Josep María Espinás, cronista de Chantada
Josep Maria Espinàs i Massip (Barcelona, 1927) é un esclarecido e notorio escritor e xornalista, en activo, e un dos persoeiros mais eficaces da
cultura catalá, en súas múltiples facetas, como cantautor que foi do movemento da Nova Canço e do grupo musical Els Setze Jutges (Os Dezaseis Xuíces), premio de Honor de les LLetres Catalanes, Premi Creu de Sant Jordi, entre outros. Estamos falando dun dos prestixiosos escritores que entra na nómina de autores cataláns que deixaron interesante pegada en Galiza. Lembremos ao grande Carles Riba (Barcelona, 1893-1959), autor de poemas de amor e de amigo, escritos en galego entre 1909 e 1911, que o sitúa no primeiro autor do neotrobadorismo galego. Outro prestixioso escritor e xornalista catalán foi Gaziel, pseudónimo de Agustí Calvet i Pascual (Sant Feliu de Guíxols, 1887-Barcelona, 1964) que percorreu varias cidades de Galiza, aportando sorpresas do que moitos galegos non tiñan descuberto da súa propia terra. O que describiu sobre Galiza, a principios dos anos cincuenta do século pasado, convertese en crónica necesaria para non descoñecer aqueles anos de miseria e opresión que acontecía no panorama social galego e que nos veu da pluma de Gaziel. Xa noutro rexistro, non xornalístico, a escritora catalá Teresa Pàmies (1919-2012) escribiu un excelente libro sobre a nosa poeta nacional, titulado: Rosalia no hi era (Rosalía non estaba), publicado en 1982. Unha excelente exposición visto por unha muller de compromiso feminista e revolucionaria, casada con Gregorio López Raimundo, dirixente do PSUC. Teresa Pàmies presentou a Rosalía ante os cataláns dunha maneira penetrante e nada ambigua que desentraña moita emotividade e personalizada nunha Galiza que encarna o herdo e o identitario, en tantas descubertas que Pàmies revela sobre a obra rosaliana.
Por último, o libro de viaxe de Josep Maria Espinàs: A peu per Galícia
(De la Ulloa a Val de Camba), publicado por Edicions la Campana (2002). Espinàs, desde 1956 até a actualidade, especializouse en literatura de viaxes, primeiro polas comarcas de Cataluña e, antes que Galiza, publicou os seus itinerarios por Castela, País Basco e Estremadura. Espinàs escolle o seu andar e ver polo centro da xeografía do rural galego: Palas de Rei, Santa Mariña, Agolada, Rodeiro, Chantada, Taboada, Monterroso e Antas de Ulla. Este itinerario o remata o 24 de xullo de 2001, nunha peregrinase que rematou o 25 en Compostela.
O capítulo cinco deste libro está dedicado a Chantada e titulado: La sort de trobar un llauner (A sorte de encontrar un latoeiro) e co subtítulo: Massa aviat o massa tard, a Chantada (Demasiado pronto ou demasiado tarde, en Chantada). Procede de Rodeiro, localidade onde lle explican os milagres da Virxe do Faro, el olla para o ático monte e sinala: No és una serra agressiva sinó arrodonida. El paisatge de Galícia és el resultat de conmocions geològiques antiquíssimes, denfonsaments i alçaments, duna llarga erosió. E xa introducido polos fondos das valgadas e cotarelos ábreselle o val de Navego para descubrir enormes matices das longas paisaxes que van do Faro ao Courel.
Pola estrada antiga, de Lalín a Chantada, Espinàs anota no seu caderno de campo o relato mais humano que atopamos neste libro, o contacto co a xente que atopa ao longo das viravoltas do seu itinerario. Fálanos de pastores de vacas, de mulleres arranxando vida cotián, camiñantes que van á procura de receita médica. En Limiñón dialoga con dúas mulleres que rematan de mercar pan no auto da panadeira itinerante de aldea, o cronista pregunta se é unha torta e elas responden con risos que é unha rosca de pan, non ve o furado?
Á altura de Garabelos encontra a un home parado e fatigado; debruzado en dous caxatos, mantén unha conversa fluída porque lle di que estivo de emigrante en Barcelona. Cando chega a Sobreira, fálanos dos corvos que saltan dunha banda a outra da estrada. O sorprende un hórreo: o mais longo e rústico que vin até agora pero en deterioro. A pasar Centulle observa os edificios altos e novos de Chantada. Xa no centro, procura o Hotel Mogay. Por tratarse de estar situado na zona antiga coidou que era un hostal tradicional. Traducimos a opinión de Espinàs sobre o Hotel Mogay: É un hotel grande, que é bastante novo, con diversos espazos considerábeis, decorados con ambición de crear unha estética de categoría, non o sei dicir doutra maneira. No pasadizo das habitacións está o que me agrada mais: unha extensa colección de gravados, debuxos de trazo xeralmente marrón, que retratan suxestivos tipos humanos. Sobre esta colección, Espinàs non se decatou que estes gravados son do Album Nós de Castelao.
Continúa describindo o hotel: O comedor é espazoso, co bar, co vestíbulo. Ando polo hotel bastante desconcertado, porque oficialmente non ten mais que unha estrela. Para el merece ter mais. Sae do hotel e comeza a verificar o centro e a opinar sobre Chantada: Aquí agardábamos atopar unha vila de carácter labrego, activa e mais conservada.
O encontro de Espinàs coa realidade da vila de Chantada non deixa a ninguén indiferente e obríganos a reflexionar sobre temas moi importantes, como é o desorde da nomenclatura urbanística que sorprende a un visitante ocasional, pero crítico co que observa, para opinar dunha maneira neutral, pormenorizando certos males que ten Chantada e que os propios chantadeses pode que non detectan nin protesten ante alcaldes, alcaldiños e alcaldábeis e demais ralea de desgobernantes.
Un cronista pragmático como Espinàs, alleo a intereses e clientelismos, non desfigura a realidade observada dunha vila á que remata de chegar e descubrir certos parámetros do seu trazado urbano e contactar con varias persoas que atopa polas rúas. Mesmo a saír do Hotel Mogay pregunta onde pode mercar libros sobre Chantada, e dinlle que na Casa da Cultura poden darlle algún panfleto. Do curto espazo que hai do hotel á Casa da Cultura, manifesta: Paseamos por unhas rúas do centro onde parece que hai moitos pisos onde ninguén vive. Hai bastantes fachadas en mal estado, sen pintar, e hai fiestras estragadas. Isto no espazo que podemos dicir céntrico. Sorprende o abandono de rótulos e vitrinas que fai anos debían estar ao día. Nun balcón vexo unha pequena pancarta e roupa enrugada e vella que anuncia a sede do Partido Popular de Galicia. Con letras sen cor. Isto non encaixa coa idea que eu me tiña feito dunha vila próspera, como cabeceira de comarca. E dicir; Chantada é a única vila do meu itinerario. Agardaba atopar unha vitalidade visíbel, unha modernidade posiblemente excesiva en contraste coas aldeas.
Desta realidade e inaudita decadencia da fe o cronista con certa impresión de que Chantada é unha vila, con Partido xudicial e cabeceira de comarca que non se coida. Nesta situación todos calados, os políticos, se así se lles pode chamar na definición grega: A política é a arte de gobernar. No caso de Chantada é a arte de desgobernar e ser indiferente co caos en que está sumida. Mais que fai a oposición para neutralizar toda esta desfeita? Onde están as súas denuncias contra o mal arranxo?
Vamos de novo á pregunta que se fai Josep Maria Espinàs: Que pasou en Chantada, nesta Chantada desordenada, que acepta mostrarse tan descoidada? O cronista, desde a Casa da Cultura baixou pola rúa Dous de Maio, entre os soportais, xa coa Guía de Chantada de Ánxel Gómez Montero na mao e cara a Alameda, onde se atopa co latoeiro Pexerto, protagonista dun gremio en decadencia que mantén vivo. Cn el conversa e preocúpase pola artesanía da lata. A mai de Pexerto lamenta que nas aldeas hai luz eléctrica e xa non se usa o candil, as vacas as muxen con máquinas, os caldeiros son de plástico, e exclama: Qué é do Pejerto?.
A Espinàs e seus acompañantes chámalles a atención o nome de Pexerto. A mai o informa: Viene de una aldea de aquí, que le llama Buciños, está después de la Barrela. Había una fiesta, que aún la hay, de San Pejerto. Que dicen que lo mataron en la mili, y resucitó, y lo tienen enbalsamado en una urna. De ahí viene el Pejerto.
O cronista catalán volve á Casa da Cultura onde ten un cordial recibimento como usuario, ademais de atopar documentación sobre as vellas familias chantadesas das que fala(quero pensar na documentación que nos dá Luis Campos no seu libro: Casas Hidalgas de Saviñao, Chantada y de otras tierras), diante da Casa da Cultura, casa do Marqués de Astorga, escribe esta consideración: A observo desde fora, é probablemente o edificio mais bonito de Chantada, e o de mais calidade e carácter. A casa construíuse cara a metade do século XVI.
A impresión que ten Espinàs da decadencia de Chantada a comproba nas agullas do reloxo da igrexa, que ficaron paradas nas once e media. Dentro dun escaparate ve unha arenga da Mocidade Nova Galiza convocando un acto para o 24 de xullo en homenaxe a Rosalía e Castelao. O que mais lle impresionou foron as tres ferraxerías, mais fálanos dunha en particular. Polos detalles emitidos do local pensamos nunha das mais antigas de Chantada, a do Vimieiro, no cruce das rúas Leonardo Rodríguez e Mariano Cedrón. Espinàs sorpréndese polo espectáculo nunca visto, e fai un inventario posíbel e lexíbel desta ferraxería: Unha serra está pousada sobre unha torradora eléctrica e esta sobre dez metros de cable enrolado. Enriba dunha táboa de cociña hai unha cadeira de praia, sobre ela un fogón e dentro deste pinzas de estender a roupa. Á beira da táboa, un pendura roupas con rodas cheo de batas e mandiles. Aproveitan os pasos dunha escaleira pregada, para colocar guantes de goma e tesoiras de diversas medidas. Este inventario ten preto de tres páxinas no libro: A peu per Galícia.
Todas estas minuciosidades que sorprenden a Josep Maria Espinàs, vén a ser un cadro surrealista tan individualizado de apéndices, por moi poucas persoas imaxinado, mais para os chantadeses moi habitual e nada sorprendente. O relato desta ferraxería que xa non existe-, remata así: Eu non sei como os vendedores poden encontrar aquilo que demandan, deben ter unha fabulosa memoria topográfica, unha sensibilidade de sismógrafo para percibir o mais pequeno desprazamento que se produce no local, a variación no releve dunha pirámide de cousas. (...) O espectáculo é tan forte que probablemente crea adición. Espinàs tamén se sorprende dos nomes do rueiro: En Chantada hai rúas que se chaman General Franco, José Antonio, Alférez Provisional, Alférez Baanante, Ex-Combatientes... Algúns son moi amplos como o de Xoán XXIII. Esas placas tardaron e resistiron mais agora hai outra nomenclatura de nomes.
A última sorpresa que lle aporta Chantada acontece na súa ida cara Taboada, mesmo en Pousada, na bifurcación da estrada de Lugo coa que vai a Merlán, chámalle a atención o rótulo indicativo con dirección a Sabadelle. Espinàs relaciona este topónimo, etimoloxicamente, co nome catalán de Sabadell. Recorre ao dicionario de Coromines e verifica que Sabadell é o nome dun mercado que se celebraba os sábados e que se facía dentro do castelo Sabatelli, Sabatellum. Mais Espinàs fica coa dúbida de que os catro Sabadelle que Coromines localiza en Galiza tiveran mercado. Servidor cre o mesmo, que o topónimo Sabadelle obedece mais a temas de superficie ou incidencias do terreo que a un centro de feira ou mercado de sábado. Curiosamente, tres destas catro Sabadelle, están debruzadas sobre o río Miño e outro é unha aldea do concello de Cervantes.
A crónica que Josep Maria Espinàs escrebe sobre Chantada comeza a ser histórica e de rigorosa opinión, froito estrito do que observa. Dos diversos parámetros observados en Chantada prima a obxectividade por esclarecer o deterioro dun centro político, económico e social que vemos disipar dunha maneira aniquiladora. Se Espinàs volvese por Chantada, despois dos trece anos que pasaron daquela visita, ficaría aflixido pola intensificación da desfeita en non poucas direccións, sen que haxa un programa valente que poña fin ao desastre. Neste sentido, Chantada conta coa alarmante estética do deterioro e do fealdade. A degradación parece que xa é un tema normal e normalizado co que hai que convivir. A ausencia dunha política que xestione un proceso viábel, no tecido urbano, e o desleixo polo que todo vale e se admite na política do desgoberno, velaí a abdicación aos deberes cumpridos.
A crónica de viaxe que Josep Maria Espinás sobre Chantada é un documento vital para a posteridade e, tamén, para admitir o incorrecto que se plasma en implacábeis desavinzas, por parte dos que se repregan no cortello das burocracias caciquís. Neste mosaico, descrito polo escritor catalán, xa pouco importa se hoxe a gobernabilidade recae no alcalde A e mais tarde no alcalde B (de diversas e competitivas siglas políticas), mais o perfil de vaidade e de xestión é calcado e reproducido polos dous. Con eles, os cambios desexados non teñen garantía de admisión.
