De pura cerna (15)

Aquí chámanlle Lady...

Esta carta pode ser, pretende ser, un retrato, unha recompilación, unha refundición, de tantas outras que todos coñecemos por telas lido na nosa infancia, se cadra ás furtadelas, desas que andan por aí, perdidas, esquecidas, ou gardadas, ¡con naftaleno!, na hucha da avoa, ou no escritorio do avó, de centos, ou se cadra milleiros, de familias galegas.

Non é cousa de acurtala, ou deixaría de ser a carta da nosa Herminia, co seu agarimo peculiar, familiar, e coa minuciosidade informativa propia da emoción daquelas circunstancias, explicables e lóxicas. Deste xeito conservarémoslle o seu carácter, sequera pretendido, de documento socio-histórico, coa única licenza de peitearlle a gramática, un pouco, catro puídos de nada, un repasiño, para facela máis actual e intelixible, ¡ou menos, que tamén se corre ese perigo!

+ Meu Toño e querida mamá: Deus queira e maila Virxe que ao recibo da presente vos atopedes con boa saúde, tan ben como vos deixei quedar, que a miña, ao de hoxe, é do mellor, a Deus grazas.

Saberedes que cheguei a La Habana, ¡levou tempo, pero cheguei! O vapor foi resistindo, mal que ben, aquelas acometidas do mar, pero sen tronzarse, e iso que renxía por veces, coma unha cama vella, cousa que me fixo lembrar, aínda máis, de vosoutros; moitísimo, que se me figuraba que subiamos ao alto da serra, a por toxos para coce-lo pan. Ao baixar íasenos o carro para tódolos lados, de randeo por entre os sucos das cavadas, os seixos e mailo vento das alturas. O caso é que neste mundo non hai abeiro posible, nin na terra nin no mar, que nos baixos tamén zoa o vento, e aquí, no Trópico, con todo ser bastante chan, aínda máis, que xa parece que lle dan co barquín daquel ferreiro de Bascuas.

O mar évos unha cousa seria; grandísimo, inabarcable, que ben se nota que o fixo Deus. Unha cousa parecida a unha seara, aos vedro do froito cando dá en espigar, só que de cores, moitas, ¡tal que pasa co Arco da Vella! Ás veces parece mouro, se pasa unha nube; mouro coma as lousas da Mouriña; e outras, verde; e tamén, azul, un azul que tira á cinsa. As foulas das ondas, que tal parece que por baixo delas houbese un milleiro de cabalos couceando e dándolles para arriba, fan unhas crenchas escumosas, bonitiñas, preciosas. Segundo lle dea o sol: que se brancas, que se douradas...; e rómpense en mil fervenzas, esparexéndose como espigas, coma quen lles quita o vencello aos mollos do cereal.

Por tras do barco, que a auga dos sucos vólvese a xuntar, fórmase un rastro, unha foula preciosa, á que chaman ronsel. ¡Como me gustaría ensinarvos o mar, aínda que só fose nun retrato!

Cousa máis linda se non fose polo que impón iso de verse alí, medio a medio daquel prado das augas, que algún non o resiste, que se lles baleiraba o estómago, de cando en vez, de súpeto, coma se tivésemos unha chea, e iso que non nos deron demasiado de comer, ¡pero nunca peor!

Pasamos por un mar, ¡dentro do outro mar!, tan verde e tan calmo que logo parecía o prado da fouciña do Herdeiro, só que un millón de veces meirande. Chamáronlle, Mar dos Sargazos. ¡Ai, o mar! ¡Nunca del me esquecerei, que nunca tan pequerrecha me sentín, e con dúas sabas de cores, o mar por debaixo, e a outra, esa colcha das estrelas, por encima!

¿Non me preguntades polo barco? De metidos na cama do mar, o barco desaparece, pois avulta menos que unha zoca, ¡na grandiosidade da auga!

Tamén quixese preguntarvos se me ides entendendo, así, por carta, pois é a primeira vez que vos escribo, e ben me esforzo en explicarvos as cousas, pero, como desde aquí non vos oio, terei que preguntarllo ao sol, xa que pasa primeiro por xunto de vosoutros, ¡polo meu Vilar!, que mo explicou Toño, nunha ocasión para min inesquecible. ¿Teño boa memoria, non si, meu Toño? Pero ás veces é peor, que así lémbrome das cousas que me desgustaron..., ¡e non foron poucas!

Miña madriña, Henriqueta, ¡que o é porque me volveu a bautizar, aquí, na fonte do Malecón!, estaba agardando polo vapor; ¡xaora, que ela foi dos primeiros en achegarse! Alí abaixo, nunhas lastras esvaradías, tantísimo, que incluso tiveron que poñer unhas táboas por diante, ¡para que a xente non caese ao mar! Sopraba e chovía, moito, de medo, coma quen a tira cun caldeiro, pero estaba de Deus que a pouco de ata-lo barco aos lobetes de ferro deste peirao, que así lle chaman, ¡escampou! Non de todo, algo. Con aquela chuvieira, un temporal tolo, aí no Pradairo, con menos, ¡un furco de neve!

En Cuba, segundo me dixeron, tan só neva na Sierra Maestra. ¡A de Cuba si que é unha serra, a Mestra delas! Aínda non a vin, que seica cae lonxe; desde aquí non se ve, así que tan grande non debe ser, pero esta xente está visto que é algo chufona.

Como non nos coñecíamos, cousa que lles pasou a moitos, a xente buscábase naquela batifoula, levada dos nervios, a berros, todo por alí, por xunto do barco, igual que quen busca aos veciños ao acabarse unha festa para volver xuntos ás casas. ¿Onde están os de Cirio...? ¡Así!

Miña madriña deu en preguntar, que por min non berrou, que lle soubo dar razón un daqueles porteiros do barco, ¡un señor de cachimba que vive de gorra! Foi o que xebrou á xente: un, dous, tres..., fulano, mengano, zutano... ¡Eu vinme no noso curral, tal cal, repasando e xebrando na facenda!

Disto da "madriña" estoume acordando do dito de que se bautiza o que ten padriño, e daquela, como aquí meu padriño, ¡padriño e madriña, todo nunha peza, coma a Santísima Trindade!, é a tía Henriqueta, ¡pois iso, que lle din en chamar, desde que ela me rebautizou, madriña! Non, non vos quero enganar, que nin sei nin quero facelo. A verdade, sen chanzas, é que mo mandou ela, que quere que lle chame así. Foi cousa súa, dela mesma, que me rebautizou, xa digo, aquí nunha fonte, para terme por filla, para todo, xa que non os tivo de seu, que segue solteira; iso a pesares da súa beleza, que é das mulleres máis elegantes, ¡de La Habana, que xa é dicir!

A falta de fillos, co que moito goza é coas xoias, maiormente unhas cousas branquiñas, unhas pedras que escintilan máis cós seixos da Ferradura. Que lles din..., non me lembro, e vai quedar isto en branco, ou rompe-la folla! Ai, si, que lles chamou, diamantes, e seica son carísimos, incluso aquí, nesta Habana onde todo é riqueza.

Demorei en poñerme á carta para que leve moitas cousas, e para aproveita-lo selo, pois, xa que a viaxe é longa, así encho as caínzas. Estou colocada na casa da señora Robynia, unha amiga de miña tía, quero dicir, de miña madriña, que lle chaman leidi, pero gráfase Lady, por non sei qué cousa de moita categoría; venlle dos títulos da súa familia, que segundo me explicou Queta, Henriqueta, vén a ser como foron en tempos aqueles señores do castelo de Castroverde.

Nas cartas póñenlle, Mrs. Merton. Iso de Mrs. quere dicir, Mistress, pero, cando falan, pronuncian algo así como Misis. ¡Unha lea do diaño, coma aquilo da Torre de Babel! O meu padrasto, sempre coas súas, dicía que se entendía ben cos americanos... ¡Cómao nunca o diaño, que ou moi listo é, ou eu son unha burra! Custarame aprender, que non digo que non, pero teño que ladrar coma eles, algún día, ou deixo de chamarme Herminia!

A Mansión dos Merton, que así lle din á Casa Grande da señora Robynia, que non ten prados de verde, pero no demais, maiormente no luxo, gáñalle á dos señores de Pousadela, salvo no de ter capela, que esta non a ten, cunha chousa de palmeiras, e de pinos, e doutras clases. O que tampouco ten son carballos, nin castiñeiros, que as castañas de Cuba, estas que hai polas rúas, non son comestibles, e iso que son grandes, e dinlles, das Indias.

O da madeira é curioso, moi raro, pois os mobles da señora mesmo parece que os torrasen nunha lareira, ao sarrio; castaños e brillantes. ¡Mesmo mouros, que tamén os ten desa clase! Faleino coa madriña, que llo conto todo, e ela págame ben, que me dá consellos, ¡a barullo! Díxome que en Cuba todo é duro, durísimo, que todo se lles pon duro, incluso a madeira. ¡Uih, canto me río con ela! Fala cunhas verbas..., que hai que oíla: ¡rarísimas, mesmo de contrasinal, como fan os canteiros de Luaces!

Xa sabedes, estou no país da caoba, para o que gustedes mandar, que así lle chaman á madeira tostada, esta que parece fritida. A madeira está madura, vella, todo cerna, pois o sámago, ou non o tiña, ou se lle foi coa calor, pero a xente, non, que eses están verdes, que poucos se ven arrimados á caxata, ¡como non sexa para presumir delas!

Moito me río coa madriña, que xa o dixen, pero, ¡por non tachar!, con eses falares seus, tan choscos e tan cubanos, e logo que é unha burleira, que se chotea de todo deus. Estes falares de por aquí, estes chapurreos, lémbranme aos nosos curas, na Misa e nos enterros, cos seus latixos, que ata penso se non o farán para que os demais non lles entendamos eses misterios. Nada, que nesta terra dos babeis estase noutro Mundo, ao que chaman Novo, pero non é así, que nalgunha cousa recúan, tal que niso de volver ás linguas da torre maldita. A min todo se me fai que son un couceiro, transplantado dunha horta para outra, e que me custa traballo non secar, pero como a madriña di que hai que fuxir cara adiante, pois..., ¡cara adiante vou!

En canto á señora, á Misis, á Lady, á do Merton, para que me entendades, tan boíña é que me vai ensinar, ela, ela mesma, "a ratos libres", díxome, estes falares dos americanos, que son americanos pero falan inglés...; ¡o diaño, qué lea, pero, xa o dixen, cara adiante! Así, desta maneira, só falan os máis ricos dos ricos, ou sexa, os riquísimos, demostrando que o inglés é unha cousa de moito aquel. Coido á Lady, mañá por noite, que está algo eivada, que ata non sei se se di eivada ou tolleita, como lle pasa ao Pepe do Pacio de Berlán, una cousa parecida, pero que non é de nacemento, e tampouco ve aló moito que digamos; iso, ademais de axudarlle á cociñeira.

Polo que fai aos meus saberes, di que lle interesa que en adiante lle lea esa especie de Misal das forras mouras co que anda sempre, a súa Biblia. O noso Manuel, así por cousas, moito dicía, "Isto é a Biblia en verso...! Pois non, señor Manuel, non, que tamén se equivocaba niso, pois a Biblia dos americanos o que está é..., ¡en inglés! Son uns falares gangosos, que se parecen aos do can de Penelas cando rosma.

Por hoxe máis nada, que non vos queixaredes, así que espero de vosoutros outro tanto; quero dicir, do meu Toño. Xa me cansa a man de tanto palillar, de tanto ir ao tinteiro, que por certo déronme un que é de prata, ¡para min soíña, e non como pasaba na escola do señor Tellado! Para que vexades a riqueza desta xente. ¡Estou pampa!

Esquecíaseme dicir, máis ben para o señor Tellado que sempre andaba ás voltas con aquilo de que en España tivemos ao Salmerón, aquel Presidente que casou ao seu fillo cunha irmá da señora Josefa de Gómez... Pois aquí tamén é parecido, que non hai Rei, pero coma se tal, que este Presidente manda outro tanto coma El Rei, e vive nunha casa que se parece bastante á igrexa de Vilabade, pero ten unha torre redonda, central, coma un ovo daquel paxaro que tapaba as nubes, o Roc, (me parece que o señor Tellado dicía Roc). O nome deste señor, que non é Rei, pero coma se o fose, faravos rir, que xa o estou vendo, que lle chaman, Zayas, pero como falan tan mal, estes cubanos din, ¡Sayas!, seseando. De mal nome, por se fose pouco, ¡El Chino! Agás miña tía, quero dicir, miña madriña, que esa, por cachondeo, chámalle Señor Cochino, e por veces, ¡Ese cochino Presidente!

Mamá e Toño, recollede desta carta, mesmo coa pa de quita-lo pan do forno, estas apertas que vou meter no sobre, así, empurrando nelas, para que caiban moitas, moitísimas, ¡unha tulla! Son para repartilas por toda esa parroquia de Montecubeiro, pero como quen parte e reparte se queda coa mellor parte..., ¡xa sabedes!

Esta que lo es, e que nunca o deixará de ser, pois nestoutro bautizo non me cambiaron o nome,

Herminia


Calle G., do Vedado, hoxe Avenida de los Presidentes, que fai un eixe urbanístico en dirección Noroeste, desde Castillo del Príncipe á Casa de las Américas, talmente coma se fose unha liña de fuga da perspectiva habaneira desta fabulosa barriada, entón arrabalde, creada para ser eterna con aquelas aliñacións señoriais. Aquí todo é modernista, cartesiano na forma e superrealista no fondo.

Os aliñamentos das rúas, en perfecta cuadrícula, xerando cuadras espléndidas, moitas delas ocupadas, anos Vinte do XX, por unha soa mansión ou villa, ou por ningunha, o que lles daba aquela perspectiva versallesa, cuns xardíns inmensos, exóticos, que tan fascinada tiñan á Queta. O caso é que, daquela, aínda quedaban solares baldíos, campos sen rozar e rúas sen empedrar, creando solucións ópticas dunha aparente continuidade no entorno daquelas mansións de seu tan ostentosas, da zona máis céntrica.

Estas construcións exhibían, mostraban, xactábanse, ao exterior, cara ao viandante e fronte aos propios servidores, a pretensión, a vacuidade, xeneralizadas, a petulancia daqueles ricachos apabullantes, anonadantes, feitos á présa os máis deles, que competían entre si, en tódolos ámbitos, no máis feroz e desapiadado capitalismo, sen importarlles ren, nin os medios nin as trampas. As primeiras vítimas foron os propios arquitectos de tales edificios, constrinxidos, involucrados, desnortados naquela febre inhumana, que se lanzaron ás aberracións, ás esaxeracións, firmando aquelas fantasías desaforadas, aqueles pastiches, por alzar a súa minuta, por compracer aos seus paganos, que de tekton algo, pero o que é de Archéin..., ¡máis ben pouco!

Moitas daquelas fincas deron uns solares excelentes, bos, axeitados para os rañaceos subseguintes, non todos concluídos; aqueles dos anos Cincuenta, á medida daquel Vedado tan evolutivo que se foi convertendo nun centro especulativo indiscutible, de cidade moderna, da Habana internacional, primordialmente turística. Hoxe, de presente, neste presente cubano de seu tan nebuloso, hai de todo por aqueles pagos ostentosos, incluso cascudas!

Precísase certa imaxinación para evocar aquelas glorias tan efémeras, prepotentes no seu momento, con anterioridade á depresión dos anos 1929-33, de quen controlou aquela evolución, aquela prosperidade, corrupta e mafiosa, fomentada maiormente pola untuosa e pingüe Lei Seca, que respondía á Emenda 18º da Constitución dos EE.UU.

Botando man desa imaxinación, que nisto pouca se precisa, que son fáciles de ver, rodando pola Rampla, in crescenza, aqueles carros ampulosos, do parabrisas en ángulo: Buick, Cadillac, Chevrolet, Chrysler, Dogde, Ford, Lincoln, Oldsmobile, Plymouth, Pontiac, Porsche... E todos co seu chofer, xeralmente de color, embutidos nun terno circense, cunha gorra de prato para sombrearlles os ollos nos cegamentos da súa condución.

Detrás, estomballado, o señor, o gran señor, o triunfador, o self made, xeralmente un contrabandista moi aseñorado, sempre apurado, co seu puro, co seu veguero, en plena ignición, amosando, co xaruto na man, por aquelas ventás acortinadas, para ollar, de cerca, todo Habana feminino, que se adoneiraban polo Malecón, unha pasarela de nádegas morenas e cimbrantes, e non só das crioulas, abanadas, todas elas, polos plisados en boga daquela moda minifaldeira, axugada coa mentalidade imperante naqueles anos tan superficiais e tan sensuais.

Naquelas, amplísimas, avenidas, plantadas de amendoeiras para máis dozura, e sempre co mar ao fondo daquelas pendentes suaves, propicias para o paseo exhibicionista, indolente, de preguiza mental que dixo o noso Castelao, daquela, cando fuxiu de Cuba, ¡que fuxiu, en efecto, certamente!, na posguerra, índose, dilixente, sen demora, en busca dun Bos Aires máis..., ¡máis europeizado! Fóronse aliñando, co mesmo abigarramento, ou recargado, de tódalas cousas habaneiras, cantidade de hoteis, de restaurantes, de cabarés...

Convertida en capital do xogo e da prostitución do Caribe, La Habana tirou, por moitos anos, con ou sen crise económica, dunha gran cantidade de americanos, que incluso fretaban avións, ¡xa daquela!, cada fin de semana, para gozar do clima, e tamén daqueles praceres, tan comúns como dispendiosos, pois había de todo, de todo e para todos! ¡A bota-la cana ao aire, e non precisamente a cana do azucre!

De vedado de caza, na época do esplendor colonial español, pasouse a unha veda nova, outro esplendor, o daquel capitalismo neocolonial; tanto, que incluso se fixeron acoutar aqueles paraísos vexetais; e fíxoo, fixérono, con tal puxanza, con extremada rotundidade, que todo por alí, naquel alfoz da Vieja Habana, fóronse asentando case tódalas notabilidades turísticas.

Dicir Vedado daquela é tanto como nomea-los hoteis Capri, Habana Riviera, Nacional, Vedado, Victoria, e tantos outros. Para restaurantes, unha pléiade deles, de tódolos garfos apetecibles, de máis dos precisos, pois, coa tripa abarrotada, mal podían danzar a danza do ventre, ¡así que a encargaban, por catro dólares! Tiñámolos de todos os nomes, a cal máis suxestivo: Capri, El Conejito, Emperador, La Torre, El Mandarín... E para complemento, aqueles daiquiris do famoso Floridita, anteporta, chave, do Vedado, fronteira da Habana Vieja co Centro Habana, que poñían a punto ao máis friorento daqueles fregueses habituais, ¡por norteños que fosen! De cabarés, non digamos, que eses establecementos poden hibernar circunstancialmente, pero sobreviven a tódolos réximes políticos; indefectiblemente, ¡e máxime nun trópico!

Pois ben, aquí, todo por aquí, neste escenario grandioso, neste xardín, neste paraíso, abriuse aos ventos tropicais, cálidos, xerminadores pero arrasantes, aquel gromo galaico, montañés, unha Herminia, un "couceiro" como se auto cualificou ela, ela mesma, na súa modestia, transplantada pola fame e polas miserias socioculturais, pero tamén, ¡tamén!, polas tentacións monetarias, sementadas pola fachenda daqueles indianos acomplexados, fanfurriñeiros e sonoros, ¡sonoros de catro moedas, arxentíferas que non áureas, no peto!, ao remuíño antillano.

Na súa reciclaxe, como agora se di, á que se entregou en corpo e alma, febrilmente, regouse, a si mesma, con aquel orballo bagoento que lle entrou ao descubrir que América, a terra ideal, perfecta, idílica, xa fora descuberta, maculada, alcatreada, por unha clase de Manueles, outra, pero similar, bastante afín, que chegaran primeiro, século a século, dispostos a todo, incluso a pincha-las sacrosantas caobas, por duras, por meritorias e por centenarias que fosen, pero, iso si, ¡coa serra dos outros, coa suor e cos traballos dos de enfronte da súa fronte!

Á nosa rapaza custoulle desprenderse do seu refaixo de baeta colorada, tan de moda naqueles tenderetes das feiras, obsequio amorosiño de súa nai, ¡para que non se lle arrefriase a barriga, que a saber qué roupa lle ía poñer por derriba súa tía Henriqueta, que ela sempre fora vaidosa! Pero aquel refaixo éralle incompatible coa mini, así que..., ¡tivo que optar!

Porén, e por moito que súa tía acicalase na afillada, por ben que lle reciclase a imaxe externa, o estilo, esfargallándolle aqueles fargallos, "de pueblo", tamén é certo, imponderable, ineludible, que Herminia se criara no ámbito dun couto conventual, do interior, e por engado, montañés, no que abundaban, e sobrevivían, tódolos ritos e tódolos costumes ancestrais, enxebres, así que non era, non foi posible, unha gran desfiguración, por moito que lle soprasen nas canelas aquelas auras chic do novo país. Iso foi un antídoto, un anticorpo, do que estaba ben dotada, saturada; unha neutralización que lle permitiu chegar a ser elegante, deliciosamente encantadora e fina, sen caer en afectacións, sen por iso deixar de ser candorosa, doce e agarimosa, que así se mantivo, sempre, inalterable, impasible aos furacáns, aos ventos e aos eventos, fose no tempo ou no espazo.

Esa era, esa foi, a xoia, ¡que de miñaxoia, nada, unha alfaia inalterable!, en canto ao xoieiro, ao estoxo, ao receptáculo: Albergábase naquela mansión onde as visitas, os hóspedes de pernocta, poucos, e sempre esporádicos, indefectiblemente da parte de Robynia, amizades da señora, salvo aquel chofer, aquel italo-americano que tan mal lle caía á Queta, e para iso non a cotío, con grandes ausencias. A cociñeira, Agar, que era unha institución, respectada e respectable, mesmo da familia. E logo, a maiores, dúas rapazas, que falaban o castelán cun deixe italiano, coas que Herminia non chegou a intimar pois o Merton levounas consigo, ¡a saber para qué novo oficio!, substituídas na súa función doméstica pola nosa galeguiña.

Aqueles xardineiros-gardiáns, que rotaban para comer; na cociña por suposto, que no resto, tan invisibles coma a noite, que incluso durmían aló fóra, nunha especie de bohío, pero de categoría, con placas e tellado de formigón, ao fondo da finca, medio camuflado entre unhas árbores. Aos negrazos aqueles só lles podía mandar, directamente, a Lady, pois ás outras non as obedecían, e para iso valíase dun timbre que soaba, simultáneo, en varios puntos; tan é así que incluso, segundo para que, a señora daba pulsacións diferentes, nunha especie de morse secreto establecido como seguridade polo propio Merton.

No interior, a riqueza, a elegancia da decoración, a moblaxe, o confort en xeral, daquelas estancias, competía, e aínda superaba, ás mellores villas do entorno. Porén, flotaba no aire, no decadente trasfego da mansión, limitando, reducindo progresivamente as súas actividades, aquela crise enfermiza da señora, que foi restrinxindo, ata case desaparecer, tanto as festas coma as visitas. A pesares daqueles fastos, daquel señorío persoal da Lady, á nosa Herminia foille doado entrar en confianza, ou por mellor dicir, deulla, recibiuna, desde a noite da súa chegada, da súa incorporación ao servizo da casa; fóralle o máis doado de todo, despois do íntimo e afectuoso acollemento de súa tía, e iso a pesares, en aparente contradición, con aquela prosapia da inglesa, situada, en moitos aspectos, nas antípodas da nova doncela.

Retomando o fío biográfico da nosa rapaza, máis ou menos ao mes da súa entrada na mansión:

-Señora..., ¿podería falarlle..., se non está moi ocupada?

-Of course! ¡Por suposto que si! Muller, non sexas tímida; ¡comigo, nunca!

-Mire, o caso é que..., resulta que..., que moito me temo que míster Merton non estea contento comigo, pois, por veces, nin contesta ao meu saúdo... Xa levo un mes, e pouco din apreso... Ben que me afano, pero..., ¡non lle sei, que pouco melloro nas miñas obrigas, menos do que eu quixese!

-Muller, adiante, fala, exprésate, que che contestarei en castelán..., ¡para que vaias máis amodo na túa aprendizaxe do inglés!

-Lady..., cando vén miña madriña, eu...; iso, que lle pido consello para o meu traballo, ¿sabe?, pero ela sempre me di que, en cada casa súa ama, só ela, que os demais non entenden, nin teñen por qué; que lle pregunte a vostede, sempre, directamente, salvo nas cousas da cociña, que esoutro xa lle pertence a Agar. Non sei se me expliquei ben, así que lle prego que non mo tome a mal... ¿Como se di? ¡Por abuso de confianza!
…/…