De pura cerna (24)

…/…
Querida mamá, vouche escribir coma sempre, mandando o sobre co nome do Toño, que me parece máis seguro, que polo menos así teño a tranquilidade de que chas le, e chas explica, el mesmo, de boa fe, sexa en castelán ou en galego, que non quero, de ningún modo, que nesta ocasión, e nestas circunstancias, vos quede a menor dúbida da miña recta intención, como penso e quero demostrarvos.

O teu Manuel, e fíxate que digo "teu", pois de min, nada, escribiume unha carta bastante rariña, pero a verdade tamén é que non teño fundamentos para saber se é rara vindo del, que nunca antes me escribira, nin sequera unha liña, e iso que ten boa letra, e redacta con máis sutilezas que un escribán. O que si teño del son referencias de que te trata ben, cadora mellor, así que lle debo un favor, ¡pero tan só diso!

Das cousas de madriña, ou sexa, de miña tía Henriqueta, nada de particular vos teño dito pois entendo que nada vos tiña que dicir. Cando se viu soíña, loitando pola vida como Deus lle deu a entender, segundo me ten referido, que eu nada invento, ninguén lle mandou unha aperta, nunca, nin por carta, nin de palabra, por ningún veciño, fóra de meu pai, Amadeo. Isto último ben que llo ten oído miña curmá Neves, que tanto me axudou a coidala nos seus últimos días.

É certo que ti non sabes escribir, pero nin sequera cando quedaches viúva buscaches quen che puxese unhas letras para relacionarte con túa propia irmá. Manuel tampouco lle deu esa satisfacción en vida; ningún dos dous, nin sequera para darlle as grazas pola pasaxe que me mandou, e que vosoutros aforrastes de pagar. ¡O que é a vida, os egoísmos: un home deses feitos, e agora di que lle gustaría que lle chame pai!

Cando a nosa Queta, que así lle chamaban aquí, todos, a feito, se sentiu apesarada, porque á morriña, á saudade, ás soidades do seu corazón xuntáronselle uns padecementos prolongados e incurables, que a fixeron sufrir moito, sabendo ela que xa non tiña remedio, daquela mesmo, por aqueles días, a mesmísima Providencia tróuxome para Cuba, así que procurei animala e coidala; tamén moito, mal que me estea dicilo; o mellor que souben e puiden.

¿Sabedes quén máis se doeu dela, á parte da Neves, por suposto? ¡Pois unha señora, unha protestante, deses que di o noso cura que son o mesmísimo diaño cos pés na terra! Pola miña parte, nas miñas, ben que vos fun dicindo o mal que se atopaba, o agravamento da súa enfermidade, pero iso ao Manuel esvaroulle pola gorxa, supoño que entre copa e copa, que xa digo que nin una letra de ánimo en todo este tempo, ¡e co ben que escribe, repito!

En definitiva, e resumo: Queta quixo pagar o meu cariño, que nolo collemos reciprocamente desde o primeiro día, desde que aquí cheguei, pois eu vía nela á miña propia nai, e como tal a tratei. Este cariño, esta reverencia, cordial e desinteresada, que nada lle pedín nin nada esperaba, que de entradas nin sabía se tiña ou non tiña, pagoumo nunha especie de adopción plena, ou case, que lle herdei todo, todo menos a súa bondade, ¡que iso cópiase, pero non se herda!

O único que non puido poñer ao meu nome foi a súa herdanza paterna, esa de Vilar, por non teres partido. Pero é igual, que de lei, polo seu testamento, é miña, pero nada quero, nin nada retiro, mamaíña, que te fago usufrutuaria, desde hoxe mesmo...; ¡salvo que ese Manuel te volva a maltratar, que daquela xa farei o que deba facer! Do resto, cousa que precises, cousa que me pides, sen demora, por medio de Toño, que terás as letras dos cartos que necesites mesmo á volta do correo, pero só esas, que do resto non hai nada que facer, que todo o puxo na miña cabeza, fai tempo, estando en plenas facultades, e para Manuel nada deixou dito, nin sequera memorias, que tampouco llas tiña merecidas!

Non sei se vos gustará esta carta, así, coa verdade por diante, núa, crúa, ao natural, pero non o fago por cousa de egoísmo, senón porque a vontade dos mortos, con tal de que non sexa torticeira, que neste caso non o foi, ten para min moito respecto, así que, quedándome co que a tía me deu, tan libremente, nas súas facultades, e sen pedirllo, que nunca un níquel lle pedín, salvo aquilo de pagarme a pasaxe, que incluso lla quixen devolver ofrecéndolle a miña paga, penso que cumpro a súa vontade, e que por iso, precisamente por iso, fago estas cousas tal e como mas deixou ditas, ditas e feitas, de obrigado cumprimento.

Doarlle ao Manuel todo ou parte deste capitaliño, sen dereito ningún, para que llelo traspase en bebedelas aos taberneiros de San Cibrao..., ¡antes llo regalo, eu mesma, ao señor da taberna, directamente, se tal cousa precisase!

Apertas para todos, Manuel incluído, xa que na familia está, pero maiormente por causa de que che dea un bo trato, e se algo chegase a precisar, tamén me acordarei del, de inmediato, pero, o que sexa con abuso e por vicio, daquela, ¡nin un peso!

Esta que vos quere,
Herminia
-¿Neves, entendíchela ben? ¡Ai, muller, di algo; fala agora..., que aínda estamos a tempo!

-¡É que me quedei dubidando se estaba diante de miña curmá ou dun escribán! Polo meu gusto, nin unha letra máis, que van de sobra...! Herminia, se te volves azucre, ese papón pápate, tal que se foses un carambelo..., ¡ou un grolo de viño!
-...

O papón, á distancia, papar non a papou, pero aquela carta produciu os seus efectos, pois de alí en diante, segundo as do Toño, Manuel cadora traballaba máis, e bebía menos, aínda que as remesas de Cuba nunca lle faltaron, pero foron racionais e racionadas, en proporción ás súas necesidades, ¡descartada aquela taberna!
-.-
O ciclón de 1926
¡Como pasa o tempo, cómo se vai a vida, case sempre ao calado, foi o que quixo dicir, foi o que expresou, aquel poeta-filósofo, ¿ou era filósofo-poeta?, Manrique, aguza que te aguzarás na súa péñola, no seu cálamo, naquela pluma de ganso, expectante, agardando que lle baixase do poleiro algunha idea brillante, ou, polo menos, sonora, así fose o quiquiriquí do galo da Paixón! Mais non, que non sempre é así, ¡nin sempre son certas as raiolas das ideas!

Herminia, a nosa Herminia, leva tres anos en Cuba; iso era certo; ¡certo, duro e sonoro! Para algunhas cousas xa lle parecía un século, ¡un século de morriña! Tres anos, un trienio, intenso en actividades de todo tipo, sobre todo no seu inglés, que xa lle permitía speakarse, ¡en inglés! Falar coa señora, con Robynia, coa Lady, en pé de igualdade coloquial, dos temas máis diversos. Coas visitas daqueles americanos, o mesmo. ¿U-la paletita? Esas clases tenas, ségueas tendo, cotiáns, salvo na fin de semana, no weekend. De tres a catro horas diarias, despois do xantar, aproveitando as sestas da señora para trastornar o menos posible.

Neves, tamén evolucionada, ¡unha pispireta!, aprendeu de contado a mover o traseiro con sandunga (Sandunga = con donaire, con graza), tal que unha mulatiña de cabaré e xa corta o cubano cun acento híbrido, chispeiro pero gracioso, entre galaico e negroide, abanando de paso aqueles pendentes axitanados, tan de moda nos Vinte, axudáballe á Agar na recollida e no fregado, no ínterim que súa curmá recibía aquel feixe de clases tan insólitas, tan diversas; para ela, máxicas, coas verbas ao torno, tal que esconxuros feiticeiros, ¡e xa non fosen pecado!

Non volveu a romper xerras..., ¡primeira e derradeira! Nada, que se espelira de lo lindo, pero máis ben en superficie, sen afondar no señorío, na distinción, que iso dábaselle mellor a Herminia, cadora máis diferentes, e á vez, asemade, perfectamente compenetradas, no íntimo, no vital, no esencial.

Por parte, aquelas relacións co seu Nicasio afianzáranse. Presentoullo á curmá tan pronto como se asegurou das rectas intencións daquel paisano, así que alí estaban os alicerces doutra familia galega, outra máis; un enxame, outro, buscando un trobo, unha cova, unha mata, un bohío..., ¡polo mundo adiante, así fose alén dos ríos, alén dos mares! Naquilo da asimilación, o que menos asimilaba Neves era o inglés daquela mansión, así que a Babel era completa: Herminia falaba cos señores en puro inglés, encargándose Robynia de cepillarlle os americanismos; con Agar, en castelán; e con súa prima e co Nicasio, en galego. Quedaba o dúo Agar-Neves para chapurrear, aínda que máis ben utilizaban un léxico esencialmente castelán. Herminia tentou de inicia-la súa curmá no inglés, pero a resposta foi das súas, rotunda: ¿Para qué, para que non me entenda Nicasio, e me deixe..., coa de galegas que están vindo, cadora máis noviñas? ¡Xa facemos abondo, ámbolos dous, con darlle ao castelán, que logo parecemos o cura e maila criada..., cando hai xente de fóra!

Herminia, por entón, naquelas clases, alternaba, batía, ese cóctel chamado, nas boas familias, cultura xeral, co ensino mercantil que lle proporcionaba unha teacher moi sabiducha, unha Public Relations de certa empresa, vellos amigos de Robynia. Por máis señas, dedicados ao Import-Export, que tal poñían nas súas cabeceiras, aos que todo lles valía, barco vai e barco vén. A señora insistía en que o futuro de Cuba, dada a súa situación xeográfica, unha ponte de culturas, estaba no comercio dos almacenistas, e a súa protexida tiña que chegar a ser, quería que chegase a ser, unha eficaz interlocutora daquel mundo latino, ¡a ponte levadiza naquela Torre de Babel!

Fixesen o que fixesen en La Habana aqueles gringos do Import-Export, o caso é que entraban, e saían, saían e entraban, no propio Pazo Presidencial, e por ende, nas dependencias do Goberno, a cotío, ¡como Perico pola propia casa! O de "importadores" non estaba claro, pois aos gringos dábaselles mellor todo o que fose levar; ¡levar, retirar de Cuba, maiormente cara ao Norte! O de importantes, si, talmente, ¡que miúdos carros ostentaban! Choferes brancos, por suposto; xeralmente italianos, e con dúas pistolas: a grande, no sobaco; e a do 6.35 no carpín, naqueles carpíns con liga. Herminia sospeitaba, ¡sabía, coñecía!, a causa real daquelas seguridades, daquelas precaucións estremas, ofensivo-defensivas, pero nunca llo dixo á Neves por se o laretaba, tal que confiadamente con aquel Nicasio, tan bruto como nobre, pois unha indiscreción lixeira, ou torpe, naqueles tempos, e con aquela xente, naquela ditadura gringa..., ¡lagarto, lagarto!

Aquela "cultura xeral" moito divertía á Neves, pero gardábase de expresalo, de exteriorizar a súa ironía, pois aló dentro, no fondo, por encima de toda posible envexa, encantábanlle os progresos da parenta, en certo modo unha segunda xefa, que polo menos, -entendía ela-, tiñan a virtude de facer feliz á Lady, tan pagada do seu misticismo inveterado, febril por facer da criada unha alter ego, unha especie de filla adoptiva á que, de serlle factible, con gusto lle transmitiría, incluso, o seu título nobiliario inglés. Ao Nicasio, nas súas espazadas saídas, tíñao asombrado con aquelas alusións a unha vasteza de coñecementos que nin case lle sabía nomear: xogos de salón refinados, tales que o xadrez, a canastra, o tresillo..., tan en boga; estética, expresividade corporal...; regras de conversación, visitas e presentacións sociais...; música, festas, bailes e recepcións...; nocións de historia, ao xeito americano, por suposto; política, dereito, economía...

-Ai, muller, -dicíalle invariablemente Nicasio, tamén incapaz de comprender a mística protestante, aquel apostolado, aquela opus divina, unha compensación redentora a través da cultura, e para iso, sen contrapartidas directas, sen pretensións de abxuramento relixioso, con absoluta liberalidade, -se esa señora, en vez de pagarlle tantas profesoras, tan carísimas, lle dese eses cartos á nosa Herminia, en propia man, daquela túa curmá podía volver a Lugo de señora, con chofer! Pero, destoutra maneira, ¿que vai facer con eses saberes, coa música, cos bailes...? Os homes non as queremos burras, pero tamén fuximos das sabias, así que esa patroa o que lle está metendo no corpo é unha solteiría atroz..., ¡de por vida, pois en Lugo non volve a haber outro Salmerón que case cunha criada, polos séculos dos séculos!

Á mansión cadora ían menos visitas, por razóns obvias, pois os íntimos do Merton, con aquelas fulanas de quita e pon, alí, naquel señorío consolidado da anfitrioa, para elas máis rancio có unto vello, non se sentían cómodos; en canto á crema social habaneira, máis ben burguesa, tan cultivada outrora pola propia Lady, fórase esquecendo daqueles seráns palacianos, tanto máis comprometidos canto máis se coñecían as malandanzas daquel todopoderoso Ádam, máis temido que amado. Reunións, en definitiva, tanto máis aburridas canta menos visión e humor tiña, e lle quedaba, á dona do pazo. Non obstante, a despensa seguía precavida, expectante, ben dotada de sherry, oporto, champagne, pasas de Corinto, chatka, caviar, vozka, xenebra, whisky... ¡Todo o necesario para mante-la distinción, o marchamo, do seu avoengo inglés!

Algún daqueles gorróns, colegas ramplóns do Mr., do Merton, sorrían con ironía, ao disimulo, ou non tanto, pois a sensible Herminia ben que o percibía e ben que se doía daquel teatro social, véndose e desexándose para salva-la honra da pobre Robynia ao extremo de flaxelalos con indirectas correctoras, sempre arriscadas, que por suposto lles esvaraban aos tales, pero aquela devoción pola súa terceira madriña facíallo inevitable.

En canto ao gringo, ese movíase, debatíase, nun certo dilema: Por unha banda, éralle cómoda a nova situación con aquela ama tan de fiar e tan eficiente, pois con tal de aprontar os pesos para a caixa doméstica, o resto quedáballe frouxo, frouxo e de perfil; a tal punto, que nin se decataba daquel empeoramento acelerado, progresivo, da súa muller, á que nin case prestaba atención. Por outra, molestábao aquela filiación adoptiva da gallega, cadora máis señora, cadora máis atractiva, singular e activamente cultivada. Un primor de muller na que habería que pensar algún día, acaso como relevo, definitivo, da súa enferma; unha moza progresivamente desvalida ao faltarlle as caínzas protectoras da súa Queta, aquela mesera tan arisca; por tanto, unha belísima avelaíña, unha bolboreta agradecida e impresionable, doada de copar no seu día, no momento axeitado..., ¡ou iso esperaba, pois iso calculaba aquel gringo tan sopesador e tan calculador!

Polo que respecta a Herminia, avelaíña si, pero, personalidade, tamén; en constante superación; sen febra de samo, temperándose a si mesma, día a día, no seu propio convertedor, no seu propio aceiro, que non hai nada como sufrir, ou ter sufrido, para madurar á présa, pasándolle por diante á idade, para temperar o espírito. É o que teñen os ambientes exóticos, complexos, que te afunden ou te elevan, segundo a sorte e segundo os esforzos; ou máis exactamente, segundo a dirección dos esforzos. Outros paisanos, en paralelo, apadriñados ou non, canto de Cuba percibiron, libaron e/ou seleccionaron, foi a pesadume do clima, a néboa daqueles usos e daqueles costumes tan libertinos; emboutados, apreixados nun círculo estreito e atafegante, no que, traballando día por noite, podían/puideron chegar a facer a súa ameriquiña, a das minúsculas, pois, a pouco que se adurmiñasen, ou descoidasen, acababan facéndolles compañía aos negros nun daqueles bohíos do arrabalde, e tan a monte, eles, coma os propios herbais do interior illán.

Con aquela distinción persoal, a nosa cubaniña incorporou un acento, unha fonética, bastante neutrais, graciosa en todo e para todo, agrandándoselle aquel atractivo corporal, abríndose portas, para os demais invisibles, coa chave do seu inglés. Claves, preparación, da que nin se decataban a maioría dos nosos paisanos, que foron, que permaneceron, que retornaron daquela Cuba sometida aos gringos por substitución oligárquica, sucesores avantaxados dos nosos mandamáis, tal que aquel don Julián de Zulueta, opado ao marquesado de Álava e Presidente do Casino de La Habana, que contaba no seu brillante currículo coa gloria de ser titular das patrióticas haciendas, "Álava" e "España", nas que chegaron a traballar arriba de mil escravos negros, ¡que miúda roga!, amén da súa brillante introdución de asiáticos ao dificultárselle o anterior aprovisionamento. Outro bo, por citar tan só dous, foi don Juán Manuel Manzanedo, obsequiado pola coroa cos títulos de Marqués de Manzanedo e Duque de Santoña; iso sen contar co título máis vulgar de "príncipe de los negreros", polo que era coñecido en todo o Caribe. Así se controlaba, así se controlou, a nosa Illa Juana; e así a desposaron co Tío Sam..., ¡outro que tal!

Naquelas augas, naquel emporio dos caimáns, nadaron os nosos emigrantes; de mil maneiras, e todas efectivas, transcendentes, sen saber da existencia dos seus amos reais, sen sequera sospeitala, que máis ben os tomaron por simples turistas, cando, de feito, aqueles norteños viñan ocupando, xa de vello, o ápice da pirámide de mando, a do control produtivo, ¡por todo o Caribe!

Robynia, pola súa parte, se ben frouxa, coas forzas diminuídas, ou precisamente no seu esforzo por compensalas doutro xeito, converteuse nun pozo inesgotable de ideas, pois cantas máis compartía, ou emitía, máis xeraba. Diríase que rabiaba por deixar cousas feitas; cantidade, moitas, ben feitas, sequera fose nun círculo estreitiño, no da súa especial adopción ou predilección. O seu goce externo, o principal, era contempla-lo xardín, ou máis exactamente, lembralo, idealizalo, que xa pouco vía cos seus ollos minguantes, pouco máis que a sombra daquelas árbores centenarias, as que enxalzaba comentando que os pazos fanos os homes, pero ás árbores fainas Deus, ¡e bótalles séculos para crialas!

Un día daqueles, coas mulleres da casa reunidas, precisamente despois de saborear a torta do terceiro aniversario da chegada de Herminia, iniciativa e confección da propia Agar, máis fraterna do que aparentaba, anuncioulles Robynia:

-Herminiña, -que lle pracía chamarlle así, polo diminutivo, agarimosa, imitando aquelas expresións enxebres da Neves, -eu, na miña prostración, funme convertendo, pouco a pouco, nunha estatua deste xardín, aínda que elevada a un balcón do mesmo; unha estatua que trata de mirar, pero que xa non ve, ¡de puro mármore que son, agora!

-Señora, -a aludida respondeulle con igual afecto-, non presuma de enferma, de inválida, que iso non está ben, e aínda que os seus olliños fosen a menos, aquí ten..., seis, os de nolas tres, que llo iremos retratando todo, cando o precise; ¡canto desexe ver ou saber!

-¡Pois precisamente de retratos é do que vos quero falar! Tesme que localizar un bo retratista para que me veña fotografar. Hainos bastante bos por diante da catedral... Que veña por aquí, canto antes, e que cobre o que queira; non lle regatees! Nuns retratos quero estar soa; e noutros, contigo, Herminiña. Despois, con Agar, e coa Neves... De dúas en dúas, pero tamén en grupo. Quero deixarvos esas instantáneas en lembranza miña, para que vos axuden a rezar por min, no voso credo que sexa, no de cada unha, que todos se refiren ao mesmo Deus, pero vouvos impoñer unha condición: ¡Que non volas vexa Ádam, nunca!

Quedáronse escoitando para que llelo matizase, que non entendían aquela advertencia, pero ela percibíullelo ao momento, que ademais nunca lle gustara dar instrucións sen precisar os seus motivos:

-Quero que Ádam me lembre tal e como fun de moza, nas fotos e nas pinturas que teño con el, daqueles tempos nos que me facía caso..., ¡ou aparentaba! O meu amor por el é case infinito, pese ás lacras que lle coñecedes; ou precisamente por iso, que para min é un fillo pródigo, obnubilado polas súas paixóns, e non quixera morrer sen que volva á súa casa, comigo, para acougar nela, feliz e con plenitude; ¡quero dicir, fiel e arrepentido, como pasou co fillo pródigo...! Coas fotos da nosa xuventude no seu poder, se non en vida, máis adiante, co tempo, pode serlle doado volver ao fogar, por máis que xa o atope baleiro para entón..., pero outra me sucederá no meu apostolado, que teño esa intuición, esa esperanza! Para daquela, para que iso se cumpra, este home ten que verse pobre, convenlle sentirse así, pobre, pero licitamente desposuído, que será a mellor maneira de tornalo á vida honrada!

Ningunha lle entendeu aquelas reflexións, tan fondas e tan enigmáticas como transcendentes, pero Herminia tratou de animala, xeroglíficos á parte, no que puido, ata onde puido, do mellor xeito que se lle ocorreu:
…/…