para ensinarlles a gozar do que se ten..., ¡e para valorar o que perdemos outros!

Herminia, centrándose naquela empresa, seu problema persoal pero tamén o seu éxito americano: ¡a independencia no traballo, a capacidade de elección!

-Botádelle unha ollada, un repasiño, que me parece que todo está quedando presentable. Non será un restaurante de primeira, que eu non llo recomendaría, poño por caso, ao Presidente dos Estados Unidos, pero o que é de segunda..., ¡de segunda coido que si!

Nicasio volveu a entrar en conversa, sostendo na man un prato daqueles do aparador, dun xeito que pretendía ser profesional, pero que máis parecía un discóbolo:

-Muller, iso nunca se sabe, que o dirá a clientela! Non é que sexa unha Mansión Merton, con aqueles mobles, aquela prata..., ¡pero é a Mansión Robynia, o Restaurante Robynia, que para min representa moitísimo máis! E tampouco nos pasemos de modestia, que esta Herminia..., ¡ben sabemos cómo é! O que me gustaría saber, para comparar, é se os hai mellores na Coruña, ou en Vigo, e xa non digamos en Lugo..., pero ata non sei a quen preguntarlle, que eu, cando embarquei, naquel fardelo só me sobrou medio pan, e para iso, duro; un queixo, e catro chourizos..., pois o que é restaurantes, nin me acheguei aos Cantóns, que con aquelas pintas igual me detiñan, ¡por sospeitoso de latrocinio!

Neves, que lle custaba gardar a súa opinión, calquera que fose o tema, e polo pouco documentada que estivese na materia:

-¡Este homazo, este bocalán tan guapo, presumindo de que tiña pintas de ladrón...! Maridiño, as comparanzas sempre hai que facelas co que se ten, e o que se ten é todo o que levamos visto, visto e probado, aquí a curmá e mais eu, que pouco deixamos tras nosa que me gustase máis. E ti, camareiro dos bigotes, a ver cómo te portas coa vaixela...! ¡Argalleiro, que che vai caer ese prato, como me pasou a min coa xerra de Robynia, que moito me ten pesado darlle aquel desgusto! Pensa que esta vaixela, e coa vaixela o demais, non é túa, que o pagou todo esta madriña; así que, ¡o dito!

-Non lle fagas caso, Nicasiño, que todo é noso; ¡noso, en plural! Por suposto que o edificio é meu, individual, iso si, pero o negocio, que ben dito volo teño, ¡a medias!

-De quitado os gastos... -Matizou Nicasio.

-¡Home, iso si, pois só os beneficios son repartibles, e perdas non as espero...!

Nicasio moveu a cabeza facendo un aceno de disentimento:

-Muller, a nós chéganos cun terzo, como se fai cos caseiros..., ¡e xa vai ben, pois o traballo nin aquí vale moito! Lembrádevos, que nolo teñen dito, que aquí un gallego, antes da independencia, era máis barato, máis aínda cós negros, pois os nosos viñan de boa fe, coma quen chama para unha roga, ¡para unha roga de escravos!

Pero Herminia insistiu, dirimente:

-Está ben así, e non se fale máis disto: con vosoutros, a medias. despois de pagarlle á Agar, e mailos outros gastos, repito. Tedes que pensar nos fillos..., que para algo vos casastes!

Neves ruborizouse, pois aquela voda, aínda recente, non dera froito.

-Daquela, niso, como en todo, o que ti mandes, pero a cousa dos fillos está por ver, -matizou Nicasio, -que estamos aprendendo..., ¡e como diso ninguén ensina, que non hai escolas, ni de tego nin de ferrado...!

-Tampouco ensinan a poñer un restaurante, e xa vedes, estamos en vésperas!

-Herminia, que das cousas deste mundo ti sábelo todo, pero nesta ocasión algo esqueces: ¿a quén invitamos, para a inauguración, digo, que se nos bota encima? Eu xa coñezo bastante xente de por aló, de saír co Nicasio, que este ten un ollo..., que mira que coñece aos galegos desde lonxe, que os osma, incluso sen verlles a cara: pola pinta, polos andares, pola roupa...; ¡un milagre!

-Postos a chufar, -engalouse Nicasio-, tamén sei distinguir se son de terra a dentro, ou de porto de mar; se andaron dacabalo ou non; e nas mulleres, se carrexaron feixes, cestas ou sellas, na cabeza... A nacenza e maila vida de cada un póñennos unha marca enriba..., ¡que nin que fósemos xatos da entrega!

-Herminia, ao que ía eu é que podo corre-la voz, avisar de que abrimos, pois a clientela non se fai nun día, ¡nin nun día, nin cun veo! -Insistiu Neves.

-Quedos, os dous, que de publicidade non hai présa. Aquí o importante é a cociña, ¡con moito! Cando volva Agar, que foi recortar as súas crenchas, discutiremos con ela esa cousa das provisións, o plan das cartas...; ¡todo iso! O meu pensamento é este: artigos de calidade, e preparalos con xeito, do mellor modo posible, apetitosos; despois servilos con graza, con familiaridade... De propósito, Nicasiño, ¡irmán!, non esquezas iso de que se serve pola esquerda, e recóllese pola dereita..., que esta Neves e mais eu tivemos unha boa mestra, inglesa, que para iso do protocolo..., eles!

Nicasio, de xolda, que tiña a virtude de entrevera-las veras, e sempre con gume, con retranca:

-¿Eh, chica, non me estarás chamando malcriado...? ¡Un mal criado non fai de criado; e de camareiro, menos! ¡Oes, ti, amodo, que niso da educación, os de Suegos vímosche de lonxe, concretamente dos suevos..., que seica quere dicir, suaves!

...

No mundo da éxida, nos entreforros da emigración, nunca houbo distancias para a imaxinación, para a translación mental dun galego: os seus, o seu casal, a súa parroquia, que estaban alí, alí mesmo, no seu peto, no da esquerda, por xunto do corazón, ben cerca. Imaxinariamente ao alcance da man, tal que na cuadra seguinte. Os cordóns umbilicais sempre os cortaron outros, os outros; máis ben os enquistados, os da casa matriz, pero nunca, ou case nunca, o ausente, que se este apagaba os vínculos era no externo; xeralmente por razóns íntimas, dolorosas, de moito peso. En definitiva, por ofensas á súa sensibilidade, practicamente nunca propaladas, pudorosamente encubertas, incluso no seo do seu novo fogar. No ausente, no minorazo ausente, sen maiores posibilidades dun retorno definitivo, todo seguía, todo se mantiña, indeleble, inmutable, actual; e incluso lacerante, obsesivamente lacerante.

Para Neves había dúas realidades esencialmente sacras: os sentimentos persoais e mailas cousas de comer, manifestación última do panteísmo galaico. Advertiulle ao marido:

-Nicasio, esa chanza túa, das túas, pódelle parecer mal á madriña, que ben sabes que non quere chocalladas. Está doída pola señora, que ben llo noto, que non se lle quita da cabeza. Polas dúas, pois a morte da súa Queta, de onte é!

A curmá, compracente; sempre por riba dos seus pesares, temperou:

-Miña Neves, tampouco é así, pois o loito lévoo dentro, iso é verdade, pero aquí, no restaurante, eu, coma o Gaiteiro de Xixón..., ¡que vai vir tan pronto como enterre á súa nai! Temos que sorrirlle á xente, e mal compraceremos aos de fóra se por dentro non temos humor. Son gaxes destes oficios, maiormente do da restauración, que o estamos aprendendo pola nosa cabeciña..., ¡sen mestres, que para isto tampouco os hai, por agora!

A lagarta da Neves, espelida e buliciosa, aceptándolle todo aquilo e interesada en colaborar coa curmá, seguiu discorrendo:

-Digo eu que, xa que estamos en porto de mar, haberá que invitar á quenlla grande, ao Merton; polo menos á primeira comida..., ¡pero igual non se sente a gusto coa nosa xente, de badulaque que é, pois onde está el, os demais sobran, todos!

-¡Chu, chu, Neves, rastrea ese carro, que imos costa abaixo! Neste restaurante, meu, teu, noso..., ¡nin Merton nin paletos! Aquí non quero chulos, ¿entendes? Nin chulos, nin guachinangos, nin bufas, nin zarapallos. E ti, Nicasio, que hai para todos, atende: Ti, que tes a forza dun touro, se veñen deses, aos indesexables me refiro, sexan ricos ou pobres, para que non se afagan, para que non sexan habituais, terás o labor de sacalos ao sereno, á rúa, cunha patada no cu que sexa...; ¡iso se non razoan, que tampouco te pases!

-¡Muller, tan doce que adoitas ser, e vaia remangue, este, o que estreas hoxe...! ¿Onde a tiñas...? -Nicasio asombrouse daquela reacción empresarial, unha directiva terminante.

-¡Grandes males, grandes remedios, irmán! Por iso, precisamente por iso, non quero que vos apresuredes a facer propaganda, nin coa nosa xente, ¡aínda! Ben sei que hai por aquí, en La Habana, galegos ilustres, incluso intelectuais, pero se afacemos aos nosos, daquela non virán os outros, os gringos; e á viceversa. Coido que a virtude..., ¡a verdadeira virtude, e non iso que din por aquí os mal falados!, está no xusto medio, na convivencia ordenada, equilibrada. Como fan os oradores, ¡dixen! -E soltouse a rir para rubricar a súa arenga.

-¿Chica, de qué te ris, onde está a graza, en peneira-los clientes? ¡Pois, de pouca fariña, pouco pan!

-Muller, ríome de min, de min mesma, e fágoo par ensaia-lo noso sorriso profesional, ¡de circunstancias...!

-¡Ah! -Neves, o que é entender non entendeu, pero deuse por satisfeita; ao Nicasio, en troques, fervíanlle as verzas:

-¿Como é iso de que non queres paletos; e logo, nós, Neves e mais eu, qué somos? Ti quedas da parte de fóra, xa o sei, que levas ao lombo tres ou catro anos de estudo..., ¡máis dos que ten o Gordo, aquel Alcalde de Castroverde!

As evocacións do rural, xa aborrecidas por reiteradas, pero reais, inmanentes, omnipresentes; aquela infancia iletrada... ¡Un rexurdimento imparable, inesgotable! Herminia:

-Aprendino do meu escolante, que tamén o foi aquí da Neves, o señor Tellado, que dicía así, ao pé da letra: ¡Si a Cuba fueres, haz lo que vieres; y cuando de allá volvieres, compórtate como si nunca de tu casa salieres!

Neves, ex-alumna, si, tamén, pero allea ás filosofías daquel Tellado de Sagaruxe, volveu á conversa anterior, pero sen parar no que estaba facendo, pasándolles o ferro aos manteis:

-Iso tamén llo oín eu, que nas primeiras letras fun compañeira túa, pero, io non capisco, como di o Verdini, ¡que eu, de carpíns, nada!

-Claro que si, Neviñas, claro que o entendes. Deixa ese ferro por un intre; aí, na propia grella, e atende, que despois dis que non sabes porque non che ensinamos: ¿Cales son os restaurantes máis famosos, aquí, en La Habana?

-¡Muller! ¡Aqueles a onde van os ricos, maiormente os americanos, supoño! ¿Queres que chos conte...?

-Non, que esta lección sábela, e non precisa repaso. Pero eu sigo: ¿Por qué van os ricos, xebrándose dos pobres?

-¡Por qué vai ser, porque son caros, porque diñeiro chama diñeiro, que sempre foi así, e seguirá séndoo, pois non hai rico sen responsos, nin responsos de pobres!

-Neves, vale, que calquera día fas un libro cos teus dicires! ¿E daquela, por qué son caros?

-¡Muller, iso non se pregunta: son caros porque teñen boa cociña, pratos famosos, do gusto dos ricos, pois eses naceron co padal de manteiga!

-¡Aí o tedes! Se mesturamos rin e caro, logo pasa como coa auga e mailo aceite...! Mira, Neves, este sistema de razoar, o de agora, isto noso, o que estamos facendo a tal intre, chámase..., ¡dedución lóxica!

-¡Herminia, cánto sabes, cánto che meteron nesa cabeciña..., en pouco tempo! Pero coido que temos que ir ao práctico: ¿E se non veñen eses ricos ao noso restaurante, co que levas invertido? ¡Miña naiciña, cántos ovos, e todos na mesma cesta! -Neves ía razoando, pero precisamente a súa "lóxica" facíaa ser timorata, racional, rastreira. Súa curmá tentou de tranquilizala, de darlle uns azos dos que ela mesma carecía a tal momento:

-Teñen que vir, que hai moitos, pois esta Habana é unha fábrica deles; ¡aquí hai máis cartos que azucre, que xa é dicir! De nova factura, si, pero moitos... -En Herminia a seguridade reflexiva, ponderada, a programación do traballo, as deducións, eran connaturais, pero aquelas leccións, máis ben de base mercantilista, cuadriculárana, bastante, achegándoa ao proverbial pragmatismo gringo. Aquel equilibrio formativo definía a súa forma de ser, exquisita, sen por iso deixar de ser práctica; un ser e un estar equilibrados, que non é pouco, en tódalas épocas, en tódalas culturas.

Nicasio, responsable da intendencia, que por algo se iniciara no mundo laboral arreando xatos:

-¿E logo, se nos fallan eses ricachos polos que apostamos, daquela qué, que facemos? Ao principio vai sobrar comida, que esa é outra; de seguro, ata que se afaga a xente..., ¡e son cartos ao lixo! ¿Quen será capaz de calcular todo iso...? ¡Coido que nin o señor Antón de Marcos...!

-Nicasio, non te apures por tan pouco, que todo está previsto..., ¡máis ou menos!

-¿Si; tamén o tes tramado? ¡Esta madriña é lista coma un xílgaro, e non son piropos! Ti dabas unha boa mestra, que calquera diría que andaches coas ovellas... Coido que tal cousa é mentira, que dis iso da túa serra, aquilo dos lobos..., ¡para facerte humilde! ¿Ti, que logo pareces unha lady? ¡De ovellas, nada, que ti es filla da señora Robynia; unha filla propia, secreta, que te tivo de moza, pero o que non es é filla do Merton, que te coñecín convivindo coa inglesa, que só che faltaba chamarlle nai!

Herminia mirouno fraterna, con tenrura, con agradecemento por aquelas gabanzas tan sinceramente expresadas:

-Xa será menos, Nicasiño, e non me fagas chorar, que estes piropos escaravéllanme aló por dentro, no fondo da alma. Pasa tan só que..., que algo aprendín; pero máis ben naquela serra, alí, no Pradairo..., ¡que era unha boa escola, maiormente para os lobos! As penalidades da miña infancia se cadra foron boas, que tampouco hai que envexar, pois ben se ten dito que, a vaca do vecín non é ruín, ou, dá mellor leite cá miña! Menos que á Neves, pero tamén se me quedou algún refrán...

A aludida rectificou:

-Ese dito, aló na parroquia, non é exactamente así, que se dicía: ¡A muller do Paco, con só dous tetos, dá outro tanto!

Boa era Herminia para rirse dun veciño, así que pasou por alto aquela maledicencia, tan habituais no rural, onde se coñecían, e se alcumaban, reciprocamente, tódolos habitantes, así fosen parentes!

-¿O que aprendiches aquí..., desprézalo? -Pinchouna Nicasio.

-Tampouco, Nicasiño, aínda que só fose por agradecemento. Pero o mellor de aquí libeino desa Bible da señora..., ¡o que non deixa de ter graza, que se me abrisen os ollos cunha Biblia protestante!

Neves, algo ao bruto pero boa administradora:

-¿Na Biblia? Meu pai adoitaba dicir, así, por cousas que non entendía: ¡Iso é a Biblia en verso! Pero falando con prudencia: xa me diredes qué se fai coa comida sobrante, pois aquí, con tanto luxo, nin corte temos...; ¡nin Corte, nin Rei que cague nela, e con iso e con todo, esta Habana merece un fregado!

-Deus proverá, Neviñas, pois Agar vai avisar unha ducia de negriños, e de paso, ¡ben para todos, pois así, levándose as sobras, farán os nosos recados!

-¡Condenada, o dito, que estás en todo! Pero volvendo ao da propaganda: Os nosos paisanos van falar mal de ti, curmanciña; sobre todo de ti, polo rica que es, e sen invitalos á inauguración...; ¡polo menos aos máis presumidos, digo eu!

Herminia, Marta-María nunha peza, tamén o tiña previsto, calculado, reflexionado:

-Mirade, isto non vos é unha rúa de casamento. Ademais, de invitados, tamén falarían, ou aínda máis: ¡De onde veño, de onde vides; do qué facemos, do qué teño, de cómo o conseguiu Queta deixándose mazar, día por noite, maiormente dos gringos..., que non hai un que non cheire ao alcohol! Iso de comprar amizades pagándolles a rolda dábaselle ben ao meu padrasto, pero eu non quixera aprender das súas mañas!

Neves, facéndose a sulfurada:

-¡Ai, muller, e vas nomea-la bicha precisamente hoxe...! Ademais, é festa dobre, ¡Día dos Reis! Con tantas cousas na cabeza, xa se me esquecía... O que non se me borrou foi aquilo de: ¡Hoxe é día de Reis, primeira festa do ano; tódolos coxos e mancos, ao seu irmán pídenlle aguinaldo...! ¿Lembrádesvos?

-¡Meu Deus, se puidese traer á miña nai, tal que voando, eses si que serían Reis! A ver se cando vaia busca-lo Toño... -Herminia non puido seguir, que lle deron en saír perlas por aqueles ollazos, tan grandes e tan húmidos coma as fontes de Fonteo.

-Muller, se a tes no pensamento, á nai me refiro, é que xa está aquí, contigo! -Nicasio, o ocorrente Nicasio, aquel factótum, no seu trasfego deuse media volta e accionou coas mans abertas, simulando portar nelas, ao traveso do océano, aquilo, todo aquilo que tanto desexaban ter cerca: ¡A súa xente, os eidos, o cemiterio dos avós...!

-Neves, mira qué fai o teu Nicasio, que se disfrazou de barco..., ¡e daquela anda aos portes! Curmanciña, tes un home tan bo e tan listo, que xa logo non o mereces; por veces téñoche envexa..., ¡que se me fai que o meu Toño é algo soñón, pois deixou marchar para Bos Aires á irmá, á máis vella, e el, en lugar de virse comigo, quedouse por tras dos tizóns!

-¿Como o sabes, escribiuche...?

-Sei que marchou Ermitas, que mo dixo na última, que me chegou onte. Reclamouna desde aló súa tía, aquela Dolores de Sagaruxe, así que, entre as de antes e mailas de agora, ¡os homes da nosa Galicia van ter que face-lo caldo, eles, persoalmente!

Aquí cortaron a conversa, que se lles facía de noite e había que aproveita-la luz, pois aqueles preparativos estaban resultando interminables. Nicasio subiuse a unha escaleira, e Neves achegáballe as cousas; púxose a asubiar mentres lustraba as lámpadas dos arcos do patio, unhas arcadas de estilo mudéxar, transplantado a Cuba e revivido, actualizado, principalmente polo arquitecto Morales. Aquelas lámpadas, de bronce, con cristal de rocha, tan monumentais eran, que logo parecían arroubadas dunha catedral.

¡Ei, nenas, que estou subido ao campanario do voso Montecubeiro!

Non lle contestaron, esgotadas, que xa ía ben de emocións e de lembranzas, pois a tarde fora intensa, en tódolos ordes. Non podían máis, de fatigadas que estaban polos sentimentos, ¡tanto ou máis que polo propio traballo!

¿Que farían, naquel día, naquela data, os seus parentes, todos e cada un deles, aqueles terrícolas do meridiano 7º, 30´, Oeste? ¿Despedirían o solpor con un feixe de memorias para aqueles exiliados da pobreza, capaces de dalo todo, incluso aquel esplendor sobrevido, o dos máis venturosos, a cambio dun ferrado de fraga galaica? ¡Seguro que si, que o farían con amor, pero nunca coa mesma intensidade, pois hai que pasar por elas para entender aos emigrantes, que de pouco vale a imaxinación..., pois hai que emigrar, situarse noutro meridiano para entender o que é un horizonte!
…/…