5. SIMBOLOXÍA MÁXICORELIXIOSA DOS NÚMEROS TRES E NOVE
As prácticas rituais encamiñadas a sandación destas doenzas humanas e doutras, aínda non analizadas, adoitan realizarse normalmente tres, nove ou un número impar de veces.
Os números tres e nove foron considerados dende sempre, como díxitos que posuían unha función máxico-relixiosa. Así, a cosmovisión cristián baseábase nun sistema ternario (A Trindade).
O pensador galego Taboada Chivite manifestaba que o número tres é o que constitue o eixo básico na maioría dos cultos: a tríada teolóxica celta, o ternario de Pitágoras, a adicación á Hecate grega, a terzine dantiana, as bruxas de Macbecth de Shakespeare...
A estructura ternaria está reflectida ao longo da historia nun bo número de ritos relixiosos e máxico-curativos.
Son innumerables los ensalmos y las rimas mágico-supersticiosas documentadas en la tradición folclórica moderna que insisten en la formulística del número tres (tres libros de oro, tres trabajadores, tres nubes, tres llaves, tres lancetas, tres rosarios, tres ángels, y muchas más fórmulas triples o trimembres...
Por outra banda, é indudable que na idea humana, viva, do tres e do ternario, entra a experiencia multisecular do biolóxico. Á existencia dos dous (pai e nai), segue case inevitablemente a do tres) (fillo). Polo tanto, o tres ten poder resolutivo do conflicto reflectido polo dualismo e, tamén, é a resultante armónica da acción da unidade sobre o dous... Simboliza a influenza do activo sobre o pasivo.
Asi mesmo, o tres amosa non só equilibrio, senón que tamén é unha proiección da orde - en canto incumbe ao siñificado dos tres mundos:celeste, terrestre e infernal-, do ser humano e a vida -posibilidades morais do ben, o neutro e o mal-.
Con respecto á cultura galega é mester facer alusión a como este díxito influiu, ata hai poucos anos, na actitúde ritualista adicada a sandación dun considerable número de doenzas.
Tres veces soen decirse os esconxuros; tres Marías curan o arangaño; tres veces pásase polo fumo ao doente e metiendo tres pedras no seio dunha doncela cesa o pedrazo.
En canto ao número nove podemos dicir que está ligado a Xesús xa que morre na novena hora. Polo tanto, liturxicamente a novena simboliza o tempo completo, o remate. Ademais este dixito ten unha relación simbólica coa xestación, co número tres (múltiplo de tres), e cos orificios do corpo, que, segundo a tradición popular, son unha vía de entrada a diferentes doenzas. Non resulta estrano polo tanto o emprego de diferentes prácticas rituais que teñen como denominador común o número nove.
Nove ondas han de se recebir na Lanzada (Pontevedra), nove veces mergúllase ao doente nas augas do Miño, nove litros de auga úsanse para curar o bocio; nove ramos de ortiga e nove graus de sal bótanse ao lume con nove veces o seguinte esconxuro: Sal do salgar/ ortiga do ortigal/ márchate úlcera/ pro teu lugar/, para a úlcera de estómago.
Ensalmos empregados no traballo.
O emprego deste díxito é moi probable que tivera unha orixe persa, que iría pasando nun primeiro momento aos musulmáns. Logo, destes aos xudeus, que serían os encargados de espallala por Europa denates da Idade Media.
Como remate, podemos manifestar nunha visión de conxunto que a distribución do emprego deste díxito na menciña popular non é de índole arbitraria ou casual. Cabe a posibilidade de conxecturar que a crenza de que o corpo humano posue nove orificios, polos que entra a enfermidade, e con ela os ritos curativos que leva aparellados é de orixe indoeuropeo.
6. A CRUZ, COMO SÍMBOLO PROTECTOR
Trátase dun elemento moi representativo, e isto podemolo reflectir nas diferentes doenzas que acabamos de analizar nas que interven como un importante símbolo protector e sandador das mesmas.
Así na sandación das belidas facíamos alusión á cruz nalgúns rituais:
En Aspai (Outeiro de Rei) tomábanse nove grans de trigo e botábanse en auga; logo collíase un e facíase o sinal da cruz sobre o ollo doente, mentres se mencionaba as seguintes palabras...
Con respecto aos orizós acontecía outro tanto.
En Cazás (Xermade), para erradicar os orizós, fanse cruces nos ollos con tres pallas que teñan tres nós...
Finalmente na curación das lombrigas facíamos tamén partícipe á cruz.
En Sudros, S. Pedro do Río (A Fonsagrada), para expulsar ás lombrigas, cóllense dúas pólas de bieiteiro e pásanse polo ventre da doente facendo unha cruz.
A actitúde de trazar ese símbolo sobre certas partes do corpo do doente motiva a bendición dese órgano e a súa curación. A cruz bendice, protexe e expulsa o mal da persoa santiaguada. En consecuencia, este elemento emprégase como amuleto xa que as propiedades benéficas do mesmo proiectánse sobre as persoas coas que está en contacto. Ata o intre actual, e durante moitos séculos, no mundo cristiano os ritos de bendición, de purificación, de prevención e sandación de doenzas, de diferente índole, foron inseparables da manifestación da cruz. Por outra banda, como o corpo humano está provisto dunha serie de buratos que o fan vulnerable ante algunhas doenzas -véase lombrigas- podemos interpretar o ritual da cruz como o acto de pechar os ocos ante o mal que provén do exterior.
7. SIMBOLISMO DALGUNHAS PRÁCTICAS RITUAIS
Como remate ao traballo, é mester aludir ao carácter homeopático ou por analoxía que amosan certas prácticas rituais coas doenzas que desexamos sandar. Isto lévanos a establecer unha relación de identificación que permite aludir a como unha cualidade dun obxecto se transmite a outro co que garda unha conexión de analoxía ou semellanza.
Polo tanto, o que se realiza con estes rituais é imitar dun xeito deliberado aquilo que se pretende acadar. Es frecuente que los ritos consistan en una imitación de los efectos que la gente desea producir .
Nun bó número de ensalmos adicados a sandar aos orizos, faise alusión a como se lle prende lume ás súas casas, para que poidan fuxir. Isto reflicte dun xeito claro unha alusión analóxica entre a casa que habita o orizo e o ollo do doente. Polo tanto, prenderlle lume á propiedade na que reside o orizo motiva que deixe o ollo.
Un ensalmo asturiano, reflicte o que rematamos de dicir:
Orizo, orizolo
quéimuche a casa
y déxame el ollo.
Por outra banda, nalgunhas prácticas rituais podemos reflectir como hai una transferencia do mal ao longo dunha cadea sen alusión explícita a poderes ou ben facendo referencia a iles. Isto podemolo apreciar nunha serie de ensalmos e ritos descritos ao longo do presente traballo.
A. DOENZA DAS BELIDAS
En Sudros, S. Pedro do Río (A Fonsagrada) cóllíanse nove grans de trigo, de colleita propia, e pasábanse, un a un, por diante do ollo facendo unha cruz, mentres se recitaba o seguinte ensalmo:
Desfeita con fume
e aire fuches feita.
De nove te volvas oito,
de oito sete,
de sete seis,
de seis cinco,
de cinco cuatro,
de cuatro tres,
de tres dous,
de dous un,
e dun ningún.
Estas palabras había que dicilas nove veces e por cada unha delas bótabase nun recipiente de auga un gran de trigo.
Neste exemplo, temos unha transferencia do mal ao longo dunha corta cadea sen alusión explícita a poderes.
En Pino (Cospeito), botaban nunha taza auga fria e nove graos de trigo. Logo, collían un grao e pasábano por riba da belida, recitando ao mesmo tempo as seguintes palabras:
Santa Lucía,
tres fillas tiña:
unha tecía,
outra urdía,
e a outra belidas
dos ollos desfacía.
Pola gracia de Deus,
e da Virxen María,
un padrenuestro
e un Avemaría.
Ao rematar, tiraban o grao ao chán e repetían o ritual cos oito graos restantes. Isto facíano pola noite e durante nove días seguidos.
Pola contra, neste exemplo, a transferencia do mal lévase a cabo ao longo dunha breve cadea facendo alusión a poderes de índole relixiosa.
B. DOENZA DOS ORIZOS
Na comunidade de Folgoso de Courel expulsábase ós tirizos do seguinte xeito: collíanse tres pallas con tres nós e poñíanse os tres nós no tirizo; logo citábase tres veces o seguinte ensalmo.
Tirizó vaite ó nó,
tanto dure o tirizó como o nó.
Finalmente botábanse as pallas ó lume.
Neste exemplo, temos unha transferencia do mal ao longo dunha breve cadea sen alusión explícita a poderes
En Grolos (Guntín) para erradicar ós orizós facíase un nó cunha palla e poñíase ó carón do ollo infectado mencionando as seguintes palabras:
Ourizo, ourizón,
sal do ollo e vaite ó nó.
Co poder de Deus e da Virxe María,
un padrenuestro e un avemaría.
Esta fórmula tiña que repetirse outras dúas veces.
Pola contra, neste exemplo, a transferencia do mal lévase a cabo ao longo dunha corta cadea facendo alusión a poderes de índole relixiosa.
Finalmente hai doenzas, como a das lombrigas, nas que é mester considerar a existencia dunha armonía no cosmos e que calquera exceso pode chegar a provocar deterioros que, cando a armonía se restablece, deixan de ser perceptibles. No caso que nos ocupa, as comidas doce ou as salgadas son as causantes desta enfermidade que necesita canto antes o restablecemento dun equilibrio natural.
Nota aclaratoria sobre os dous primeiros artigos publicados.
Quero agradecer a axuda prestada por algunhas persoas na aportación dalgúns datos de campo sobre certos lugares que figuran námbolos dous traballos publicados ata estes intres. Asi, podemos citar a Uxía López González, Concepción Neira Abraira, Tamara Núñez Fernández, Ulises Ojea Rodríguez, Javier Ángel Parga Martín, Pablo Pereira Reigosa, Iria Veiga Abuín, Laura Portela Rubiños, Marcos Quíñoa García, José María Reija Varela, Mª Elena Rivera Capón, Diego Rodríguez Castiñeira, José Rodríguez Piñeiro, Ángela Seijas Fernández e Ana Valín López.
