De pura cerna (8)

…/…

¡Non sacho máis!

Coa carta das Américas gardada en sitio seguro, primeiro no xustillo e despois no fondo da hucha de súa nai, Silvina, Herminia pasou aquel inverno máis feliz cás andoriñas cando se abeiran nas tépedas do Magreb, tanto ela coma elas á espera dunha primavera venturosa, prometedora, que a librase, definitivamente, das inclemencias e dos riscos da serra, da serra e do seu circundo. De paso, das carraxes do padrasto, aquel Manuel, aquel Manolón, tan inefable como inaguantable.

Silvina, pola súa parte, cheirando novidades, presentíndoas, aproveitaba tódalas ocasións propicias para incita-los namoros daqueles rapaces, da súa filla co Toño, co fillo de Colás, amañando, de lonxe, un casoiro que lla enraizase naquel lugarciño de Vilar, unindo, de paso, dous morgadíos forzosos, varón el e única a súa filla, que por cativeiros que fosen..., ¡eran dous! Na súa resignación, naquel sometemento aos infortunios, prefería aqueles males, pobrezas tales, coñecidas, habituais, aos eventos americanos, tan contraditorios segundo certas versións daqueles retornados que ían chegando, reincorporándose á parroquia.

No intre en que retomamos esta historia témo-las dúas mulleres sachando no horto, da parte de abaixo das casas, opándoo, rompéndolle a costra, o terrón, máis que polas herbas para que o terreo collese tempero, para que entrase en cocción, en purga que se dicía, coa inminente mellora do tempo, coa quentura primaveral.

Despois daquelas hortas, que nunca se construíron edificacións no fondo dos lugares senón do medio para arriba, con tal de que houbese fontes próximas, principalmente por razón de carreta-lo esterco, viñan as leiras do froito, os fondais; e no fondo máis fondo do val, a rega, a pradaría. Hoxe en día todo iso está refundido por obra e por graza, ou por desgraza, deste monocultivo das leiteiras.

Do Manuel, naqueles eidos, nin trazas! Se cadra aló arriba, máis arriba, moi arriba, cerca do Convento, vella atalaia, milenario cenobio daqueles frades que gozaban contemplando o milagre das súas carballeiras. Na vila, na taberna, dándolle á brisca, farfallando como de costume; explicando, outra vez, a fondura daquel canal transoceánico, aquelas obras nas que gañara, ou tal dicía, aqueles dólares tan escorregadizos que, escorréndose, facían as delicias do taberneiro de San Cibrao, Cuco de mal nome, ou de nome exacto, que outros aniñaran no Canal, na cana, ou na Pampa, para ir directos á súa filla, aquela Vitoria tan pirixeleira..., ¡que os alcumes nunca foron gratuítos!

-...

-¡Mira qué ben estamos, que aí vén ese Toño para axudarnos a sacha-la horta!

Herminia ergueuse, incorporouse, apoiada na picaña, e apresurouse a limpa-la suor co propio mantelo, a falta dun paniño. Despois ollou ao lonxe, cara a onde lle indicou súa nai, para o carreiro serventío daquelas propiedades:

-¡Uih, non sei se será verdade que veña de roga, que trae a camisa de flanela, a dos días santos! ¡Este foi busca-lo Entroido, e faltan tres días, así que vén de baleiro...! ¿Que fas por aquí, presumido, con esas galas de mocear, vestido desa maneira...? ¿Andas ás mozas, xa de mañá, coma os gatos? ¡Ah, folgazán...!

O rapaz sorriulle á mociña, deténdose xunto delas. Chiscoulle un ollo á súa, e díxolles, garatuxeiro, á vez que explicativo:

-Se lles fai falta unha man, tamén se lles bota; ¡ao pescozo que sexa! Pero isto da sacha non se me dá, que me sobran forzas, e daquela fondo demasiado, ¡un furco de máis! Vénseme o esterco nos dentes do raño... O caso é que fun á igrexa, de cedo, que aínda estaba o cura coa criada...; ¡quero dicir, rezando nos matíns, non pensen mal! -E chiscou outra vez o ollo.

-¡Tolo! ¡Non fales do que non viches! ¡Home tiñas que ser..., e como tal, mal pensado!

-Herminia, perdón, que agora vai en serio: Fun buscar o viático para a señora Manuela de Freire, e ao verme o señor Ignacio deume outra carta, no Correo; e mais non cha debera traer, ¡por se é o que penso...! ¡Cousa boa non é; para min, o peor, que xa te vexo nese país do azucre!

Herminia, engurrando o cello, impaciente, amoscada:

-¡Veña, ho; dáme ese sobre e déixate de prosmadas, que se as novas son novas, se son tenriñas, tamén o serán para ti, se é que me queres...! ¡Tarde ou cedo, pero boas!

Silvina desoíu aquela porfía, aquel regateo da carta, e interesouse pola saúde da veciña, que o resto podía esperar:

-¿E logo, cómo queda esa muller, tira dos folgos?

-Pois, a medias; trouxéronlle o médico de Serés...; ¡xa sabe, ese ao que lle chaman Sufre, que logo parece un carro do carreto, rung-rung, que sempre di, "Anímate; aprende a sufrir e a calar"! Seica deu esperanzas, pero, por parte, a parteira, esa Laura do Rego de Berlán, ¡que esa entende de mulleres, esa si!, recomendoulles que avisasen ao cura; e daquela...

-¿Daquela, qué; don Serafín, qué...? Ese, para a cousa dos pasaportes, onde pon o ollo... ¡ou festa, ou despedida!

-¡Señora Silvina, estalle tan afeito aos enterros, que os osma desde o convento! Díxolles que é do mesmo parecer, que a parteira ten razón, ¡que a señora Manuela leva moitos anos ao lombo! A pobre está xibosa, co espiñazo coma a lúa minguante, que se puxo crequena de tanto carrexar feixes, ¡co lonxe que teñen as terras...! A herba, a ferraña, o calexo..., ¡que poucos cambios levan feito, que nin ocasión tiveron! Iso da chepa apértaa no peito...; ¿nas costelas, sabe?, que lle saen para fóra! Terán que ir pensando no funeral, e nos responsos, pois... catro duros son seguros, á conta de catro burros!

Nova reprimenda de Herminia:

-Toño, a modo, que logo vén o Precepto, e despois vaiche dar vergoña contarlle ao propio don Serafín iso de que te ris del, ¡do propio párroco!

Silvina, que tamén, pero máis preocupada polas consecuencias materiais, territoriais:

-¿Daquela avisarán ao escribán...? Iso sempre, para que non haxa liortas nas partillas, que por pouco que se teña, habendo lexítimas curtas é unha lea, que hai que compartir, ¡e por veces nin se sabe cómo!

-¡Non llo sei, pero, total, para o que ten que deixar...! A súa dote papárona en aparta-las cuñadas, ou iso se di, e logo que non fixeron compras, ¡que eu saiba! Don Serafín hoxe si que estaba feito un serafín, revestido e todo, que cando se pon de boíño, logo parece un anxo; sacramentouna, así que, ¡untura do zapato, ou voda ou catafalco!

Silvina, adoutrinando:

-¡Ai, ho, vaia teima, que só aos rapaces se vos ocorre chancearse coa morte! O viático, se non cura, o que é matar, tampouco. Son falares da xente descrida... ¡E que Deus nos valla, que moita temos nesta parroquia! Demasiada, que se cadra vénnos daquela enchente de frades, pois o moito leva ao pouco, e por parte, o pouco leva ao moito! Xogadas de Deus, que ten o seu xeito de abalar para que caian as maduras; ¡será para ir facendo sitio! Desde que se perdeu Cuba, daquela, en vida de meu pai, a xente botouse tras do peso..., ¡e as ánimas, ao purgatorio!

Volveuse cara á filla ao verlle o que estaba facendo, aquel xesto rompedor, iconoclasta, aquela defección:

-¿Nena, toleas? ¿Por qué arrebolaches esa picaña, unha cousa de Deus, unha ferramenta, que nos mandou traballar coa suor da fronte..., e non coa dos de enfronte? ¿Enfadácheste polo que vos estou dicindo? ¡Son consellos bos, dunha nai preocupada, que teño a responsabilidade da túa salvación...!

-Señora, punto, como di Tellado, que eu non sacho máis, que se uns perderon esa Cuba, outros ímola gañar, como se gañou aquela reconquista de España, empezando pola nosa Galicia, que aquí, daquela, mantivemos o gando para manter e soportar aqueles guerreiros que foron á Gallaecia do Leste para libera-la Cova da Nosa Señora... Agora, de presente, nesta recuperación de Cuba, eu farei canto poda e se precise..., ¡así sexa atizarlles aos fornos da cana do azucre! Queda dito, e con dúas testemuñas, que se fai falla voulles preguntar aos de Cabanela onde vive ese escribán, ese dos testamentos..., ¡para que vos dea fe do que prometo!

A nai, presentindo e temendo o abandono das súas leiras:

-¡Ai, Deus, cómo se vai poñer todo isto! ¡Quedará a monte, e algún día haberá que volver a rompelo...! ¡Meu hortiño, este eido, quén te verá de hoxe en diante, pecho de herbas, apoderado das ortigas, co que me custa dobra-los cadrís, que xa teño os meus anos! -Botándose as mans á cabeza, torturada por aquela traxedia familiar, non por esperada menos dolorosa.

-¿Mamaíña, sabes qué che digo? ¡Que non me dás pena, que tes contigo ao Manolón, que moito lle aguantas, así que fai por dobralo; na sacha e no demais, que tamén se agacha para cincha-la besta, e diso o condenado non se queixa! En parte tes ti a culpa; ti soa, por consentidora, que mesmo nos ten de criadas..., ¡mentres lle dá ao cóbado, ou á brisca! A primeira sublevación xa a ten enriba: eu mesma, que ben me leva amargado; e tras de min, naiciña, se fai falla, bótao, bótao da túa casa, que se desempeñou as leiras, a casa, a lareira, as paredes e mailo lousado, son cousa túa, propiedade túa, que isto vén dos nosos mortos, que por aí andan os seus espíritos, por toda a casa, esperando a súa resurrección!

Toño, véndose excluído daquel arranxo, daquela composición, ou descomposición, familiar:

-¿E logo, eu, eu non conto? ¿É que non vos vallo, non queredes a miña axuda? Precisamente agora, a tal momento, que ía quita-la camisa nova para expurgar nestes couceiros..., ¡coma se fosen meus!

Herminia ollouno fixamente, pensativa, concentrada, pero sen perde-lo tino, nin o tino nin o sorriso:

-¡Mírao, mamá; olla, que xa ten peliños no peito! ¡Un home...! O que quere este home, agora que chegou ao que chegou, non é axudarnos..., ¡é que o vexa eu, feito un adulto! -Dirixíndose ao rapaz: -Pouco che queda; a ti tamén; nin de sachar nin de cavar, que en cousa de dous ou tres anos volvo por aquí, feita unha cubana, desas do abano, con eses falares tan doces e tan agarimosos que teñen, que por algo veñen da terra do azucre! Daquela volvo por ti, cacho feo! Ou veño, ou te reclamo, que vén a ser o mesmo. ¡Uuu-ju-juuuú! ¡Que leda estou! ¡Chegou a miña, e xa vou facer o ato, que me embarco, así sexa na casca dunha noz!

Silvina non daba creto ao que estaba oíndo; ¡aquela moza non era a súa filla, que xa non lle temía ao Manolón!

-¡Ai, Deus, esta Herminia deu en tola; deu en tola, ou ma cambiaron! Pola ánima de teu pai, para de saltar, contente, que non estamos na festa. Veña, muller, cóntanos, pero de vagar, con xeito, con sentidiño, que é o que che pasa, que é o que che di túa tía... ¿É da miña Henriqueta, non é? ¡Serás tola, que non paras de darlle bicos ao papel, que nin que fose unha estampa da Virxe! Un papel é unha cousa que ten conta do que lle poñen... ¡Non está bendito, non é unha estampa!

-¡Naiciña, meu Toño, estas cousas que veñen de Deus, son do Señor, tan santas, ou máis, cá pía da auga bendita, que a fixo un canteiro! Daquela deixádeme brincar, ou do que non, mal me vexo; ¡coma un foguete, que non hai quen me pare! ¡Chispón, fogo! Mirade se estou leda que a tal momento, se chega a estar por aquí o noso Manuel, que iso perde, por folgazán, por solitario, dáballe unha chucha, ou tres, ou catro..., xa que foi el, cos seus desprezos, quen me lanzou á gloria!

A nai, entrando en resignación:

-¡Sendo así...; brinca, muller, brinca, así te subas aos pomares, por riba das follas, que para chorar tempos virán! Que Deus te bendiga, e que che dure a xolda, ¡así morras de risa! A ti acabaríanseche as penas, cousa da que me aledo, que vaia o diaño con elas, pero, ¡ao Toño e a min, empézannos!

-¿Por qué? ¡Naiciña, non amargues a festa, que destas é a primeira...!

-¡Miña filla, ti es boba...! ¿Por qué vai ser? ¡Por terte lonxe, na fin do mundo, niso que chaman o Novo Mundo, que para min vai ser Outro, o Outro Mundo, o de nunca volver..., que xa cho dixen! ¡Verte así, coa carta na man, é igual que verte facendo no ato, na fardela...! E menos mal que se queda o teu mozo, este Toño..., ¡para lerme as túas cartas! Polo menos ata que o chamen para servir a El Rei... ¡El Rei e mailo que cadre, que iso de África, polo que contan, non é verde pero está verde! ¡Ai quen tivese cartos, coma o Herdeiro, que lle tocou Melilla ao seu morgado, pero pagan esa Cota, e daquela..., daquela pintan ouros!

Toño estivera calado, cocendo naquelas verbas, naquelas reflexións das dúas mulleres, e á vez impaciente por sabe-los detalles da misiva, que estaba sendo, que fora, un embaixador de excepción, co seu nome no enderezo da carta pero sen coñecer a embaixada, a mensaxe:

-¿Herminia, vas dicirnos o que che di, dunha vez? ¡Ben ves que estamos cocidos, aburados de tanta espera!

Pero a moza compraceuse en facelo rabiar, que agora tocáballe a ela:

-¡Toño, que non cho digo..., por pasmón! Abriras a carta, que contigo veu, e no teu peto estivo! ¡Debíchela traer en sitio quente, que aínda o está!

-Herminia, non sexas boba, non te fagas a interesante, que eu son o teu carteiro, o teu conivente, o de Cuba, ¡pero un carteiro non pode abri-las cartas! ¿Sabíalo? ¡Ben que cho dixen..., aquel día...!

-¡Entón, porrón-pom, que aquí o pon...; pero non cho digo, que tamén sei gardar un secreto!

Toño, dálas si, pero que llas fixesen, que lle fixesen rabiar..., ¡e menos tratándose dunha muller!

-Estasme amolando, que xa perdo a paciencia; ¡ti mesma dis que iso de dicir e non dicir son parrafeos dun cativo! ¡Estoume cansando deste xogo, que tes idade para asenta-la cabeza!

Herminia formalizou; ou iso, ou encirra-lo mozo:

-Aló vai, que tedes pouca correa! Henriqueta di que...; ¡uih, canto a quero! -E volveu a bicar na misiva, naqueles papeis tan sobados. -Di que me manda eses cartos, os da pasaxe, polo señor Gregorio da Bica do Escouredo, que virá de Cuba..., ¡"nun ratito"! Entendo que será cousa de dous ou tres meses, así que hai que preguntarlle á súa familia, telos sobre aviso, que se non chegou, estará a punto de facelo!

-¿Que, qué máis; nin memorias para min..., nada? -Inquiriu Silvina.

-Máis, moito máis, que di que mos manda dobrados...; ¡dobrados, non, ao dobre! Será por se teño algún imprevisto... Aquí pon: ...quiero que vengas bien vestida, que te vayas a Lugo y copies de las señoritas, pero de las decentes... ¿Que vos dixen eu? ¡U-juujuuuh! ¡Que feliz son, que desta, punto; acabóusenos a miseria! Como di Manuel, ¡habendo chourizos, ao carallo coas papas! Moito chiculate vou papar: ¡un Ama de Cura, talmente a Ama do Cura!

Silvina non daba asimilado aquel milagre, así que se persignou:

-¡Ai, ho, qué cousas, cántas voltas dá o mundo! ¡Que Deus llo pague, que eu xa non; imposible, que nunca poderei...! -Rompeu a chorar, a callón, un salouco tras do outro.

-¿Eh, mamá, cando pensas parar? ¡Vaste quedar máis seca que un viorto de pallas!

-¡Ai, filliña, teño unha irmá que é unha santa! Outro tanto ninguén fixo por nós; ¡que Deus e maila Virxe, e coa Virxe, a nosa Santiña, esa Petronila do Barreiro, lle conserven a saúde; que ma traian de volta, algún día, ao noso Vilar, e que sexa para ben, que poidamos vernos, aquí mesmo, nesta terra onde nos criamos, onde sachamos, onde quitamos estas verciñas, onde rimos e choramos, onde xacen os nosos defuntos...!

-A iso chegaremos, mamaíña, que ti aínda es moza... -Animouna, ou máis ben fixo por animala.

-¡Tesllo que dicir, tesllo que pedir, que non se che esqueza; tan pronto chegues, que eu, cunhas cousas e coas outras, vou madura, e logo irei para xunto desa Manuela de Freire, que sempre me deu aprecio! ¡Que lle vou facer; son agradecida, dun sorriso que sexa!

Herminia fixo que se enfadaba para aliviarlle o pranto:

-Sóde-la mesmísima Compaña, que vos deu por falar dos enterros nun día de festa, precisamente hoxe...! Mamaíña, ti sempre con Deus; que se con Deus me deito, que se con Deus me levanto, e despois, á hora da verdade, saes con esas. ¡Unha descrida da Divina Providencia! ¡Pois existe, que ben se palpa nas ocasións!

-Muller, é que..., despois dos ufidos, o que é nesta vida sempre veñen os choros; e tras do verán, o inverno. ¡Éche coa emoción!

-¿Estás tranquila...; xa?

-Estou, muller, estou, pero o malo vai ser cómo llo dicimos ao Manuel! Con tanto segredo entre mans, tanto tempo... Vainos brear a paus por non terllo dito, de antes, de antes de pedi-la túa pasaxe, que desde que foi aquilo das ovellas, aquela perda tan grande..., ¡roña por todo! ¡Vaino tomar a traizón!

Toño, máis frío, de portas a fóra, quixo abri-la gaiola, libera-lo paxariño, aconsellando:

-É cousa de dicirllo con indirectas, a grolos..., ¡que el de grolos entende! Propoño que llo diga meu pai, que algo de respecto teralle, que se algunha vez discutiron, o que é ás mans nunca chegaron!

Silvina, que non as tiña todas consigo:

-¿Respecto, Manuel...? ¡Nin ao cura! ¡Ai, ho, e non lle dixo o outro día, cando lle reclamou eses tegos dos esconxuros, que por aló, no Panamá, os curas están casados, pola propia Igrexa! Que son os mellores, e que lles chaman protestantes pero que non protestan por nada, que mentres se ocupan da muller e dos fillos, deixan ao demo en paz; ¡ao demo, e tamén á criada! ¿Vistes cousa...? Con iso das borracheiras vai a peor, que agora pasouse do viño á bebida branca, ¡e menos mal que a besta dá conta del, que leva tempo sen tiralo...!

Herminia, arrimando candea ás críticas de súa nai:

-¡Deus, cánto lle deben querer eses de San Cibrao! Disque o Cuco vai facer unha casa nova..., ¡á conta do Manuel! Se eu fose taberneira, habíalle poñer unha cadeira de veludo diante da xerra, polo estilo desa que ten don Roxelio, o médico de Reigosa, para presidi-la Misa, alí, por xunto do altar maior...

-E nós tamén, Herminia, que lle debemos unha caridade...; lémbrate de que Xesús perdooulle ao bo ladrón, ao bo! Se lle quixésemos algo máis, merecido ou non, maiormente eu, daquela igual non se ía da casa, polo menos tan a miúdo... Voume ter que confesar sen esperar polo Precepto, a ver qué me di o señor cura, que el ten a obriga de coñecer ao Manuel, que dixo este domingo aquilo de que, El buen pastor conoce a sus ovejas... Se coñece ao Manuel, ben listo é..., ¡ou lle sopra Deus!

Toño, aquel Toño aínda rapaz, tratou de ser home, tal e como lle ensinaran a selo, pero tampouco puido resisti-la pingueira, así que disimulou facendo que ía mexar por tras dun sebeiro; e cando conseguiu serenarse, co pano das bágoas xa no peto, ben mollado por certo, volveu para xunto das mulleres no seu interese por disimular aquel pranto que lle producía separarse da súa Herminia. Á volta, aínda de roibén, dirixiuse á Silvina:

-Señora, eu...; non sei se podo meterme na súa vida, pero a min paréceme que ao señor Manuel vaille gustar que se marche esta Herminia polo mundo adiante. Esa xenreira vénlle de que esta rapaza é filla do primeiro, ¡do Amadeo! Está doído de que tivese que ser o segundo... ¿Entende? Aos homes dóenos non ser os primeiros..., ¡tal que niso do virgo! ¡É o que oio dicir! Mais, de presente, coido que se arranxarán as cousas en ben, ¡que cando non poida roñar coa Herminia, cómo non lles berre á vacas...!

Abatida como estaba, dobrou as pernas e deixouse caer no chan, na terra removida, coa picaña nas mans, mesmo coma se adorase un Cristo. A filla, que o entendeu perfectamente, fixo os posibles por aloumiñala deixándose caer de par súa, coa cabeza no seu regazo:

-Mamá, non chores, que este pillabán do Toño leva razón; ¡sempre a ten! Xa veredes de aquí en diante, sen a fillastra de por medio...; ¡coma se casases con el de..., de...! ¿Toño, cómo se di?

-Nupcias, muller; de primeiras nupcias, que así lles chama don Serafín!

Aínda sen levantarse da terra, cabe de súa nai, agarimándose reciprocamente:

-Teño que facerche un encargo, meu Toño; un encargo tremendísimo, aquí mesmo, por diante de miña nai..., que vai ser a túa..., ¡a maiores!

-¿Un encargo? ¡Cen; os que queiras!

O rapaz axudoulles a erguerse, ás dúas, e quedouse preto delas, mesmo abrazando nas dúas mulleres, unha con cada brazo. Herminia concretou:

-Toño, cando me vaia, que mires por ela, por esta muller; e se lle faltase algo, se lle falta algunha cousa, o que sexa, que ben sabes que ela non escribe, que ti serás o noso cadillo, o noso cordón... ¡Iso do embigo! Cando xunte algún carto, prata, que así lle din en Cuba, ou sexa, tan pronto lle devolva a pasaxe á tía Henriqueta, xa farei por redimirlle ao Manuel aquelas obrigas que nos pagou..., se mas quere pasar a min, ¡así meta os xiros na bebida! Fareino; iso, e máis que poida, para que miña nai volva aos bens de seu; e que teña forza na propia casa, ¡doutra volta! ¿Non irás fallar...? ¿Rapaz, si, ou non si?

Aquelas dúbidas, aquelas precaucións, molestaron ao Toño nas súas, frecuentes, suspicacias:

-¿Muller, cómo podes dicir tal cousa? ¿Tan pouco creto me dás que me tes que pedir..., iso, que mire por túa nai? ¡Eu quedo por fillo desta Silvina, por días de vida! Vaite tranquila, sen receos, e non te marees nese vapor, que eu, aquí, achantado coma un destes couceiros, para sempre! Mais lle digo, señora, que se chegase a ter complicacións co seu Manuel, daquela vénse connosco, á miña casa, que lle deixo a miña cama, pois eu abáixome á cociña, á camariña que foi dos avós, por tras da lareira... E a ti, Herminia, o máis que che digo é que rezarei por ti, maiormente para que non che entren esas febres das que falan os que foron á guerra de Cuba...; e mais os de agora veñen dicindo que xa non as hai, pero non sei se o fan por disimular, ¡para presumir de que veñen rexos e fortes!

Herminia sacou azos de onde puido e quixo minorar o dramatismo daquela situación, que se estaba prolongando e tensando:
…/…